كەڭەس وداعى ىدىراعاننان سوڭ، 2000 جىلعا شەيىن ب. ەلتسين بيلىگى رەسەيدە دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ العاشقى نىشاندارىن - سايلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ، ساياسي ءومىردى جانداندىرعان-دى. 2000 جىلى كرەمل بيلىگىنىڭ تىزگىنى ۆ.پۋتينگە وتە سالىسىمەن، ول ەلدىڭ ىشكى جاقتاعى قوردالانعان ساياسي ماسەلەلەرىن شەشۋگە كىرىستى، ءارى وسى ارقىلى بيلىگىنىڭ ىرگەسىن بەكەمدەۋگە كوشتى. نەگىزگى ماقساتى كاۆكاز ايماعىنداعى شەشەن حالقىنىڭ ۇلتتىق امبيتسياسىن تۇنشىقتىرۋ بولدى. ونى اسىرا ورىندادى دا.

2001 جىلعى اقش-تاعى 11 قىركۇيەك وقيعاسى الەمدە اۆتوريتارلىق جۇيەنىڭ اسقىنۋىنا جول اشتى. اقش-تىڭ گەوساياسي ستراتەگيالىق باعىتى ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعىنان تاياۋ شىعىسقا بەتبۇرىپ، مۇسىلمان الەمىنەن «تەررور» اۋلاۋعا كوشتى. بۇل - رەسەي، قىتاي، يران، ۆەنەسۋلا قاتارلى اۆتوريتارلى ەلدەر بيلىگىنىڭ كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتۋى ءۇشىن مۇمكىندىك بولدى. اقش قاتارلى باتىس ەلدەرى تاياۋ شىعىستان «تەرروريست» ىزدەۋدەن تىس، ديكتاتور ەلدەرمەن ەكونوميكالىق مۇددەلەرىنە باسا ءمان بەرىپ، ارزان ەنەرگەتيكا كوزدەرىنە قول جەتكىزۋگە بارىن سالدى دا، وزدەرىنىڭ اسىلگى «ادام قۇقىعى، دەموكراتيا» اتتى قۇندىلىقتارى ەكىنشى ورىنعا ىسىرىلدى. مىنە، وسى ۆاكۋمدى، اسىرەسە، كرەمل مەن پەكين بيلىگى ءساتتى پايدالانىپ، ەكونوميكاسىن دامىتتى، ءارى اقش-تىڭ «تەررور» ستراتەگياسىن قولداعان بولىپ، ءوز ەلدەرىندەگى مۇسۇلمان ازشىلىقتاردى «تەرروردان» تازارتىپ الدى. ياعني، وسى 15 جىلدا رەسەي مەن قىتاي «ەت الىپ، كۇش جيناپ»، ىشكى ساياسي ماسەلەلەرىن شەشىپ ۇلگەردى دە، ودان ارىعى كەزەكتە ايماقتىق، ءتىپتى، الەمدىك ماسشتابتا ءوز مۇدەلەرىن تۇگەندەي باستادى.

رەسەيدىڭ «ۇلكەن ەۋروپا» تورىنە ۇمتىلۋى

1990 جىلداردىڭ باسىندا رەسەيدىڭ بار اڭسارى ەۋروپاعا كىرىگۋ بولعان. ياعني، باستى سىرتقى ساياسي ستراتەگيالىق باعىتى ەۋروپا بولىپ كەلدى. ەۋروپا دا ءبىر كەزدە رەسەيدى ءوز قۇشاعىنى الۋ ارقىلى قاۋىپتىڭ الدىن الۋدى كوزدەگەن بولار. 1962 جىلى فرانتسيا پرەزيدەنتى دە گول «ۇلكەن ەۋروپا» جوباسىن ۇسىندى. رەسەيدى كەڭەس وداعىنا باعىنىشتىلىعىنان ايىرىپ، تاۋەلسىز ەل بولۋىن، ءارى ەۋروپا وركەنيەتىنە قوسىلۋىن كوزدەگەن جوبا بولاتىن. ياعني، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا باعىتتالعان ينتەگراتسيالىق جوبا تۇعىن. كەڭەس وداعى ىدىراعان سوڭ، 1990 جىلداردىڭ باسىندا رەسەي ەۋروپاعا كىرىگۋدى كوزدەدى. ينتەگراتسيا العا ىلگەرلەپ، رەسەيمەن ەۋرووداق، ناتو اراسىندا سەرىكتەستىك قۇجاتتارعا قول دا قويىلعان. ءتىپتى، رەسەي ەۋروپا كەڭەسىنە مۇشە دە بولدى. سول كۇننەن باستاپ رەسەي وسى جوبا پروتسەسستەرىنە بەلسەندى ارالاستى. بۇل – رەسەي ءۇشىن باتىستان ءارتۇرلى كومەك الۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى بولىپ كورىنگەن. ياعني، كرەمل ەۋروپادان مىناداي ءۇمىت كۇتتى: رەسەيدىڭ حالقارالىق ىستەردەگى ورنىن مويىنداۋ، وزىق تەحنولوگيالارعا قول جەتكىزۋ، قارجى نارىعىنا ەنۋ، ەۋروپا قاۋىپسىزدىك جۇيەسىنە وزگەرىس جاساۋ، ەۋروپادا وزىنە لايىقتى ورنى بولۋ. رەسەي ەۋرووداققا بىردەن مۇشەلىككە قابىلداۋدى ءوتىندى. بىراق، رەسەيدىڭ بۇل تالابى قابىلدانبادى.

1994 جىلى قول قويىلىپ، 1997 جىلى كۇشىنە ەنگەن «ماڭىزدى سەرىكتەستىك جانە ورتاق كەلىسىم» اتتى قۇجاتتا: «ەۋروپا، رەسەيمەن تەك ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك بويىنشا بايلانىستى ارتتىرادى. ياعني، ەكونوميكا، قاۋىپسىزدىك، ءبىلىم-تەحنيكا جانە قۇقىقتىق كەڭىستىكتەردە عانا سەرىكتەستىك تانىتادى» دەپ كورسەتىلگەن. «ۇلكەن ەۋروپا» جول كارتاسى وسىلاي ءتۇزىلىپ، ەۋرووداق بۇرىنعى كو-عا قاراي جىلجي بەرەدى. 2003 جىلى، ەۋروكومميسسيا: «ۇلكەن ەۋروپا» - ەۋرووداقتىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندەگى كورشى ەلدەرمەن بولاتىن قارىم-قاتىناستاردىڭ سۇلباسى» اتتى جوبانى ورتاعا سالادى. بۇل جوبا، رەسەي تۇسىنىگىندەگى «ۇلكەن ەۋروپا» جوباسىنىڭ رۋحىنا ساي ەمەس، كەرىسىنشە، رەسەيگە قاراي ىرگە كەڭەيتەتىن كەسىرلى جوبا بولىپ كورىنەدى. وسىلايشا، رەسەي ەۋروپادان قالاعان كومەكتى الا الماي، كۇتكەن ۇمىتىنە قول جەتكىزە الماي قالادى. قىسقاسى پۋتين «ۇلكەن ەۋروپا» جوباسىنان ءۇمىتىن ۇزە باستايدى.

2008 جىلى رەسەي مەن گرۋزيا اراسىندا قارۋلى قاقتىعىس ورىن الىپ، رەسەي گرۋزيانىڭ وڭتۇستىك وسەتينى اۆتونومدى ايماعىنا باسىپ كىرىپ، تاۋەلسىز ەل دەپ مويىندايدى. ناتيجەسىندە، رەسەي ەۋروپانىڭ سانكتسياسىنا تاپ بولادى. رەسەيدىڭ «اقيقاتقا» كوزى جەتەدى دە، «ۇلكەن ەۋروپا» جوباسى رەسەيدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە ساي كەلمەيدى» دەگەن قورتىندىعا كەلەدى. اقىرى، كرەمل قوجايىنى ۆ.پۋتين «ۇلكەن ەۋروپا» جوباسىن ەندى جالعاستىرۋدىڭ ءمانىسى جوق دەپ شەشەدى، نۇكتە قويادى.

ءپۋتيننىڭ «ۇلكەن ەۋرازيا» جوباسىنا بەتبۇرۋى

ەۋروپادان كۇدەرىن ۇزگەن رەسەي ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ىقپال ەتۋ ايماعىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن دەرەۋ سنگ ەلدەرىمەن بولعان ينتەگراتسيانى باستايدى. قازاقستاننىڭ اۆتوريتار باسشىسى ن.نازارباەۆتى الداپ-سۋلاپ، الدىعا سالىپ، الدىمەن «ەۋرازيالىق كەدەن وداعىن»، سوڭىندا «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى» قۇرىپ ۇلگەرەدى. ەندىگى جەردە كرەمل بيلىگى سالماعىن ارتتىرىپ، ەاەو اتىنان ەۋروپامەن ۇستەل باسىندا تەڭ قۇقىلى بولۋدى كوزدەيدى. رەسەيدىڭ بۇل قالاۋىنا ەۋرووداق تا، اقش تا ءمان بەرمەيدى. 2014 جىلى رەسەي ۋكرايننىڭ قىرىم ايماعىن اننەكتسيالاپ، دونباسس وڭىرىندەگى سەپاراتيستەردى قولدايدى. رەسەيدىڭ اگرەسسياسىنا اقش پەن ەۋروپا ەلدەرى قاتاڭ سانكتسيالارىن ەنگىزەدى.

2016 جىلدىڭ 17-ءشى ماۋسىمدا، سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا وتكەن «كەزەكتى سانكت-پەتەربۋرگ حالقارالىق ەكونوميكالىق سامميتتىندە» رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين: «ەاەو جالعاستى دامىپ، ودان دا ءىرى بىرلەستىككە – «ۇلكەن ەۋرازيا» سەرىكتەستىك ايماققا اينالماق» دەپ مالىمدەدى. ءارى اتالمىش سەرىكتەستىككە ەاەو ەلدەرىنەن تىس، قىتاي، ءۇندىستان، يران، پاكىستان ت.ب. ەلدەر قوسىلاتىنىن جاريالادى. مىنە، بۇل ءپۋتيننىڭ «ۇلكەن ەۋرازيا» جوباسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن رەسمي كۇنى سانالدى. قىسقاسى، رەسەيدىڭ گەوساياسي ستراتەگيالىق باعىتى – «باتىستان» «شىعىسقا»، «ۇلكەن ەۋروپادان» «ۇلكەن ەۋرازياعا» بەت بۇرادى. وسىلايشا، ەندىگى جەردە پۋتين ەۋروپا مەن اقش-تىڭ قاباعىنا قاراۋدان تۇبەگەيلى «ارىلادى».

«ۇلكەن ەۋرازيا» ۇعىمى گەوساياسات بويىنشا، اتلانت مۇحيتى جاعالاۋىنان تىنىق مۇحيتى جاعالاۋىنا شەيىنگى اۋماقتى قامتيتىن، سولتۇستىك ەۋرازيا ەلدەرىن – ىشىندە تۇتاس ەۋروپا ەلدەرى كىرەتىن، رەسەي، قازاقستان ەلدەرى مەن كاۆكاز ايماعى قامتىلاتىن گەوساياسي تەرمين.

ءپۋتيننىڭ بۇل جوباسى، ياعني، ەۋرازيا ايماعى سەرىكتەستىگىنىڭ كوزدەگەن مەجەسى مەن قىتاي توراعاسى ءشيدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىنىڭ نەگىزى ءبىر دەۋگە كەلەدى. قازىرگى تاڭدا، رەسەي مەن قىتاي «ۇلكەن ەۋرازيا» مەن «بببج» جوبالارىن ۇشتاستىرىپ، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر وداق» جوباسىن جوسپارلاپ، ونى ءوزارا ۇيلەستىرۋ ۇستىندە. ەگەر بۇل ەكى جوبا سايكەسەر بولسا، وندا ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ينتەگراتسيالىق پروتسەسسى تەزدەپ، جوباعا ەۋرووداق پەن ءۇندىستان قوسىلادى دەگەن ۇلكەن ۇمىتتەرى بار كورىنەدى. رەسەي مەن قىتايدىڭ بۇل جوبالارىن قۇرۋداعى ءتۇپ كوزدەگەنى – اقش-تىڭ «الەمنىڭ جەتەكشى ەلى» دەگەن تيتۋىلدى ورنىن السىرەتۋدى ماقسات تۇتاتىنى بەلگىلى.

سوڭعى جىلدارداعى ساناق بويىنشا، رەسەيدىڭ ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعىمەن بولعان ساۋدا-ساتتىق كولەمى ارتا تۇسكەن. ءارى بۇل ۇدەرىس ۇلعايۋ ۇستىندە كورىنەدى.

بۇگىندە، رەسەي ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ءتيىمدى گەوگرافيالىق ارتىقشىلىعىن پايدالانىپ، قىتاي، پاكىستان، يران ت.ب. ەلدەرمەن، ءتىپتى، ەۋرووداقپەن سەرىكتەستىكتى كەڭ كولەمدە ىسكە اسىرۋدى كوزدەپ كەلگەن. ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ينترەگراتسياسىن تولىقتاي جۇزەگە اسىرۋدى، سوڭىندا اقش-تىڭ الەمدىك ۇستەمدىك ورنىنا باسەكەلەسە الار بالاما كۇش بولۋدى كوزدەيتىنى بەلگىلى. وسى ارقىلى اقش-تىڭ ەۋرازيا قۇرلىعىنا بولعان ىقپالىن السىرەتىپپ، الەمنىڭ تۇرپاتىن ءبىر پوليارلىقتان، كوپپوليارلىققا اينالدىرۋ كرەملدىڭ كوكسەگەنى بولسا كەرەك.

بۇل ءپۋتيننىڭ ارمانى. ياعني، ول – شىعىس ەۋروپادان شىعىستا قىتايدى، وڭتۇستىكتە ءۇندىستاندى، باتىستا يراندى قامتىعان گەوگرافيالىق كەڭىستىكتىڭ گەوساياسي-ستراتەگيالىق تىزگىنىن قولىنا الىپ، «ۇلكەن ەۋرازيانىڭ» ۇلى قولباسشىسىنا اينالۋدى كوزدەۋى مۇمكىن. ونىڭ وسى نيەتى جۇزەگە اسۋ ءۇشىن، ورتا ازيانىڭ گەوستراتەگيالىق ماڭىزى تىم زور بولاتىن. ءپۋتيننىڭ گەوساياسي قيالى «ۇشقىر»، امبيتسياسى كۇشتى بولعانى سونشا، ونىڭ تابەتىن كىم تەجەي الارى بەلگىسىز بولىپ كەلدى.

كرەملدىڭ «ۇلكەن ەۋرازيا» جوباسىنىڭ وا-عا ىقپالى

«ۇلكەن ەۋرازيا» جوباسىنىڭ ىسكە اسۋى ءۇشىن ورتا ازيانىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى وتە زور. وا – تۇتاس ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ جۇرەگى سانالادى. ەۋرازيا قۇرلىعىن وا-سىز جالعاۋ دا، تۇتاستىرۋ دا مۇمكىن ەمەس. اسىرەسە ءپۋتيننىڭ بۇل جوباسى وا-سىز وڭتۇستىسكە دە، شىعىس-وڭتۇستىككە دە قادام باسا المايدى. كرەملدىڭ يمپەرلىك امبيتسياسى ءۇشىن عانا ەمەس، ءتىپتى، رەسەيدىڭ ءجاي تىنىس-تىرشىلىگى ءۇشىن دە وا-نىڭ ماڭىزى زور، ءارى ەندىگى جەردە زورايا بەرمەك. قىسقاسى، ەندىگى ءورىس اياسى تەك كاۆكاز بەن وا ايماعى بولماق.

جوعارىدا ايتتىق: باتىستىڭ بەيقامدىعى ءپۋتيننىڭ «ەت الىپ، كۇش جيناۋىنا» مۇمىندىك تۋدىردى. «اقش-تىڭ باستى قاتەلىگى ورتا ازيا مەن كاۆكازعا باسا كوڭىل بولمەي كەلۋى بولدى» دەگەن ساراپشى سەكۋتانىڭ: «اقش سانكتسيالارى مىقتى حالقارالىق كووليتسيا قۇرۋمەن بىرگە، حالقارالىق ءتارتىپتى كۇشەيتەتىن تاباندى، قاتاڭ جانە كرەوتيۆتى ديپلوماتيامەن قاتار ءجۇرۋى كەرەك ەدى. اسىرەسە، مۇنداي ديپلوماتيا ءدال قازىر ورتا ازيا مەن كاۆكاز ايماعىنا اسا قاجەت» دەگەن ءسوزىنىڭ جانى بار. ول «ءپۋتيننىڭ اگرەسسيالىق امبيتسياسىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن، اقش كۇرەس الاڭىنا شىعىپ، ۋكراين مەن بالتىق جاعالاۋى، سونداي-اق، ورتا ازيا جانە كاۆكاز ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، ايماقتىڭ تۇتاستىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە، گۇلدەنۋىنە قىزىعۋشىلىق تانىتۋى كەرەك» ەدى دەگەن ويدا.

2022 جىلعى رەسەيدىڭ ۋكراينعا شاپقىنشىلىعىنان تۋىنداعان باتىستىڭ قۇرساۋى مەن سانكتسيالارى رەسەيدىڭ بارلىق سالاسىنا كۇيرەتە سوققى بولارى انىق. ءتىپتى، پۋتين تاقتان كەتپەي، رەسەي دەموكراتياعا تولىق بەت بۇرماي، ەندىگى جەردە وركەنيەتتى ەلدەرمەن ءبىر ساپتا بولا المايتىنى بايقالۋدا. سانكتسيا سالدارى رەسەيدى «3-ءشى الەمگە» قۇلدىراتقانىمەن، جەرىنىڭ كەڭدىگى، شيكىزات قورىنىڭ مولدىعى حالىقتىڭ تۇرمىستىق تۇتىنۋ قاجەتتىلىگىنىڭ ەداۋىر بولىگىن ءوزى قامتاماسىز ەتە الۋ ارتىقشىلىعى - ءپۋتيننىڭ ءومىرىن ۇزارتا تۇرۋى ىقتيمال. ەگەر دە قىتاي باتىسپەن «ءسوزبايلاسىپ» كەتپەگەن جاعدايدا، رەسەيدىڭ ارقا سۇيەر نەگىزگى سىرتقى تايانىشى قىتاي نارىعى بولماق. كەڭەس وداعىنىڭ ۇندىستانعا ءوتىپ كەتكەن كەزىندەگى جاقسىلىعى ءپۋتيننىڭ تۇيىققا تىرەلگەن وسى قيىن كۇندەرىندە قارىمتا بولىپ قايتۋى دا ىقتيمال. ورتا ازيا مەن وڭتۇستىك ازياداعى ۇندىستانعا دەيىنگى ستراتەگيالىق ايماق – ءپۋتيننىڭ «ۇلكەن ەۋرازياسىنىڭ» نەگىزگى قاناتىنا جاتادى. دەسە دە، وسى ارقىلى ءۇندى مۇحيتىنا شىعۋدى جوسپارلاعان ءپۋتيننىڭ ارمانى قاتاڭ سانكتسيانىڭ سالدارىنىن ادىرەم قالار قاۋپى ءتونىپ تۇر. ويتكەنى، كرەمل بيلىگى ەندىگى جەردە ەنەرگەتيكا رەسۋرسنان بۇرىنعىداي كول-كوسىر تابىس تابا المايدى. ساياسي، ەكونوميكالىق، مورالدىق جاقتاردان مۇمكىندىگى السىرەگەن ەلدىڭ الەمدىك امبيتسيالى جوباسىنىڭ ىسكە اسپاسى تاعى بەلگىلى. ءپۋتيننىڭ قىتاي مەن ءۇندىستاندى ۇتىمدى پايدالانۋ ارقىلى ۇلى جوسپارىن كادەگە جاراتۋ اسىلگى ارمانى - «ۇلى ەۋرازيا» جوباسى ۋكرايعا جاساعان باسقىنشىلىعى سەبەبىنەن قۇردىمعا كەتەر ءتۇرى بار. ەندىگى جەردە، اقش باستاعان باتىس قوعامى رەسەيدىڭ اگرەسسياسىن تەك سانكتسيامەن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىنە كوزدەرى جەتە باستاۋى كەرەك. قىسقاسى، پۋتيننەن قۇتىلۋ ءۇشىن، رەسەيدى قىتاي جانە ۇندىستانمەن بولعان سەرىكتەستىگىنەن اجىراتىپ تاستاۋدى كوزدەيتىنى انىق. سوندىقتان، الداعى ۋاقىتتا ايماقتاعى گەوساياسي جاعداي وزگەرىسكە ۇشىرىپ، ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى باس ويىنشى بولۋعا ءۇندىستان مەن قىتاي تالاسىپ جاتسا تاڭ قالمايمىز.

رەسەي ءۇشىن وا-نىڭ گەوساياسي سالماعىنىڭ ماڭىزدى بولعانى سياقتى، ونداعى جەتەكشى ەل – قازاقستاننىڭ سالماعى دا كرەمل ءۇشىن تىم زور. رەسەيدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ىقپالىنىڭ تىم تەرەڭ ەكەنىنە قاراماستان، الداعى ۋاقىتتا اقوردا ءوزىنىڭ ءتول مۇددەسىن كۇيىتتەي باستاۋدان باسقا جول تاپپايدى. ءبىرىنشى كەزەكتە، تابيعي رەسۋرستاردى ەكسپارتتاۋ جۇيەسىن ءارتاراپتاندىرۋ وتە ماڭىزدى بولىپ تۇرعانى بەلگىلى. قانشا كۇردەلى، ءارى قىمبات بولسا دا جالعىز جول – رەسەيگە بايلانىپ قالماۋدىڭ جولىن تابۋ بولماق. نازارباەۆ قۇرعان كەسىرلى، كەرى جوبالاردىڭ زاردابىن قازاق ەلى ءالى تارتاتىن بولادى. وسى بارىستا اقوردا مەن كرەمل اراسىندا تۇسىنىستىك قيىنداي تۇسپەك.

P.S: ءپۋتيننىڭ تۇمسىعى ۋكراينادا تاسقا ءتيدى. مورالدىق، ەكونوميكالىق ءھام تەحنيكالىق تىعىرىققى تىرەلگەن ءپۋتيننىڭ قازاقستاننان ايىرىلماۋعا بارىن سالۋى ىقتيمال. ءدال وسى شاقتا وا-دا اقش پەن تۇركيانىڭ داۋىسى زورايا تۇسەدى. مىنە، وسىنداي جاعدايدا، وتكەن عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىنداعىداي كرەمل بيلىگى پەكينمەن ىمىرالاسىپ، شىعىس تۇركىستان ايماعىن ساۋداعا سالعانىنداي قازاقستانعا بەلگىسىز ءبىر قارەكەت جاساۋى ىقتيمال ەكەنىنە كۇماندانۋدىڭ ابەستىگى جوق. ەڭ ۇلكەن قاتەر مىنە، وسى. سوندىقتان دا رەسەيمەن بولعان قاتىناسىمىزدا سابىرلى دا ساق بولىپ، شىنايى كوپۆەكتورلىق سىرتقى ساياساتقا باسا ءمان بەرۋ كەرەك. رەسەيدىڭ سوڭعى ءۇمىتى قازاقستاندا ۇزىلمەي-اق، قويسىن! الداعى كۇندەرى ايماقتاعى گەوساياسي جاعداي قازاق ەلى ءۇشىن تاعى دا تاريحي سىناق بولماق.

باقان بەرىكجان

Abai.kz