باتىل ماقسات قويىلماسا، مودەرنيزاتسيا دا بولمايدى

قارجىگەرلەر اراسىندا ەڭ كوپ تالقىلاناتىن تاقىرىپتىڭ ءبىرى - «حالىقتىق IPO». «سامۇرىق-قازىنا» اق باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قۋاندىق  بيشىمباەۆ بۇل باعدارلامانىڭ قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنداعى ءمانى زور مودەرنيزاتسيالىق باعدارلاما ەكەندىگىن ايتادى

- قازىرگى كەزدە الەمدە قور نارىعىن بەيبەرەكەتسىزدىك پەن حاوس جيلاعان دەگەن پىكىر كوبىرەك ايتىلادى. وسىنداي جاعدايدا ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ۇلەس قۇندى قاعازدارىن بيرجاعا ورنالاستىرۋدىڭ ءمانى بار ما؟

باتىل ماقسات قويىلماسا، مودەرنيزاتسيا دا بولمايدى

قارجىگەرلەر اراسىندا ەڭ كوپ تالقىلاناتىن تاقىرىپتىڭ ءبىرى - «حالىقتىق IPO». «سامۇرىق-قازىنا» اق باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قۋاندىق  بيشىمباەۆ بۇل باعدارلامانىڭ قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنداعى ءمانى زور مودەرنيزاتسيالىق باعدارلاما ەكەندىگىن ايتادى

- قازىرگى كەزدە الەمدە قور نارىعىن بەيبەرەكەتسىزدىك پەن حاوس جيلاعان دەگەن پىكىر كوبىرەك ايتىلادى. وسىنداي جاعدايدا ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ۇلەس قۇندى قاعازدارىن بيرجاعا ورنالاستىرۋدىڭ ءمانى بار ما؟

- مەنىڭ ويىمشا، قور نارىعىنىڭ ءوزى ءبىر زۇلىم نارسە ەمەس. ماسەلە اكتسيالاردىڭ بيرجاداعى اينالىمىندا ەمەس، دەريۆاتيۆتەردە جانە ولاردى قولدانۋ الىپساتارلىعىندا. اتاپ ايتقاندا،  دەريۆاتيۆتەر اكتيۆتەردىڭ فۋندامەنتالدىق قۇنىندا بولاتىن ءار-ءتۇرلى اۋىتقۋلاردى كوپتەگەن ەسە كۇشەيتەدى...ەگەر بازالىق اكتيۆتىڭ باعا قۇبىلمالىلىعى بەلگىلى ءبىر اۋقىمدا قالسا، دەريۆاتيۆ وراسان زور اۋقىمدا اۋىتقيدى. تۋىندى قۇرال يەگەرى اۋىتقۋلار تەك قانا وعان پايدا اكەلەدى دەگەن ۇمىتپەن بازالىق اكتيۆپەن بايلانىستى باعانىڭ بارلىق قۇبىلمالالىعىن ساتىپ الادى.  ەڭ ناشارى سول، بۇل دەريۆاتيۆتەرگە بازالىق اكتيۆكە ەش قاتىسى جوق تۋىندى قۇرالدار پايدا بولعان. ولاردى ساتىپ الۋى ارقىلى ادامدار وزدەرىنە تاۋەكەلدى قوسا ساتىپ العان بولىپ شىعادى. بۇل ەكونومكادا قۇن اكەلمەيتىن مۇلدەم ماعىناسىز قۇندى قاعازدار ساۋدا-ساتتىعى. ونىڭ شىنىمەن قيراتۋشى كۇشى بار. قور نارىعىندا بۇل ازىراق رەتتەلەدى، ويتكەنى كوپتەگەن دەريۆاتيۆتەر ۇيىمداسقان الاڭداردا اينالىمدا بولماۋى مۇمكىن.  بۇلار  - كوبىنەسە بانكتەر ءوز كليەنتتەرى ءۇشىن جانە بەلگىلى ءبىر ينۆەستورلار توبى ءۇشىن ورنالاستىرعان قۇرالدار. «حالىقتىق IPO»-عا قايتا كەلسەك، ءبىز تۇسىنىكتى بازالىق اكتيۆى بار اكتسيالار تۋرالى ايتىپ وتىرعانىمىزدى ەسكە سالسام دەيمىن جانە «قور نارىعىنىڭ قارجىلىق قۇرالدارى» تەرمينىمەن ايىرماشىلىعى كوپ نارسەلەردى جالپىلاي سالعان دۇرىس ەمەس.  ارينە ورنالاستىرۋدىڭ تاۋەكەلدەرى بار، بىراق  پايدالى ناتيجەلەرى الدەقايدا باسىم. ءسىز ءوزىڭىز بىرەۋىن ەسكە الدىڭىز - قور نارىعىن دامىتۋ. مەن بۇعان سونىمەن بىرگە جاڭا ينۆەستورلاردىڭ كەلۋىن، نارىقتاعى وتىمدىلىكتىڭ مولشەرىنىڭ جالپى ءوسۋىن، ۇلتتىق كومپانيالار وزدەرىنىڭ دامۋىنا الاتىن قوسىمشا قاراجاتتاردى قوسار ەدىم. بۇل قاعازداردى شىعارۋ زەينەتاقى قورلارىن قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىن ءىشىنارا شەشۋگە: ولاردىڭ تابىستىلىعىن جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشى جاعىندا - ۇلتتىق كومپانيالاردا - بۇل ۇلكەن اشىقتىق، كورپوراتيۆتىك باسقارۋدى دامىتۋ. مەملەكەتتىك كومپانيالار وزىندىك زات بولۋدى دوعارادى.  بىزگە مىناداي سۇراقتار ءجيى قويىلادى: «سامۇرىق-قازىنا نەمەن اينالىسادى»؟ «مەملەكەتتىك كورپوراتسيانىڭ قارجىلارى پايدالى جۇمسالىنۋدا ما»؟ ەندى مىنە: «حالىقتىق IPO» قوعامعا وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

- بۇل جەردە اڭگىمە جىل سايىن ءوز قىزمەتتەرى تۋرالى ەسەپ بەرۋلەرىن جاريالاۋعا مىندەتتى اكتسيونەرلىك قوعامدار تۋرالى عوي. «سامۇرىق-قازىنا» وكىلدەرى ارقاشان حولدينگ ىشىندەگى كورپوراتيۆتىك باسقارۋدى جەتىلدىرۋ تۋرالى ايتادى....

- ەندى وسىنىڭ ءبارى ونعا كوبەيتىلەدى. IPO-عا شىققان كەزدە ءبىز بولاشاق  اكتسيونەرلەرگە بيزنەس-جوسپاردى جانە وسى جوسپاردى بەكىتكەن كەزدە جاسالىناتىن جورامالداردى  كورسەتۋگە مىندەتتىمىز. ورنالاستىرىلعاننان كەيىن كوپتەگەن سۇراقتار كوپشىلىك الدىندا تالقىلانا باستايدى. ەندى  كەيبىر نارسەلەردى مەنەدجمەنت جۇرتشىلىققا حابارلاۋعا مىندەتتى بولادى. بۇل - وتە ۇلكەن ىشكى ترانسفورماتسيا. بۇل جەردە ءبىر-بىرىمەن ءوزارا بايلانىستاعى ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ۇلكەن توبى تۋرالى ءسوز بولىپ تۇر. تۇسىنەسىز بە، بۇگىن پايدا ورتالىعى قايدا بولاتىنى مەملەكەتكە ماڭىزدى ەمەس. ەگەر كىرىسسىز، دوتاتسياداعى ب كومپانيامەن قارىم-قاتىناس جاسايتىن قانداي دا ءبىر كىرىستى ا كومپانيانىڭ بولۋى مەملەكەت ءۇشىن قولايلى. ەكى كومپانيانىڭ دا بيرجاعا شىعۋى ا كومپانياسىنىڭ دا، ب كومپانياسىنىڭ دا ناتيجەلىلىگىن ناقتى باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە ولاردىڭ ارقايسىسى دا ناتيجەلى بولۋعا مىندەتتى. ۇلتتىق كومپانيالار اراسىندا قارجىلىق-ەكونوميكالىق رەسۋرستار  قايتا بولىنەدى. جەكە اكتسيونەرگە بيزنەس ەكونوميكاسىنىڭ شىنايى كەلبەتىن توپ ىشىندەگى كىرىس ورتالىعى نەمەسە شىعىن ورتالىعىن جاساندى تۇردەگى تاعايىنداۋسىز كورسەتۋگە ءتيىسپىز.

- بىراق سىزدەر بارلىق كومپانيالاردى بىردەي شىعارمايسىزدار عوي...

- بۇگىن   «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىنىڭ 80% سانالاتىن  بارلىق دەرلىك ءىرى كومپانيالار IPO ارقىلى وتەدى. بۇلار ماڭىزدى نارسەلەر جەكە الىپ قاراستىرعاندا، ماتەريالدىق جانە ماتەريالدى ەمەس جاعىنان دا كوپ قۇن قوسادى. مەن  بۇدان وزگە، ونىڭ وتە ۇلكەن مودەرنيزاتسيالىق تيىمدىلىگى بار دەپ ەسەپتەيمىن. 90-شى جىلداردى ەسكە الىڭىزشى. ءبىز جەكە مەنشىك تۋرالى نە بىلدىك؟ مەنىڭ ويىمشا، ەشتەڭە بىلگەن جوقپىز. ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىز تۇرعىن ءۇيدى، مۇلىكتەردى جەكە مەنشىك رەتىندە يەلەنۋگە بولاتىنى تۋرالى ويلاعان دا جوق. سودان كەيىن جەكەشەلەندىرۋ ءجۇردى: تۇرعىن ءۇي، جەر، كاسىپورىندار جەكەمەنشىككە ءوتتى. ءبىز ءبارىمىز جەكەمەنشىكتىڭ - مۇلىكتىڭ يەسى بولۋ نە ەكەنىن تۇسىندىك. بۇل جاڭا ءرولدىڭ بارلىق تارتىپتەرى مەن مىندەتتەرىن ۇيرەندىك: ءوز مۇلكىمىزدى باسقارۋدى ۇيرەندىك.

- پمك-مەن نە بولىپ جاتقانىن قارايتىن بولساق، مەنشىك يەلەرى رەتىندە ەشقانداي تۇسىنىك كەلمەگەن سياقتى.

- جاقسى بولسا دا، جامان بولسا دا، ءبىز مەنشىك يەسى بولۋدى ۇيرەندىك. بۇل ءومىرىمىزدىڭ ماڭىزدى بولىگىنە اينالدى. «حالىقتىق IPO» باعدارلاماسى،  نەمەسە بىلايشا ايتقاندا، ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ بولىكتەرىن جەكەشەلەندىرۋ - سول  90-شى جىلدارداعى جەكەشەلەندىرۋ سياقتى، ءمانى زور مودەرنيزاتسيالىق باعدارلاما. يا، ءىستىڭ تاۋەكەلى كوبىرەك، ويتكەنى قۇرالدىڭ ءوزى جاي   جىلجىمايتىن مۇلىكتەن كۇردەلىرەك.  بىراق، سوڭىندا ەلىمىزدە مەنشىك يەلەرىنىڭ مۇلدەم باسقا تابى قالىپتاسادى. ەگەر قازىر ورتاشا قازاقستاندىق شارشى مەتر قۇنى قاعيداتتارىمەن ويلاپ، ونىڭ قۇزىرىنداعى ەڭ قيىن قارجىلىق قۇرال - تۇرعىن ءۇي ينۆەستيتسياسىنا ارنالعان يپوتەكالىق نەسيە بولسا، اكتسيالار نارىعى ونى باسقاشا ويلاۋعا ءماجبۇر ەتەدى. باسقا سيپاتتاماسى بار باسقا اكتيۆ، الدەقايدا كۇردەلىرەك. مەنىڭ ويىمشا، باعدارلاماعا قاتىسقان ادامدار ەرتە مە، كەش پە، جەكە مەنشىكتىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنۋدىڭ جوعارىراق دەڭگەيىنە وتەدى،  ۇلتتىق بايلىق ۇلەسىنىڭ يەگەرى بولۋ نە ەكەنىن تۇسىنەدى. ياعني، تۇسىنىكتىڭ ولشەمىن جوعارىراق كوتەرسەك، ادامدار دا وعان تالپىنا باستايدى. ەگەر ءبىز قازىرگى دەڭگەيىمىزدە قالىپ قويساق، الدىمىزعا ەشقانداي باتىل ماقسات قويمايتىن بولساق، مودەرنيزاتسيا دا ورىن المايدى. ال مودەرنيزاتسيا داعدارىس سياقتى، ءبىرىنشى كەزەكتە - ادامداردىڭ ويلارىندا.

حالىقتىق اكتسيونەر بولۋعا جەتەلەيتىن - جاڭاشىلدىق

- جاقىندا تايم-مەنەدجمەنت تۋرالى امەريكالىق كىتاپ قولىما ءتۇستى، ونداعى ءبىرىنشى كەڭەس بىلاي ەدى: ءار تاڭنىڭ اتىسىمەن اكتسيالار كوتيروۆكالارىن تەكسەرۋدى بۇدان بىلاي دوعارىڭىزشى...  مىنە، سانانى مودەرنيزاتسيالاۋ قايدا اكەلىپ سوقتىرادى... ەگەر ەسىمىزدە دۇرىس قالسا، ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «قازاقتەلەكوم» وسىعان ۇقساس ءبىر ورنالاستىرۋ وتكىزگەن،  ءدال «حالىقتىق IPO» سياقتى. قور نارىعى تۋرالى از دا بولسا تۇسىنىگى بار ادامدار اكتسيالاردى ساتىپ الىپ ازداعان ۋاقىتتان كەيىن ولاردى ساتىپ جىبەردى. اياعىندا «زەينەتاقى جۇيەسى» دەگەن الىپ كيت بۇل قاعازداردىڭ بارلىعىن جۇتىپ قويدى. ءدال وسى جاعداي قايتالانباسىنا كىم كەپىل؟

- باعدارلامانىڭ  نەگىزگى قاتىسۋشىلارى زەينەتاقى قورلارى بولىپ جاتسا، بۇل جامان ستسەناري ما؟  مەن بۇل جەردەن ءبىر تەرىس نارسە كورىپ تۇرعان جوقپىن. بىرىنشىدەن، بۇلار - اكتسيالاردى ۇزاق ۋاقىت  ۇستايتىن ۇلتتىق ينۆەستورلار. ءبىز حالقىمىزدى وسىعان يتەرمەلەپ جۇرگەن جوقپىز با؟ ەكىنشىدەن، ەگەر اكتسيالاردى قورلار ۇستايتىن بولسا، قور نارىعىنىڭ وزىندە قۇبىلمالىق از بولادى دەگەندى بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار بىزگە ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ جاعدايىن مىندەتتى تۇردە تالدايتىن، قارجىلىق-ەكونوميكالىق ەسەپتەمەلەرىن قازبالايتىن جانە وعان ەسكەرتپەلەر جاسايتىن قاتاڭ تالاپ قويۋشى ينۆەستور كەلەدى. مەنەدجمەنتكە سىرتتاي قىسىم جاسايدى، ال مەنەدجمەنت ءوز كەزەگىندە، وسىنىڭ ءبارىن جۇمىس بارىسىندا ەسكەرۋگە مىندەتتى بولادى.  سوندىقتان دا، مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، زەينەتاقى قورلارىنىڭ قاتىسۋى بارلىق جاعىنان پايدالى. ونىڭ ۇستىنە، ەڭبەك اقىسىن كونۆەرتتە المايتىن،  زەينەتاقى شوتى بار قازاقستاننىڭ ءار ازاماتى زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ  تابىلادى.  ەگەر، قورلار ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ اكتسيالارىنا يەلىك ەتەتىن بولسا، بۇل ءار ازاماتقا زەينەتاقى شوتتارى مەن زەينەتاقى قورلارى ارقىلى جاناما بولسا دا ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ بولىكتەرىنىڭ يەسى بولۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىز بۇل تۋرالى ءوزىمىزدىڭ رەسمي اقپاراتتىق باعدارلامامىزدا دا ايتامىز. ال ەگەر، ساتىپ الۋشى ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن پايدالى دەپ... مەن ارينە بوسقا دۇرلىكپەۋگە، الىپساتارلىقپەن اينالىسپاۋعا، ينۆەستيتسيالارعا بايسالدىلىقپەن قاراۋعا شاقىرامىن. سونىمەن قاتار، ەسىمىزگە العان  «قازاقتەلەكومنىڭ» IPO -سىنىڭ ءبىزدىڭ باعدارلامامىزدان بىرقاتار ايىرماشىلىقتارىنا سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدى اۋدارعىم كەلەدى.

- ايىرماشىلىقتارى بار ما؟

- بىرىنشىدەن، ءبىز قۇرالدار تاپشىلىعى جاعدايىندا نارىقتىڭ ءوزى  جوق ەتەتىن  جالعىز عانا كومپانيانىڭ قاعازدارىمەن شەكتەلىپ قالمايمىز. بۇل 4-5 جىلعا ارنالعان تولىققاندى باعدارلاما بولىپ تابىلادى، جانە دە بيزنەستىڭ سالاسى، ءتۇرى جاعىنان قورجىندارى تەڭدەستىرىلەتىندەي ەتىپ، وزدەرىنىڭ اقشا رەسۋرستارىن تاراتۋعا مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىن بارلىق ينۆەستورلار تۇسىنۋگە مىندەتتى. مۇندا رەتتەلەتىن دە، رەتتەلمەيتىن دە ەكونوميكا سەكتورلارىنىڭ وكىلدەرى بولۋعا مىندەتتى. بۇل مۇناي اكتيۆىنە دە بايلانىستى، ايتالىق ەلەكتروەنەرگەتيكاعا دا قاتىستى. وسىنداي ءجايتتار ادامعا شىنىنىمەن تاڭداۋ جاساۋعا جانە جوسپالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. تەك جالعىز عانا كومپانيانىڭ قاعازدارىن ازداعان رەت قانا ورنالاستىرۋدان مۇنىڭ ايىرماشىلىعى،  سەندە ۋاقىت وتكەن سايىن كەڭەيە تۇسەتىن تاڭداۋ بار ەكەندىگىن بىلسەڭ، ءوزىڭدى وزگەشە ۇستايسىڭ. كەيىنىرەك باسقالارىن ساتىپ الۋ ءۇشىن ول قاعازداردى الماي كۇتە تۇرۋىڭا دا بولادى. ءبىز «قازاقتەلەكومنىڭ» اكتسيالارىمەن نە بولعاندىعى جايلى ءوزىمىز ءۇشىن تالداۋ جاسادىق. اينالاسى ءبىر ايدان كەيىن سۇرانىس قىسىمىنىڭ ارقاسىندا باعا تەز كوتەرىلدى. وسى جاعدايدى پايدالانعاندار اكتسيالارىن ساتىپ جىبەردى. ال شارىقتاۋ شەگىندە ساتىپ العاندار نەگە بۇلاي ىستەگەندەرىن ۇزاق ۋاقىت تۇسىنبەي ءجۇردى، ويتكەنى كەيىنىرەك باعا بەلگىلەرى بىردەن قۇلاعان بولاتىن. «قازاقتەلەكوم» ۇلكەن ديۆيدەندتەر تولەگەن جوق، ويتكەنى ول - بارلىعىن قايتا ينۆەستيتسيالاعان تەز ءوسۋشى كومپانيا. تەك سوڭعى جىلى «GSM Kazakhstan» ۇلەستەرىن ساتقاننان كەيىن عانا ديۆيدەندتەر تولەندى. وسىنىڭ ارقاسىندا عانا كوپتەگەن ينۆەستورلار پايدا كوردى. «حالىقتىق IPO»  تۇرعىسىندا ءبىز وسىنداي ستسەناريدىڭ قايتالانۋىن بولدىرماۋدى كوزدەيمىز.

- زەينەتاقى قورلارىنا قايتا ورالساق. ەگەر ناتيجەسىندە اكتيۆتەردىڭ بارلىق دەرلىك وتىمدىلىگى سولاردا قالاتىن بولسا، جەكە تۇلعا-ينۆەستورلار اراسىندا كەڭىنەن تاراتۋعا  ارنالعان باعدارلامانى دامىتۋعا كەتەتىن شىعىندار جەلمەن ۇشىپ كەتكەندەي بولادى عوي. ويتكەنى، جابىق جازدىرۋ بويىنشا قاعازداردى ورنالاستىرۋ الدەقايدا ارزانىراق.

- ارينە، بارلىق قاعازداردى زەينەتاقى جۇيەسى جۇتىپ قويۋى مۇمكىن دەگەن قاتەر بار. بىراق بۇل ورنالاستىرۋلاردىڭ ماقساتى - جەكە تۇلعالاردىڭ كومپانيالارعا  ورتاق يەلەنۋشى بولۋىندا. يا، زەينەتاقى قورلارىن شاقىرىپ الىپ، ءوزارا وتىرىس ۇيىمداستىرىپ بىلاي ايتۋىمىزعا بولار ەدى: «جىگىتتەر، ءبىز سەندەرگە مىنانى-مىنانى ۇسىنامىز». بىراق بۇل وندا بۇل حالىقتىق  IPO بولماس ەدى. قاتىسۋ-قاتىسپاۋى تۋرالى  سوڭعى شەشىمدى ءار ازامات ءوزى قابىلدايدى. ال بۇل باعدارلامانى دايارلاعانداردىڭ، ياعني،  ءبىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىمىز - اركىمگە اقپارات بەرۋ. اقپاراتتىق ناۋقاننىڭ تاپسىرمالارىن وسىلاي دەپ بىلەمىن. اركىم قاندايدا ءبىر نەگىزگە سۇيەنە وتىرىپ، شەشىم قابىلداۋى كەرەك. شارتتى تۇردە ايتقاندا، 50 نەمەسە 100,  نەمەسە 200 مىڭ ادامدى جازدىرتۋدى ەشكىم ماقسات ەتىپ قويمايدى. بۇل دۇرىس بولماس ەدى. شەشىمى دە جەڭىلىرىك بولار ەدى: سول «قازترانسويل» كومپانياسىن ءبىر تەڭگەگە باعالاپ، وتە كوپ «ينۆەستورلاردى» تارتۋعا بولار ەدى. ەگەر بارلىق اقشا زەينەتاقىشىلارعا كەتەتىن توتەنشە جاعدايلار تۋرالى ايتار بولساق، وندا كەرى توتەنشە جاعداي - اقپاراتتىق باعدارلاماعا اقشا جۇمساماي، كومپانيانى وتە ارزانعا باعالاپ، وتە كوپ جاڭا اكتسيونەرلەردى تارتۋعا بولار ەدى. ءسىز ەڭ ءبىر شەكتەن شىققان جاعدايدى مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعاندىعىڭىزدان،  مەن دە جاۋاپ رەتىندە باسقا ءبىر سونداي جاعدايدى كەلتىرىپ وتىرمىن. ءبىز الەۋمەتتىك ساۋالناما جۇرگىزىپ، حالىقتىڭ 7,3% باعدارلاماعا قاتىسۋعا دايىن ەكەندىگىن بىلدىك.

- ول ادامداردىڭ بۇعان قاتىسۋداعى ماقساتتارى قانداي ەكەندىگىن انىقتاعان جوقسىزدار ما؟ بۇلار سپەكۋلياتيۆتىك پە نەمەسە ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان ينۆەستيتسيالار ما؟

- بۇل ازاماتتار ورتاشا العاندا، 200 مىڭ تەڭگەگە جۋىق اقشا بولۋگە دايىن. مۇنداي سوماعا ولار ۇلكەن سپەكۋلياتسيالار جاساي المايدى. مەنىڭ ويىمشا، اقشا سالا وتىرىپ، ولار ءبىرىنشى كەزەكتە مۇنىڭ نە ەكەنىن بايقاعىلارى كەلەدى. قوعامدا ەسكى ايفونى تاماشا ىستەپ تۇرسا دا، جاڭادان شىققانىن ساتىپ الاتىن جاڭاشىل ادامدار بار.  مىنە، ءدال وسى ازاماتتار - ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ اكتسيونەرى بولۋ نە ەكەنىن بىلگىلەرى كەرەتىن 7,3%  ادامدار.

جىلدام وسەتىن كومپانيالاردى IPO-عا شىعارۋ ماقساتى جوق

- نەگە بيرجاعا  ءبىرىنشى كەزەكتە باسقا ەمەس، ءدال «كازترانسويل» شىعارىلادى؟

- تالداۋ قورىتىندىسى بويىنشا ءبىرىنشى كەزەكتە اقشا اعىمدارى  جەتكىلىكتى دارەجەدە تۇسىنىكتى، بولجامدى بولۋى ءۇشىن رەتتەلەتىن، ياعني، تۇراقتى كومپانيانى شىعارۋ كەرەك ەكەندىگىن تۇسىندىك.  «قازترانسويل» ەلدىڭ ءوز ىشىنەن ەكسپورتتىق نارىققا، نەمەسە ىشكى قۋات كوزدەرىنەن ىشكى قايتا وڭدەۋ ورىندارىنا  مۇناي تاسىمالدايدى. بيزنەستىڭ نەدە ەكەندىگى بارىنە تۇسىنىكتى. بۇل - رەتتەلۋشى مونوپوليا، تاريفتەرى بولجانىلۋى مۇمكىن، پايداسى تۇسىنىكتى بولاتىنداي ەتىپ، ونى ۇكىمەت  رەتتەۋى دە مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە «قازترانسويلدىڭ» ينفلياتسياعا اسەرى   مەيلىنشە تومەن، ونىڭ پايداسى بىلاي وزگەرەدى: ەكسپورتتىق باعىت بويىنشا الاتىن تاريفتەرى ەل ىشىندەگى باعالارعا مۇلدە اسەر ەتپەيدى، ال ىشكى نارىقتاعى تاريفتەرى مەيلىنشە تومەن; بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ مۇنايدان قازاقستاندا جاسالاتىن مۇناي ونىمدەرى مەن جانارمايدىڭ كوتەرمە باعاسىنداعى تاريفتەرى ءبىر پايىزدان از.

KEGOK وسى سەبەپتەر بويىنشا ەكىنشى بولىپ تاڭدالىندى. بۇنداعى جاعداي ءبىراز كۇردەلىرەك، ويتكەنى كومپانيانى تارتىمدى، پايدالى، تۇسىنىكتى قىلۋ ءۇشىن تاريفتىك ساياساتى بىرقاتار تۇزەتۋلەردى تالاپ ەتەدى.  كومپانيادا بۋحگالتەرلىك ەمەس، ناقتى ەكونوميكالىق شىنايى تابىس بولاتىنداي قىلۋ كەرەك.

- «قازترانسويلدىڭ» ءوسۋ قارقىنى قانداي؟

- قازىر كومپانيانىڭ بيزنەس-جوسپارىنىڭ مالىمەتتەرىن اشىپ ايتا المايمىن، ال جالپى العاندا، ەگەر تاريفتىك ساياسات جونىندەگى كەيبىر ماسەلەلەر شەشىمىن تاپسا،  «قازترانسويل» جەكە سالىمشىلار ءۇشىن دە، زەينەتاقى قورلارى ءۇشىن دە جەتكىلىكتى دارەجەدە  تارتىمدى اكتيۆ بولادى دەپ ايتۋعا بولادى.  «قازترانسويل» دا، KEGOK تا ەرتەڭ اگرەسسيۆتى ءوسۋى  ءۇشىن وراسان زور قارجىلىق رەسۋرستار تالاپ ەتەتىن كومپانيالار ەمەس. جىلدام وسەتىن كومپانيالاردى IPO-عا شىعارۋدى ماقسات ەتىپ وتىرعان جوقپىز. مەنىڭ ويىمشا، ازاماتتار ۇستەمە پايدا تابۋدى كوزدەپ وتىرعان جوق، نەگىزىنەن ارقاشان ۇستەمە پايدا تابۋ مۇمكىن ەمەس.

- ونى تۇسىنەتىندەرىنە سەنىمدىسىز بە؟ قارجى نارىعى تۋرالى تۇسىنىگى از كىسىلەر ونى ءبىرىنشى كەزەكتە ەڭبەك ەتپەي،  تەز بايۋدىڭ جولى رەتىندە قاراستىرادى. 2000 جىلدىڭ ءبىرىنشى ونجىلدىعىنىڭ ورتاسىندا قازاقستاندىقتار كەرەمەت كوپىرمە جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنا جاپپاي اقشا سالدى. ولار جىلدان-جىلعا، ايدان-ايعا ءوز مۇلىكتەرىنىڭ قۇنىنىڭ شارىقتاپ وسكەنىن كوردى. جىلىنا كەمىندە 50% العىسى كەلەتىن وسى اۋديتوريانى تابىس اۋىتقىماسىن  ءتۇزۋ دەپ ايتۋعا بولاتىن كومپانيا قىزىقتىرا ما؟

- 2005-2008 جىلدارى بولعان جاعداي- انوماليا، بۇل انوماليا بارلىعىن قاتەلىككە باستادى. ادامدار باعانىڭ ءوسىپ، كوپىرشىكتىڭ كوپىرىپ بارا جاتقانىن كوردى. باستاپقى كەزەڭدە ارقاشان بۇلاي بولا بەرمەيتىندىگىن تۇسىنگەن. بىراق باعا ءۇش جىل بويى ءوسىپ، اكتيۆتىڭ باعاسى جالپى العاندا بەس-التى ەسە وسكەن كەزدە كوپشىلىگى قىزىعۋشىلىققا بوي الدىردى. ەشقانداي اقىلعا سيمايتىندىعىنا قاراماستان، ۇستەمە پايدانى ۇدايى الۋعا بولادى دەپ سەنەتىندەي جاعدايعا جەتتى. بىرەۋلەر 2005 جىلى وسىعان سەنىپ،  2007 جىلى اكتيۆتەردى «تاستاماعانىنا» وكىندى. ال ەندى بىرەۋ نارىققا 2007 جىلى كەلدى دە، سوڭىنان قاتال جازاسىن الدى.  بۇل ويىندا ۇتقاندار دا كوپ بولدى، بىراق اقىر سوڭىندا بارلىعى بىرگە كوپ ۇتىلدى. ءبىز بۇگىن اكتيۆ قۇنىنىڭ بۇلاي ءوسۋى نەگىزىندە بولماۋى كەرەك دەپ ايتامىز.  بولاشاعىن باعامداۋعا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە تۇسىنىكتى ءارى تياناقتى كومپانيا «قازترانسويلدى» ۇسىنامىز. «قازمۇنايگازدىڭ» ديرەكتورلار كەڭەسىندە بەلگىلى ءبىر ساندار  بەكىتىلگەننەن كەيىن «قازترانسويلدىڭ» بيزنەس-جوسپارىن ءدۇيىم جۇرتقا تانىستىرۋ ءراسىمىن جاساعان كەزدە «قازترانسويل» قۇبىرلار جۇيەسى ارقىلى وراسان زور مۇناي تاسىمالداۋدى كۇتىپ وتىرعان جوق ەكەنىمىزدى بارلىعى كورەدى. ونىڭ ەسەسىنە بۇل تۇسىنىكتى اكتيۆ، الىپساتارلىققا قىزىقپاي، ۇزاق مەرزىمگە سالىم سالىپ،  اقشاسىن ساقتاعىسى كەلەتىن ينۆەستور ءوزىن وسى باعدارلامادان تابادى. ال  2005-2008 جىلدارداعىداي تابىس كوزىن ءالى كۇنگە دەيىن كۇتىپ  جۇرگەن ادامدار باسقا جولدى ىزدەگەندەرى ءجون.  الايدا ونداي ادامدار از دەپ ويلايمىن. نازار  اۋدارساڭىز،  ءوزىمىزدىڭ اقپاراتتىق باعدارلامامىزدا ءبىز ءسىزدى بۇل اكتسيا وتكەن جىلعىمەن سالىستىرعاندا ەرتەڭگى كۇنى ەكى ەسەگە قىمباتتاۋىن  كۇتپەۋىڭىزدى ءاردايىم ەسكەرتىپ وتىرامىز.   وعان نەگىز جوق.

- «قازترانسويل» ۇلەستەرىن ساتقاننان قانشا ءتۇسىم كۇتىپ وتىرسىز؟

- ديرەكتورلار  كەڭەسىندە كومپانيانىڭ اكتسيالارىنىڭ 10 پايىزىن ورنالاستىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. قازىر قانداي باعادان بولاتىندىعى تالقىلانۋدا. شەشىمدى «قازمۇنايگاز» ديرەكتورلار كەڭەسى قابىلدايدى. سوندىقتان دا ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا ازىرشە جاۋاپ بەرە المايمىز.

- بۇل اقشا كومپانيالار ءۇشىن قانشالىقتى قاجەت؟

- IPO قۇرىلىمدانۋى بويىنشا ول باس اكتسيونەردىڭ، ياعني قمگ يەلىگىنە كەتەدى. مەنىڭ ويىمشا «قازمۇنايگازدا» ىسكە قوسۋ ساتىسىندا تۇرعان جوبالارى جەتكىلىكتى.

- يا، قمگ جاڭا مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىن سالسا ارتىق بولماس ەدى...

- جالپى الىناتىن سوما سونداي ۇلكەن بولمايدى.  ەگەر «قازترانسويلدىڭ» بالانستىق قۇنى 327 ملرد تەڭگە شاماسىندا بولسا، اڭگىمە 30-32 ميلليارد تەڭگە شاماسىندا بولىپ تۇر. اكتسيالاردىڭ كەسىمدى قۇنى 10 مىڭ، سوندىقتان ورنالاستىرۋ كەزىندە ولاردى بولشەكتەۋ جوسپارلانۋدا. العاشقى شىعارىلىم مەن  «قازترانسويلدىڭ» IPO-سى قانشالىقتى ءساتتى بولاتىندىعىنا جانە  IPO-دان كەيىنگى كەزەڭدە اكتسيالار وزدەرىن قالاي كورسەتەتىندىگىنە ارينە، كوپ نارسە بايلانىستى. ءبىز بۇنىڭ ءبارىن تۇسىنەمىز جانە ءبارىن پايىمداي وتىرىپ، ازىرلەنۋدەمىز.

- بۇل تۋرالى اڭگىمە قوزعاعان ەكەنسىز... «حالىقتىق IPO» ءسوز تىركەسىن ينەتەرنەتتە تەرسەڭىز، ءبىرىنشى كەزەكتە رەسەيلىك ۆتب بانكىسىنىڭ كۇيىنىشتى ۋاقيعاسىن ايتاتىن سىلتەمەلەر شىعادى. IPO بارىسىندا قاعازدارىن وتكىزگەن باعامەن اقىر سوڭىندا ءوز اكتسيالارىن كەرى ساتىپ الىپتى. ال بۇل دەگەنىمىز - يدەيانىڭ بەدەلىن تولىعىمەن ءتۇسىرۋ، ويتكەنى، ەگەر  ادام اكتسيالاردى الاتىن بولسا، وندا ول باعا بەلگىلەرىنىڭ قۇلاۋى تۇرعىسىنداعى تاۋەكەلدەردى ءوز موينىنا الۋى كەرەك. سىزدەر تالدادىڭىزدار: رەسەيلىكتەر نەنى دۇرىس ىستەمەدى؟

- ارينە. ەسىڭىزدە شىعار، ول جىلدارى بانكتەر وتە جىلدام ءوستى. بارلىق بانكتەر كاپيتالعا 3-5 مۋلتيپليكاتورمەن ساتىلدى. سول كەزەڭدەگى ءوسۋ قارقىنىنا وتە وپتيميستىك بولجامدار جاسالدى: ەكونوميكانىڭ وسىنداي وسۋىندە بانكتەر وركەندەي بەرەدى جانە ت. ب. بىراق ءوسۋ توقتاپ قالدى. ورنالاستىرۋ ۋاقىتى ءساتسىز ەدى. الەمدىك ەكونوميكانىڭ مەحانيزمى ءبىر ۋاقىتتا وسىلاي مورت سىنادى دەپ ەشكىم كۇتكەن جوق. وسىدان كوتەرىڭكى باعا شىعادى. ياعني، ول IPO ساتسىزدىگى ەڭ الدىمەن اقتالماعان ۇمىتتەرگە بايلانىستى. ۇمىتتەر اسقان وپتيميستىك بولدى. سوندىقتاندا، ۆتب ورنالاستىرۋلارى حالىقتىق  IPO يدەيا رەتىندە بەدەلىنەن ايىرىلدى دەپ ايتپاس ەدىم. بارلىق تاۋەكەلدەردى ەسەپكە الماعان بولار. ادامدار ول قاعازداردى الدىندا ايتقانىمىزداي، تۇرعىن ءۇي نارىعى سياقتى الدى، قاتەلەسىپتى... جالپى 2005 - 2007 جىلدىڭ اياعىندا ۇستەمە پايدا كۇتۋ پسيحولوگياسى سول كەزەڭگە ساي ەدى. بارلىعى تاماشا ءجۇردى، كەز كەلگەن بيزنەس ءوستى، باعالار كوتەرىلدى. بارلىعى نەسيە الدى، كىمگە، قايدا ساتارىن بىلمەسە دە، كاسىپورىندار اشتى. ءوزىنىڭ جىلجىمايتىن مۇلىگىن كەپىلگە قويىپ، نەسيە الىپ، كومپانيا اشۋدىڭ مۇمكىندىگىنىڭ ءوزى كوپشىلىكتى ەلىكتىردى. سوڭىنان ناتيجەسىن كوردىك. قازىر بۇنىڭ ءبارى ءوتىپ كەتتى عوي. جاعدايدىڭ كۇرت وزگەرۋى مۇمكىن ەكەندىگىن كوپشىلىك تۇسىنەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

ەكونوميكانى كاسىپكەرلەر قوزعايتىن جۇيە قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك

- «حالىقتىق IPO» ارقاسىندا بولاتىن ىشكى  ترانسفورماتسيا تاقىرىبىنا توقتالساق. سىزدەردىڭ جاڭا ستراتەگيا قابىلداعاندارىڭىزعا كوپ بولا قويعان جوق. بۇل قاعازداردى بيرجاعا ورنالاستىرۋمەن بايلانىستى ما؟

- البەتتە. ستراتەگيانى ەگەر ءسىز كورگەن بولساڭىز كەلىسەرسىز،  «سامۇرىق-قازىنا» ءوزىنىڭ  الدىنا قويعان نەگىزگى قاعيدالارى مەن تاپسىرمالارىن ءبىرشاما ىقشام تۇردە باياندايدى. ول قۇجاتقا ءبىز ۇلتتىق كومپانيالار قالاي جۇمىس ىستەۋى كەرەك، توپ-مەنەدجمەنتتىڭ تيىمدىلىگىن باعالاۋعا ارنالعان قانداي فورمالدى ولشەمدەر بار جانە قانداي دا ءبىر، سونىڭ ىشىندە ينۆەستيتسيالىق شەشىم قابىلداعان كەزدە  توپ-مەنەدجمەنت نەنى نەگىزگە الاتىنى كورسەتىلگەن پراكتيكالىق وقۋ قۇرالى رەتىندە  قارايمىز. ستراتەگيانى قابىلداعانعا دەيىن ونداي ەرەجەلەر بولعان جوق دەپ ايتپايمىن، بىراق اقىرى قۇجات تۇرىندە بەكىتتىك قوي. ماسەلەن، ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ تيىمدىلىگىن قالاي باعالاۋ تۋرالى سۇراق بار بولاتىن: پايداسى بويىنشا ما، كىرىسى بويىنشا ما نەمەسە رەسپۋبليكانىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى بويىنشا ما؟ بالانس تابۋ وتە قيىن. قۇنى  وسپەيتىن، پايدا اكەلمەيتىن بىراق، ينفراقۇرىلىمدى دامىتاتىن، جۇمىس ورىندارىن كوبەيتەتىن وتە جاقسى جوبالار جاساۋعا بولادى. ءبىز نارىق پەن مەملەكەتتىڭ ورتاسىندا بولعاندىقتان، وسى ماقساتتاردىڭ قايسىسىنىڭ باسىمدىق الۋى كەرەكتىگى ارقاشاندا پىكىرتالاس سۇراعى بولاتىن.

- ال ءوزىڭىز قانداي مودەلدى جاقتايسىز؟

- ءبىرى ەكىنشىسىنە كەدەرگى كەلتىرمەۋ كەرەك جانە بۇل ماقساتتاردىڭ اراسىنداعى كەلىسىمدى تابۋ كەرەك. ويتكەنى، ەگەر ءبىز تەك قانا نارىقتىق قوزقاراسپەن قارايتىن بولساق، ءسوزسىز ءبىز ءۇشىن بۇل دۇرىس بولماس. ال ەگەر ءبىز پايدا تاپپاي، تەك دامۋمەن اينالىسساق، وندا ۇلتتىق كومپانيا دەگەن مەحانيزم نەگە كەرەك. وندا بارلىعىن جاي عانا بيۋدجەتتىك باعدارلامالار رەتىندە ۇيىمداستىرىپ، ولاردى قارجىلاندىرۋ كەرەك. قابىلدانعان ستراتەگيا  - نارىقتىق جانە ەكونوميكالىق ماقساتتار اراسىنداعى قول جەتكەن كونسەنسۋس. بۇل - وتە ماڭىزدى، وتكەنى ءبىزدىڭ بارلىعىمىزدى ءبىر تارتىپكە، رەتتىلىككە كەلتىرۋى كەرەك جانە دە اسەرى الدەن بايقالادى. ايتالىق، ينفراقۇرىلىمدىق، بىراق پايدالىلىعى تومەن جوبالار... ستراتەگيا بۇل تۋرالى نە ايتادى؟ ولار ەل ءۇشىن ماڭىزدى، ينفراقۇرىلىم ماڭىزدى. ەگەر ءبىز ونىمەن اينالىسساق، وندا كومپانيا الدىندا IPO تۇرعانىنا كوڭىل اۋدارۋ كەرەك. بۇنداي جوبالار كەز كەلگەن كومپانيانىڭ قۇنىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى.  بۇرىنعىداي بيۋدجەتتەن اقشا الىپ، جوبانى باستاۋ دەگەن بولماۋ كەرەك. ويتكەنى، جوبانىڭ كىرىستىلىگى ىسكە اسىرۋعا بەرىلگەن كاپيتال قۇنىنان  تومەن. ءبىز بۇدان بىلاي  ەلىمىزگە بۇل «پايدالى» نەمەسە «پايداسىز» دەگەن ەمەس، «جوبانىڭ كىرىستىلىگى كاپيتال قۇنىنان جوعارى ما، الدە تومەن بە؟» دەگەن تەرميندەرمەن تالقىلاي باستايمىز. مەن مۇنى سەرپىن  دەپ ەسەپتەمىن. ديرەكتورلار كەڭەسىندە وسى ولشەمدەردى قولدانا وتىرىپ، پىكىرتالاس جۇرگىزۋ مەنىڭ ويىمشا، سەرپىن. كەز كەلگەن كەلىسىمدى جۇرگىزگەندە كومپانيالار قالايدا پايداعا شىعاتىنداي قىلىپ  قارجىلاندىرۋدى قۇرىلىمداندىرۋ كەرەك. ەگەر جوبا ەلىمىزدىڭ دامۋى ءۇشىن قاجەت بولسا، ولار ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ نەگىزگى بيزنەسىنە نۇقسان كەلتىرمەيتىندەي سحەما كەرەك. مۇنداي جوبالاردى جۇزەگە اسىرعان كەزدە كومپانيالار سىرتى قامپيعانىمەن، ءىشى قۋىس بولماۋى، ياعني، مول اكتيۆى بولا تۇرا، كىرىسسىز قالماۋى ءتيىس. مىنە، ەڭ قيىن ءسات وسى بولعان شىعار. قاڭتار ايىنان باستاپ ءار ءتۇرلى دەڭگەيلەردە - ديرەكتورلار كەڭەسىندە، ۇكىمەتتەگى جينالىستاردا ءاردايىم تالقىلاۋلار جۇرگىزىلدى. ەڭ سوڭعى نۇكتە ەلباسىمەن بولعان جيىندا قويىلدى، وندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ەكپىن سالاتىن اقتىق ماسەلەلەردى كورسەتتى: يا، ەل دامۋىنىڭ جوبالارى - «سامۇرىق-قازىنانىڭ» ماڭىزدى قىزمەتى، بىراق بۇل ماسەلەدە كىرىستىلىك  پەن تيىمدىلىك ەسەپتەن شىعارىلماۋى كەرەك.

- بىراق بۇنداي كوزقاراسپەن  كەيبىر ەلىمىزگە كەرەكتى، بىراق كىرىسى جوق بىرقاتار جوبالار تاسادا قالىپ قويادى.

- كەرىسىنشە. ءسىز سيپاتتاعانداي جوبامەن ەندى مىندەتتى تۇردە مەملەكەت اينالىساتىنى انىق بولدى. ەگەر ول مەملەكەتكە قاجەت بولسا جانە ۇلكەن   مۋلتيپليكاتيۆتى اسەر بەرسە، وندا وعان مەملەكەتتىك، ايماقتىق جانە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەر بار. جاڭا تاسىلدەر بۇل جوبالار جاسالىنبايدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ولار ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ەكونوميكاسىن ەسەپكە الا وتىرىپ قۇرىلىمداندىرىلاتىن بولادى. مىنە، وسى وتە ماڭىزدى. IPO-عا دايىندالا وتىرىپ، ءبىز تيىمدىلىككە، ارەكەتتەردىڭ اشىقتىلىعىنا، قالىپتى ينۆەستيتسيالارعا تالپىنامىز. بۇل - نەگىز. مىنە مىنا قاعيدالاردى بارلىق سالالارعا ەنگىزۋگە تىرىستىق: ينۆەستيتسيالىق قىزمەت، قارىزدى باسقارۋ، ەركىن وتىمدىلىكتى باسقارۋ. بۇنىڭ ءبارى ەندى تۇسىنىكتى ينديكارورلار تۇرىندە رەتتەلدى. جوبانى باعالاۋ ادىستەمەسى پايدا بولادى: ول نارىقتىق پا، نارىقتىق ەمەس پە؟ ەندى ءبىز ەگەر ول نارىقتىق بولماسا، كومپانيالاردىڭ ەشقايسىسىنا شىعىن كەلتىرمەي ورىنداۋ ءۇشىن   جوبانى   قالاي  قۇرىلىمداندىرۋ كەرەك ەكەندىگىن ۇكىمەتپەن تالقىلايمىز.

بىزدە قتج بويىنشا  جاقسى مىسال بار. ماسەلە - ەكى جاڭا تەمىر جولى تۋرالى.  پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىندا ايتىلعان وتە ۇلكەن جوبالار. بۇنداي وتەلىم  مەرزىمى وتە ۇزاق  كۇردەلى ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستيتسيالاردىڭ  جوبالارىن قالاي دۇرىس قۇرىلىمداۋ كەرەكتىگى تۋرالى ءبىز كوپ پىكىرتالاستىردىق.  قتج-دا بار رەسۋرستاردى باعالاي وتىرىپ، ءبىز ۇكىمەتپەن بىرلەسىپ، بيۋدجەت قارجىسى مەن ۇلتتىق كومپانيالار اقشاسىن ميكشيرلەۋدىڭ ارقاسىندا قارجىلاندىرۋدىڭ مۇمكىن  بولعان مەحانيزمىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قارجىلاندىرۋ قۇرىلىمىن جاساپ شىعاردىق. ياعني، بۇل ەرەجەلەر ءىس-تاجىريبەدە جۇمىس ىستەي باستادى. ديسكۋسسيا ۇزاق ءارى قاجىرلى بولعانىمەن، نەگىزگى نارسەلەر بويىنشا كەلىسكەننەن كەيىن العا جىلجۋدامىز، ال جوبالار ىسكە قوسىلۋدا.

- ۇلتتىق حولدينگ پەن مەملەكەت اراسىنداعى وسىنداي سىندارلى قارىم- قاتىناستى سىزدەر سينگاپۋرلىق Temasek-تان الدىڭىزدار ما؟

- Temasek - بۇگىن نەگىزىنەن جاي عانا نارىقتىق ينۆەستيتسيالىق كومپانيا. ولار سينگاپۋردىڭ دامۋىنا اسەرىمىز بار ما، جوق پا دەپ ەش  قارامايدى. شەشىم قابىلداۋداعى ءۋاجى بىرەۋ عانا - قارجىلىق پايدا تابۋ. ەگەر ءۇندىستاندا ءبىر ۇلكەن پايدا اكەلەتىن، بىراق سينگاپۋرعا ەش قاتىسى جوق كومپانيانى ساتىپ الۋعا مۇمكىندىك بولسا، ولار بارىپ، ونى ساتىپ الادى. الايدا ولار ديرەكتورلار كەڭەسىنە كىرمەيدى، باسقارۋعا وتىرمايدى. ولاردى ينۆەستيتسيادان تەك قارجىلىق تابىس تابۋ قانا قىزىقتىرادى. ياعني، بۇل نەگىزىنەن تازا ينۆەستيتسيالىق قور. ءبىزدى قىزىقتىرعان ەكىنشى مودەل - مالايزيالىق Khazanah Nasional حولدينگى. ولاردىڭ مىندەتى ءدال بىزدىكىندەي: مالايزيانى دامىتۋ جانە قارجىلىق پايدا تابۋ. ءبىز ولارمەن ءبىرشاما ۇزاق پىكىرلەستىك. ولاردا ءبىر وتە ماڭىزدى قاعيدات بار: ينۆەستيتسيالىق جوبالارعا ەشقاشان دەرلىك بيۋدجەتتىك قارجىنى جۇمسامايدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا: «بيزنەس پەن بيۋدجەتتىك اعىمداردى ارالاستىرۋدى باستاي سالىسىمەن، تيىمدىلىكتىڭ شەگى جوعالا باستايدى. ويتكەنى، «ءبىز سىزگە اقشا بەردىك قوي» دەگەن پرينتسيپ ورىن الادى». سول كەزدە ءسىز مەنەدجمەنتتىڭ دە تيىمدىلىگىن ءدال باعالاي بىلۋدەن ايىرىلاسىز.

بۇل رەتتە «حالىقتىق IPO» باعدارلاماسى،  نەمەسە بىلايشا ايتقاندا، ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ بولىكتەرىن جەكەشەلەندىرۋ - سول  90-شى جىلدارداعى جەكەشەلەندىرۋ سياقتى، ءمانى زور مودەرنيزاتسيالىق باعدارلاما.

- سوندا دا ايتالىق، ءسىز  تەك قانا تەحنولوگيالار ترانسفەرتى ءۇشىن شەتەل اكتيۆتەرىن Temasek سياقتى ساتىپ الۋمەن اينالىسقىڭىز كەلمەي مە؟

- تەك قانا تەحنولوگيا كەرەك بولىپ تۇرعاندا، بۇكىل كومپانيانى ساتىپ الۋ وتە قىمباتقا تۇسپەك. Apple ونىمدەرىن قازاقستانعا ەنگىزۋ ءۇشىن Apple-ءدى ساتىپ الۋدىڭ قاجەتى جوق

- ايتالىق، «قازاتومونەركاسىپ»  Westinghouse-دىڭ 10-پايىزدىق ۇلەسىن ساتىپ الدى. بۇل تەحنولوگيالار ماسەلەسىندە  قانداي-دا ءبىر پايدا بەرە مە، الدە بۇل تەك  الەمدىك نارىقتاردا مامىلەلەر جاساۋ ءۇشىن عانا كومەكتەسە مە؟

- ءبىرىنشى كەزەكتە ارينە، بۇل وعان سالماق قوسادى.  كومپانيا ويىنشىلارى كوپ ەمەس سپەتسيفيكالىق نارىقتا جۇمىس جاسايدى. ولاردىڭ بارلىعى دا ايتارلىقتاي ءىرى جانە بەدەلدەرى ۇلكەن. «قازاتومونەركاسىپتىڭ»  قانداي دا ءبىر حالىقارالىق كومپانياعا قاتىسۋى ونىڭ ورنىن ءسوزسىز كۇشەيتەدى. ءوزىنىڭ نەگىزگى قىزمەتى شەڭبەرىندە ماملەلەردى قۇرىلىمداۋ ءۇشىن دە ماڭىزعا يە. بۇل ءوزىنىڭ وتكىزۋ نارىعىن كەڭەيتۋ مۇمكىندىگى، بۇل  قازاقستاننان تىسقارى جەرلەردە ءوز قىزمەتى  ءپروفيلى بويىنشا قىزىقتى جوبالارعا قاتىسۋ مۇمكىندىگى.  قازاقستاندا بيزنەستى تۇراقتى دامىتۋعا اسەر ەتەدى، ستراتەگيالىق اليانستار، وداقتار مەن ارىپتەستىكتەر قۇرۋ جەڭىلىرەك بولادى.

- مەنەدجمەنت پەن اكتسيونەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا كەلەيىك. جاڭاوزەندەگى وقيعادان كەيىن حولدينگتىڭ باسقارما توراعاسى اۋىستى. مەردىگەرلەر كومپانيالاردا كۇشتى روتاتسيا ورىن الدى، ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ كەيبىر مۇشەلەرى كەتتى، ورنىنا باسقالارى كەلدى. بارلىعى وتە جىلدام بولدى. وسىعان بايلانىستى سۇراق: كومپانيالاردى باسقارۋعا ديرەكتورلار كەڭەسى قانشالىقتى قاتىسادى؟

- ارينە، بۇل جاي عانا فورمالدى ماسەلە ەمەس. ديرەكتورلار كەڭەسى كەلىپ باسقارما قۇجاتتارىن ءبىراۋىزدان ماقۇلداي سالمايدى. نەگىزىندە،  ءبىز باستى شەشىمدەردى قابىلداۋدا نەگىزگى نازاردى  ديرەكتورلار كەڭەسىنە اۋدارۋعا تالپىنامىز. جاقىندا ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ بىرقاتار جارعىلارى قايتا قارالدى. بۇرىن مەنەدجمەنت قۇزىرەتىنە جاتقان كەيبىر سۇراقتار ەندى ديرەكتورلار كەڭەسى دەڭگەيىنە بەرىلەدى.

- «ساۇرىقتىڭ» «مەردىگەرلەرى» بۇرىن با بولعان. بۇل - كومپانيالار مەنەدجمەنتى  مەن ديرەكتورلار كەڭەستەرى اراسىندا كيكىلجىڭ ءۇشىن تاپتىرماس نەگىز.

- جونىمەن بولعان كيكىلجىڭ ارقاشان دا پايدالى، ويتكەنى ول پىكىرتالاسقا نەگىز بولماق. ال پىكىرتالاس كەزىندە ەڭ جاقسى شەشىم تابۋعا بولادى. بىلەسىز بە، 1986 جىلى «چەللەندجەر» اپاتى نەلىكتەن بولعانى تۋرالى ارناۋلى توپ ۇزاق تالداۋ جاسادى. كوپ جىلدار بويى تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. اقىر سوڭىندا كوميسسيا مىنانداي قورتىندىعا كەلدى: تۇپكىلىكتى سەبەبى - ۇجىم ىشىندەگى ءجوندى كيكىلجىڭنىڭ بولماۋى.  NASA-دا بۇل جوبامەن اينالىسقان توپ ىشىندە ءبارى تەك بىرىڭعاي كەلىسىمگە كەلۋ ۇستانىمىندا بولعان. ءبىر كوزقاراسپەن عانا قارايتىن ادامدار بولدى، باعدارلامانىڭ دامۋىندا تەك ءبىر جولمەن ءجۇردى. ال بۇل  قاندايدا ءبىر تۇجىرىمدامالىق قاتەلىك جىبەرۋگە اكەلىپ سوقتىردى، ال بالاما كوزقاراستىڭ بولماۋى، تالقىعا سالماۋ، دۇرىس پىكىرتالاستىڭ جۇرگىزىلمەۋى وسىعان سۇرلەۋ جول سالدى. «چەللەندجەرمەن» بولعان قايعىلى جاعداي تاڭدالىنعان جولدىڭ قاتەلىگىنىڭ شارىقتاۋ شەگى ەدى. دۇرىس تايتالاس ارقاشاندا جاقسى دەپ ەسەپتەيمىن. بىراق ول كاسىبي نەگىزدە قۇرىلۋى كەرەك. تالقىلاۋ «مەن باستىقپىن - سەن اقىماقسىڭ» دارەجەسىندە ەمەس،  قاندايدا ءبىر كورسەتكىشتەر، جوسپارلار توڭىرەگىندە بولۋ كەرەك.

- ۇلتتىق كومپانيالاردى وزىنىكى سياقتى قابىلدايتىن قالىپتاسقان كوماندالار بار. ولار قانداي دا ءبىر پايدا اكەلۋى مۇمكىن، بىراق شىنايى تيىمدىلىككە تالپىنبايدى. سودان كەيىن كەيبىر قالىپتاسقان توپتار ءوز باسقارۋشىلارىن جوعارىلاتادى. مۇنداي نارسە جوق پا؟

- قور جۇرگىزىپ جاتقان نەگىزگى جۇمىس باعىتتارىنىڭ ءبىرى - مەنەدجمەنت جۇمىسىن باعالاۋ. بۇل دامۋ جوسپارلارى، ولاردىڭ ورىندالۋى. قىزمەتتەردىڭ شەشۋشى كورسەتكىشتەرىنىڭ ۇلكەن ءتىزىمى بار. جانە دە بۇل تەك كىرىس قانا ەمەس. بۇل سونىمەن قاتار ونىمدىلىك، تيىمدىلىك، كومپانيانىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعى، نەگىزگى اقشا اعىمىن قالىپتاستىراتىن باعىتتاردى باعالاۋ. ال توپتارعا كەلسەك، «مىناۋ - مەنىكى، اناۋ - بوتەن» دارەجەسىندە پايىمداۋ، مەنىڭ ويىمشا تۇعىرىققا تىرەيتىن جول. ءسىز مەنەن ديرەكتورلار كەڭەسى مەن باسقارما اراسىندا قالىپتى ءوزارا ارەكەت ەتۋشىلىكىڭ بار-جوعى تۋرالى سۇراق قويدىڭىز با؟

- بۇل جايلى دا.

- بىلاي ايتايىن: البەتتە بار، ۇدەرىس ءمىنسىز بولماسا دا، بارلىعى ءسوزسىز  دۇرىس باعىتتا دامۋدا.

- قور سوڭعى جىلدارى داعدارىسقا قارسى قىزمەت اتقارعاندىعى جايلى  قور وكىلدەرى مەن شەنەۋنىكتەر كوپ رەت ايتتى. ەندى، مىنە، داعدارىس اياقتالعان سياقتى، باسقا ىستەرگە كوشەتىن كەز كەلدى. دەگەنمەن، قازاقستانعا  اسەرى بولۋى  مۇمكىن داعدارىستىڭ جاڭا تولقىنى جايلى سوڭعى جىلدارى  پرەزيدەنت تە، الدىڭعى پرەمەر دە از ايتقان جوق.  قور داعدارىستىڭ العاشقى تولقىنىندا وعان قارسى ماندات العان بولسا، ەكىنشى تولقىن كەلگەندە دە سول ىسپەن اينالىسا ما؟

- ارينە، الەمدىك ەكونوميكادا جاعىمسىز ءبىر جاعداي ورىن الىپ، بىزگە اسەرىن تيگىزسە، جانە دە بۇل ۇدەرىستەر قازاقستان ىشىندە جۇيەلى جانە ايتارلىقتاي باسىم  كۇش السا، وندا شىندىعىندا دا قور ءوزىنىڭ داعدارىسقا قارسى قىزمەتىنە ورالۋىنا تۋرا كەلەدى. بىزدە بۇگىن ۇلكەن ينۆەستيتسيالىق باعدارلاما - تۇتاستاي العاندا 50 ملرد دوللار شاماسىنداعى 190 - عا جۋىق جوبا بار. جانە دە كوپشىلىگى جاڭا جوبالار. مۇندا دا ەكى جولمەن جۇرۋگە بولادى.  بارلىعىن توقتاتىپ قويامىز، نەمەسە داعدارىسقا قاراماستان قۇرىلىستى جالعاستىرامىز. بۇل - 2008-2010 جىلدارى داعدارىستىڭ ءبىرىنشى تولقىنىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن تاڭدالىنىپ الىنعان ستراتەگيا. ەسىڭىزدە بولسا، ول كەزدە مەملەكەت شىعىستارىن ازايتقان جوق، ينۆەستيتسيالىق باعدارلامالاردى توقتاتقان جوق. كەرىسىنشە: قورعاس - جەتىگەن، وزەن - تاجىكستان شەكاراسىنا دەيىن ۇلكەن تەمىر جولدار سالىندى. ءبىز بيۋدجەتتىك سالىمدار ەسەبىنەن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ بارلىعى دەرلىك نىساندارىن سالىپ بىتىردىك. ايماقتار ءۇشىن «جول كارتاسى» باعدارلاماسى بولدى - رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن جانە ۇلتتىق قور ەسەبىنەن بيزنەسكە ارنالعان ارنايى سۋبسيديالار ءبولىندى. بيلىك ينفراقۇرىلىمدى جوندەدى، شارتتى تۇردە ايتقاندا، جىلدار بويى ەشتەڭە ىستەلىنبەگەن جانە قول تيمەگەن نارسەلەردى جاڭارتتى. نەگە ولاي؟ ويتكەنى ايتالىق، داعدارىس كەزىندە ءبارى ارزاندايدى. سايكەسىنشە قۇرىلىس جۇرگىزۋ دە ارزاندايدى. ەگەر قاراجاتىڭىز بولسا، شارىقتاپ تۇرعان كەزەڭمەن  سالىستىرعاندا  داعدارىس ۋاقىتىندا ازىراق اقشاعا كوپ ءىس بىتىرە الاسىز. ەندى، جاقىن ۋاقىتتا نەگە ازىرلەنەتىندىگىمىزگە  قارايىق. وسى جۋىردا عانا بالقاش جەو-سىنىڭ قۇرلىسى باستالدى. بۇل جوبا بويىنشا ۇزاق جۇمىس اتقاردىق - ەنى مىنە قۇرىلىسى دا باستالدى. بۇنىمەن قاتار ايماقتىق تۇرعىدا ەنەرگەتيكادا، بالامالى ەنەرگەتيكا سالاسىندا كوپتەگەن جوبالار بولادى. قانداي جاعداي بولماسىن، ەلىمىز وسىنىڭ ءبارىن جاساۋ كەرەك بولادى.  تەك، ماسەلە قاشان سالاتىندىعىمىزدا، ءبارى قىمباتتاعاندا ما، جوق الدە تسيكلدىلىككە قارسى ارەكەت ەتىپ، داعدارىسقا قاراماي ىسكە كىرىسەمىز بە؟   بىلەسىز بە، قور نارىعىنداعى ستراتەگيالاردىڭ ءبىرى - فازا قارسىلىعىندا ارەكەت ەتۋ. ەگەر ءبارى ساتىپ الىپ جاتسا، سەن ساتۋىڭ كەرەك. ەگەر ءبارى ساتىپ جاتسا، سەن ساتىپ الۋىڭ كەرەك. ەكىنشى تولقىنعا كەلسەك، بىزگە جەڭىل بولماق.

قاشاندا ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ تيىمدىلىگىن قالاي باعالاۋ تۋرالى سۇراق تۇراتىن: پايداسى بويىنشا ما، الدە كىرىسى نەمەسە رەسپۋبليكانىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى بويىنشا ما؟ تەپە-تەڭدىك تابۋ وتە قيىن.

- نەلىكتەن؟

- ەگەر داعدارىس كەلسە، ول ەندى بانك سەكتورى ارقىلى كەلمەيدى. ەگەر ءبىرىنشى تولقىن وسى ارقىلى تاراسا، بولىنگەن قارجى رەسۋرستارىنىڭ ۇلكەن بولىگى ەكونوميكانىڭ وسى سەگمەنتىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن جۇمسالدى. بىزدە قازىر ينۆەستباعدارلامامىزدى توقتاتپاي، جوبالارىمىز ارقىلى بىرگە جىلجۋعا مۇمكىندىگىمىز بار. ويتكەنى، بانكيرلەر شىعىندارى بويىنشا كورىنىپ قالدى... جاڭاشا، ەكسپورتقا نەگىزدەلگەن مۇناي حيمياسى، حيميالىق ءوندىرىس ورىندارى اشىلادى. قازىر  بىزدە جامبىل وبلىسىنا ارنالعان باعدارلاما بار. ءبىز وندا ارنايى ەكونوميكالىق ايماق قۇرۋ جونىندە جۇمىس ىستەۋدەمىز. بۇل - ءتورت بىردەي جاڭا حيميالىق جوبا. جامبىل وبلىسى تاريحي تۇرعىدا ارقاشاندا قازاقستاننىڭ حيميا ورتالىعى بولعان. اڭگىمە بۇگىنگى كۇنگە ساي، بۇرىن وندىرىلمەگەن جاڭا ونىمدەرمەن، بۇتىندەي جاڭا تەحنولوگيالىق پلاتفورمادا   ايماقتىڭ ەكونوميكاسىن جاڭعىرتۋدا بولىپ تۇر. قازاقستاندا مۇناي حيمياسى العاش رەت اتىراۋدا اشىلادى. ەنەرگەتيكا دا بار. وڭتۇستىك ءۇشىن بۇل ۇلكەن ماسەلە ەكەنىن بىلەسىز. يا، سولتۇستىك - ءبىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق ورتالىعىمىز. بىراق شىنىن ايتسام، مىڭداعان كيلومەترلەرگە ەنەرگيا تاسىمالداۋ ونشا ءتيىمدى ەمەس.  سوندىقتاندا ايماقتىق اسپەكتىلەردى دە ۇمىتپاعانىمىز ابزال.  تاۋ- كەن سەكتورىنداعى بارلاۋ ماسەلەسىنە مەملەكەت كوپتەن بەرى كوڭىل بولگەن جوق. بۇل كۇندە «تاۋ-كەن سامۇرىق» بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋشى العاشقى ينۆەستور ءرولىن ورىنداۋدا. بولاشاعى جاقسى بلوكتار دا بار. ءبىز كەڭەستىك  ۋاقىتتان باستاۋ الاتىن نەگىز بويىنشا جۇمىس ىستەگەنىمىزدى جاقسى تۇسىنەمىز. قازىر قايتادان گەولوگياعا ينۆەستيتسيا كولەمىن ۇلعايتۋ كەرەك.  قورلاردى تابۋ بويىنشا بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، بالانسقا قويىپ، ولاردى ءارى قاراي دامىتۋ قاجەت.  تاعى ءبىر مىسال -  قتج كولىكتىك ماشينا جاساۋدا ءونىم كولەمىن سوڭعى التى جالدا ون ەسە وسىرگەن. بۇل كۇندەرى ولار لوكوموتيۆتەردى ەكسپورتقا شىعارۋدا. الدارىندا ۆاگوندار جيىنتىعىن جاڭارتۋ مىندەتى تۇر.  بۇل ماسەلەنى تەك يمپورت ارقىلى عانا ەمەس، ءوز قۋاتتارىن پايدالانۋ ارقىلى شەشۋدە. سونىمنەن قاتار بيزنەس تە دامۋدا. ويتكەنى قتج ءوزى قاتىساتىن جوبالار بار، كەيبىر جوبالاردا، ەگەر ينۆەستور اقشاسىن سالىپ، بەلگىلى ءبىر ساپا ستاندارتتارىنا ساي كەلەتىن ءوندىرىستى جولعا قويسا، ۇلتتىق كومپانيا ولاردىڭ ونىمدەرىن كەلىسىلگەن مولشەردە الۋعا  ۇزاق مەرزىمدى كەلىسىم-شارت ۇسىنادى. قتج ءوز  جوسپارىندا كولىكتىك ماشينا جاساۋ ءوندىرىسىنىڭ كولەمىن وتىز ەسە ارتتىرۋدى كوزدەيدى. وتاندىق ءوندىرىستىڭ  مۇناي، حيميا جانە ەنەرگەتيكا سالاسىندا ىسكە اسىرۋعا بولاتىن ۇلكەن الەۋەتى بار. مەملەكەت جۇزەگە اسىراتىن ۇلكەن جوبالاردىڭ اينالاسىندا شاعىن جانە ورتا بيزنەس قالىپتاسادى. ءبىزدىڭ «سامۇرىق-قازىنا ينۆەست» كومپانياسى وسى ىسپەن ارنايى اينالىسادى. قازاقستاندىق جوبالارعا قولداۋ كورسەتىلەدى. ولاردىڭ قاتىسۋى كاسىپكەرلەرگە ءبىزدىڭ ۇلتتىق كومپانيادان ۇزاق مەرزىمدى تاپسىرىس الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار، كەز كەلگەن جوبانىڭ 25% - نا عانا كىرۋ ارقىلى باستامانى جەكە كاسىپكەردىڭ قولىنا بەرەمىز. «سامۇرىق» - وتە ۇلكەن، جەكەمەنشىك سەكتوردىڭ  ەكونوميكاسىنا ورىن جوق دەپ ايقاندا، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز جەكەمەنشىك سەكتورىن جويۋ ەمەس، قايتا ولاردى قولداۋ  ەكەندىگىن تۇسىنەمىز. سەبەبى تۇپتەپ كەلگەندە ەكونوميكانى جەكە كاسىپكەرلەر قوزعاۋى ءتيىس. بۇل ءىس ولاردىڭ قولدارىنان كەلەدى. سونداي جۇيە قالىپتاستىرۋ - ءبىزدىڭ ماقساتىمىز. داعدارىسقا قارسى بۇرىنعى  جوسپاردى، الدىدا بولاتىن جاڭا تاۋەكەلدەردى ەسەپكە الا وتىرىپ، ەگەر قاجەت بولسا، داعدارىسقا قارسى باعدارلاماعا بەلسەندى قاتىسامىز دەپ ويلايمىن. بىراق وسى جولى ءبىزدىڭ وعان قاتىسۋىمىز ءبىراز باسقاشا بولماق. ياعني، قارجىلىق سەكتوردا - ازىراق، ناقتى سەكتوردا كوبىرەك. بۇل  سەگمەنت ءۇشىن وسىنداي اۋقىمدى باعدارلاما قوردا بەلگىلەنگەن.