قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەل حالقىنا ۇندەۋ جاساپ، رەفەرەندۋمنىڭ وتەتىن كۇنىن بەلگىلەدى. 

پرەزيدەنت بىلاي دەدى: «بارشاڭىزعا ءمالىم، مەن بيىل حالىققا جولداۋىمدا ساياسي جاڭعىرۋ تۋرالى اۋقىمدى باعدارلاما ۇسىندىم. بۇل قۇجات قوعامدا جان-جاقتى تالقىلاندى. ساراپشىلار قاۋىمى جانە بەلسەندى ازاماتتار وسىعان قاتىستى ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى. قالىڭ كوپشىلىك قولداۋ كورسەتتى.

جولداۋدا ايتىلعان باستامالاردىڭ نەگىزگى ماقساتى – ساياسي جۇيەمىزدى تۇبىرىمەن وزگەرتۋ. بۇل حالىقتىڭ كوپ جىلعى تالاپ-تىلەگىنەن تۋىنداپ وتىر. ازاماتتارىمىز مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە قاتىسۋعا كەڭ مۇمكىندىك بەرىلگەنىن قالايدى. سونداي-اق ساياسي ۇدەرىستى تۇبەگەيلى دەموكراتيالاندىرۋ قاجەت دەپ سانايدى. مۇنى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اتا زاڭىمىزعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاساۋ كەرەك. وسىعان وراي مەنىڭ تاپسىرماممەن ارناۋلى جۇمىس توبى قۇرىلدى. وعان بەلگىلى قۇقىقتانۋشى عالىمدار، تاجىريبەلى ساراپشىلار جانە قۇزىرلى ورگانداردىڭ وكىلدەرى كىردى.

جۇمىس توبى نەگىزگى زاڭعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردىڭ جوباسىن ازىرلەدى. ونى مۇقيات زەردەلەپ، كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە جولدادىق. بۇل ورگان ءوز قورىتىندىسىن ۇسىندى. قۇجات جوباسى اتا زاڭ نورمالارىنا ساي كەلەدى. ءبىز كونستيتۋتسيالىق رەفورمانىڭ شەشۋشى كەزەڭىنە قادام باستىق. ەندى نەگىزگى زاڭدى وزگەرتۋىمىز كەرەك. شىن مانىندە، مۇنىڭ ەل تاعدىرى ءۇشىن ايرىقشا ءمانى بار.

اتا زاڭ باپتارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى وزگەرەدى. اشىعىن ايتساق، كونستيتۋتسيامىز مۇلدە جاڭا سيپاتقا يە بولادى. سول سەبەپتى، مەن رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى باستاما كوتەردىم. ويتكەنى، مۇنداي اۋقىمدى وزگەرىس بۇكىل حالىقتىڭ شەشىمىمەن جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس.

بارلىق دامىعان ەلدە پلەبيستسيت تىكەلەي حالىق بيلىگىنىڭ ايقىن كورىنىسى سانالادى. بىراق قازاقستاندا دەموكراتيانىڭ بۇل ءتيىمدى ينستيتۋتىنىڭ الەۋەتى تولىققاندى پايدالانىلماي وتىر.

27 جىل بۇرىن وتكىزىلگەن رەفەرەندۋمدا قازىرگى اتا زاڭ قابىلداندى. ودان كەيىنگى بارلىق كونستيتۋتسيالىق رەفورما پارلامەنتتە ماقۇلداندى. نەگىزىندە، بۇل زاڭدى قالىپتاسقان تاجىريبە. بىراق دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىندە، جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ جولىندا ەلىمىز ءۇشىن وسىنداي اسا ماڭىزدى شەشىمدەردى بۇكىل حالىق بولىپ قابىلداۋىمىز كەرەك. بۇعان كامىل سەنەمىن. سوندىقتان بۇگىن مەن كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ءۇشىن 5 ماۋسىمدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدىم.

كونستيتۋتسيالىق تۇزەتۋلەر جوباسى بويىنشا ازاماتتاردىڭ جاپپاي داۋىس بەرۋى ءبىزدىڭ دەموكراتيالىق قاعيداتتاردى بەرىك ۇستاناتىنىمىزدى بىلدىرەدى.

الداعى رەفەرەندۋم قازاقستاننىڭ بولاشاعىن ايقىندايدى. ءاربىر ازاماتىمىز داۋىس بەرىپ، وسى تاريحي بەتبۇرىستى جاساۋعا ءوز ۇلەسىن قوسا الادى.

كونستيتۋتسيالىق رەفورما بارلىق مەملەكەتتىك مودەلدى كەشەندى تۇردە وزگەرتۋگە باعىتتالعان. تۇزەتۋلەر «سۋپەرپرەزيدەنتتىك» باسقارۋ ۇلگىسىنەن ىقپالدى پارلامەنتى جانە ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەتى بار پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا تۇبەگەيلى كوشۋدى كوزدەيدى.

كونستيتۋتسيالىق رەفورما بيلىكتىڭ وكىلدى تارماعىن ايتارلىقتاي كۇشەيتەدى. ۇيلەسىمدى جانە تەڭگەرىمدى جۇيەنى نىعايتادى. ءماسليحاتتاردىڭ ىقپالىن ارتتىرادى.

ءماجىلىس پەن وبلىستىق ءماسليحاتتاردىڭ دەپۋتاتتارىن سايلاۋدىڭ ارالاس ماجوريتارلى-پروپورتسيونالدى مودەلى ەنگىزىلەدى. بۇل قادام سايلاۋشىلاردىڭ كوزقاراستارى مەن پىكىرلەرىن بارىنشا تولىق قامتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

اۋداندىق جانە قالالىق ءماسليحاتتاردىڭ دەپۋتاتتارىن سايلاۋدىڭ ماجوريتارلىق جۇيەسىنىڭ تولىقتاي ەنگىزىلۋى وڭىرلەردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە ازاماتتاردىڭ ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋعا جول اشادى.

كونستيتۋتسيانىڭ جاڭارعان نۇسقاسىندا پرەزيدەنتتىڭ بارلىق ساياسي كۇشتەر مەن پارتيالاردان دەربەستىگىن بەكىتۋ كوزدەلگەن. مەملەكەت باسشىسىنىڭ جاقىن تۋىستارىنا ساياسي لاۋازىم يەلەنۋگە جانە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردا باسشىلىق قىزمەت اتقارۋعا تىيىم سالىنادى. سونداي-اق قۇقىق قورعاۋ سالاسى بويىنشا ماڭىزدى وزگەرىستەر ەنگىزىلەدى. اتاپ ايتساق، كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرىلادى. ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدىڭ، ياعني ومبۋدسمەننىڭ مارتەبەسى اتا زاڭمەن ايقىندالادى. ەلىمىزدە ءولىم جازاسى مۇلدە جويىلادى. مۇنىڭ ءبارى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتىر. الداعى كونستيتۋتسيالىق رەفورما ەل دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالعانىن كورسەتەدى».

وسىلايشا رەفەرەندۋم 5 ماۋسىمدا وتەتىن بولدى. بۇل ەل تاريحىنداعى ءۇشىنشى رەفەرەندۋم. 1995 جىلى 29 ساۋىردە پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن ۇزارتۋ بويىنشا رەفەرەندۋم ءوتتى. ءسويتىپ، حالىقتىڭ 95,46% قولداپ، نازارباەۆ 2000 جىلعا دەيىن وكىلەتتىگى ۇزاردى.

1995 جىلى 30 تامىزدا العاشقى كونستيتۋتسيالىق رەفەرەندۋم ءوتتى. جاڭا كونستيتۋتسيانى داۋىس بەرۋشىلەردىڭ 90,0% قولدادى، ال داۋىس بەرۋگە كەلۋشىلەر 90,6% قۇرادى.

رەفەرەندۋم وتكىزۋ جايلى جارلىققا نازارباەۆ سول جىلدىڭ 28 شىلدەسىندە قول قويعان بولاتىن. اتالمىش رەفەرەندۋمدا ءبىر عانا سۇراق بولدى، ول «ءسىز 1995 جىلدىڭ ءبىرىنشى تامىزىندا باسپا بەتتەرىندە جاريالانعان جاڭا كونستيتۋتسيانى قولدايسىز با» دەگەن سۇراق ەدى. وسىلايشا تاۋەلسىزدىكتى قالپىنا كەلتىرگەن قازاقستان ءتورت جىلدان كەيىن ەكى مارتە كونستيتۋتسياسىن وزگەرتىپ، رەفەرەندۋم جاسادى.

وسىلايشا ەكى مارتە رەفەرەندۋم وتكىزگەن قازاقستان اراعا 27 جىل سالىپ، تاعى ءبىر رەفەرەندۋم جاساماق. كونستيتۋتسيالىق وزگەرىسكە 30-دان استام ۇسىنىستاردى قولداۋ نەمەسە قارسى بولۋ ۇسىنىلادى.

Abai.kz