اقىن، اۋدارماشى قۇداش سابانشىۇلى: «بار قازاققا يە بولىپ، قازاقشا سويلەتە الساق سونىڭ ءوزى ولجا عوي»، - دەيدى...

مۇڭعۇلكۇرەدەن قۇلجاعا

– قۇداش مۇعالىم، اڭگىمەڭىزدى تۋعان جەرىڭىزدەن باستاساڭىز؟

– مەن 1939 جىلى 30 قاراشادا قازىرگى قحر ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، مۇڭعۇلكۇرە اۋدانى، اقدالا اۋىلىنىڭ شەتمىس دەگەن جەرىندە قاراپايىم قازاق وتباسىندا دۇنيەگە كەلدىم. ول زاماندا بۇگىنگىدەي تۋعان كۇندى تىركەۋ، تۋ كۇبالىگىن بەرۋ دە بولماعان. ەسكە دە ساقتامايدى ەكەن. اكەم مەن شەشەم جارىقتىق: «الگى قازان ايىندا جاۋاتىن قىرباق قار ەمەس، قىستىڭ باسىندا تىزەدەن كەلەتىن قالىڭ قار تۇسكەندە تۋىلىپ ەدىڭ. ءبىز سول كەزدە ءبىر قۇدانىڭ ۇيىنە قوناققا بارىپ كەلگەننەن كەيىن سەن دۇنيەگە كەلىپ ەدىڭ، سودان سەنىڭ اتىڭدى قۇداباي قويعان ەدىك»، – دەپ ايتىپ وتىراتىن.

– ءسىزدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتىڭىز قۇداباي بولسا، قازىر قۇداش سابانشى بولىپ ءجۇرسىز عوي.

– اكە-شەشەم مەنى ەركەلەتىپ قۇداش دەپ ايتاتىن. كەيىن قۇلجاعا وقۋعا بارعانان كەيىن اتىمدى ءبىرجولاتا قۇداش سابانشىۇلىنا وزگەرتىپ الدىم. اكەم سابانشى وقىماعان، مومىن كىسى ەدى، ەشبىر ونەرى دە جوق ەدى. بىراق ءوزى ءدىندار ادام بولدى، بەس ۋاق نامازىن قازا قىلماي وقىپ جۇرەتىن. مەن ءتورت اعايىندىمىن عوي، مەنەن ۇلكەن ەكى اعام، مەنەن كىشى ءبىر ءىنىم بولدى. اكە-شەشەمىزدىڭ تۇڭعىشى قىز ەكەن، ول اكپەمدى مەن تۋىلماي جاتىپ ۇزاتىپ جىبەرىپتى. ەكى اعام ەرجەتىپ ەڭبەككە جاراعان كەزدە اكەمنىڭ قولى ۇزارىپ، جۇمىسپەن كوپ شۇعىلدانباي ەكى اعاما سىرتتاي كوز قىرىن سالىپ ويدا، قىردا بولدى. مەنىڭ الاڭسىز وقىپ قالعانىم سودان بولاتىن. 4 سىنىپقا دەيىن تۋعان اۋىلىمدا وقىسام، 5 سىنىپتان 7 سىنىپقا دەيىن اۋدان ورتالىعىنداعى مەتەپتە وقىدىم. ال تولىق ورتانى قۇلجاداعى احمەتجان قاسىمي اتىنداعى دارىندى مۇعالىمدەر مەكتەبىندە بارىپ وقىپ، 10 سىنىپتى 1959 جىلى ءبىتىردىم.

مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن ءبىراز سىنىپتاستارىم اۋىلدارىنا قايتىپ كەتىپ قالدى. كوبى اۋىلدارىندا مۇعالىم بولىپتى. ال مەنىڭ ارى قاراي جالعاستىرىپ وقۋ ويىم بولدى. اۋىلعا بارعاندا نە ىستەيمىن، قۇدايعا شۇكىر ەكى اعام ەڭبەك ىستەپ اكە-شەشەمە كومەكتەسىپ ءجۇر عوي، ودان دا جوعارىلاپ وقيىن، ءبىلىم الايىن دەپ شەشتىم. اسىرەسە ۇلكەن اعام وتە ەڭبەكشىل جان ەدى، ءبىر كۇنى بۇل ويىمدى وسى اعاما ايتتىم، – اعا، تاعى جوعارىلاپ وقيتىن وقۋ بار ەكەن، وندا بەس جىل وقيدى دەيدى، مەنىڭ سوعان بارىپ وقىعىم كەلەدى. اتام مەن شەشەمە (اكەمدى اتا دەپ اتاۋشى ەدىم) بۇل تۋرالى ايتاتىن بولسام، ول كىسىلەر بۇعان قوسىلمايدى بىلەم. قۇلجاعا وقۋعا باراردا اكەم: «قۇلجادا بەزگەك اۋرۋ تاراپ جاتىر ەكەن، سەن بەزگەك بولىپ اۋىرىپ قالساڭ ساعان كىم قارايدى؟ پالەننىڭ بالاسى، تۇگلەننىڭ بالاسى قۇلجاعا وقيمىز دەپ بارىپ بەزگەكپەن اۋىرىپ كەلىپ، تۇيەنىڭ ءسۇتىن ساۋىپ ءىشىپ جاتىپتى، ساعان ساۋىپ بەرەتىن بىزدە تۇيە دە جوق»، – دەپ ءبىراز قيعىلىق سالىپ ارەن جىبەرگەنىن ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. اتام مەن اپاما قۇداش تاعى بەس جىل وقيدى ەكەن دەپ ايتپاڭىز، ءبىر-ەكى جىلدىق وقۋ ەكەن دەپ ايتىپ كورىڭىز، –  دەدىم. اعام ءسوزىمدى قۇپ كورىپ: «بولدى، وقيمىن دەسەڭ وقىپ كەل، مەن اكەم مەن شەشەمە ءتۇسىندىرىپ ايتامىن»، –  دەدى. مىنە وسى اعالارىمنىڭ ارقاسىندا شىنجاڭ ينستيتۋتىنىڭ ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىندە بەس جىل وزات وقىپ، قىزىل ديپلوممەن ءبىتىردىم.

–  العاشقى جازعان تىرناق الدى تۋىندىڭىز ەسىڭىزدە مە؟  

– 1954 جىلى بەسىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە قىتايدا اۆتونوميالى قۇقىقتىق ساياسي رەفورما جۇرگىزىلىپ،  اۆتونوميالى ولكە، اۆتونوميالى وبلىس، اۆتونوميالى اۋدان جانە اۆتونوميالى اۋىل رەت-رەتىمەن قۇرىلىپ جاتتى. سول كەزدە مۇڭعۇلكۇرەدە «ساگانۋسىن» دەگەن (قازىرگى اقسۋ اۋلىن نەگىز ەتىپ) موڭعول اۆتونوميالى اۋىل قۇرىلدى. وسىعان وراي اۋدان بويىنشا ۇلان اسىر توي جاسالدى، ۇلتتىق سپورتتىڭ نەشە تۇرىنەن ونەر كورسەتىلدى. مورە پالۋان (موڭعول) مەن جۇمان پالۋان (قازاق) ءبىرىن ءبىرى جىقپاي ۇزاق ۋاقىت كۇرەسىپ، حالىققا تاماشا ونەر كورسەتتى. سويتسە، باسشىلىقتىڭ ولارعا تاپسىرىسى سولاي بولعان ەكەن.

مۇعالىم بىزگە وسى تويعا ارناپ شىعارما جازىڭىزدار دەپ تاپسىردى. مەن ولەڭ جازدىم. بۇل مەنىڭ تىرناق الدى ولەڭىم ەدى.

– ورتا مەكتەپتى قۇلجادا وقىپسىز، ول كەزدە اۋداندا تولىق ورتا مەكتەپ جوق پا ەدى؟

– ول زاماندا اۋدانداردا 7 سىنىپقا دەيىن وقىتاتىن، تولىق ورتا مەكتەپ جوق بولاتىن. مەكتەپتە جاقسى، وزات وقىعان وقۋشىلاردى قۇلجا قالاسىنداعى احمەتجان قاسىمي اتىنداعى دارىندى مۇعالىمدەر مەكتەبىنە جىبەرەتىن. مەن دە وسى مەكتەپكە 1956 جىلى قىركۇيەكتە بارىپ 1959 جىلى  شىلدەگە دەيىن ءۇش جىل وقىدىم. بۇل مەكتەپتە نەگىزىنەن قازاقستاننان وقىپ كەلگەن مۇعالىمدەر ساباق بەرەتىن. ارناۋلى وقىتىلاتىن پاندەردەن سىرت ءار اپتانىڭ سەنبىسى تۇستەن كەيىن ءبىلىمىن تولىقتىراتىن، ونەرىن شىڭدايتىن ادەبيەت، ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، سۋرەت پانىنەن جانە شورنيك دەگەن كۋرجەكتەر بولدى. شورنيك كۋرجەگىندە ەتىك تىگۋ، ەتىك جاماۋ، قايىستان ءورىم ءورۋ سەكىلدى قولونەردى ۇيرەتەتىن. مەن سۋرەت كۇرجەگىنە قاتىناستىم، ويتكەنى ءوزىم دە بۇرىن سۋرەت سالىپ ءجۇرۋشى ەدىم. حالەل دەگەن ۇيعىر مۇعالىم بىزگە سۋرەت ساباعىن بەردى، ول ءوزى سۋرەت سالىپ كورسەتەتىن، كوبىنەسە «وزدەرىڭ سالىڭدار» دەپ وزىمىزگە سالدىرىپ قوياتىن. سوندا سەيتجان دەگەن ۇيعىر بالا ەكەۋىمىز سۋرەت سالۋدىڭ تەحنيكاسىن جاقسى مەڭگەرىپ الدىق. بۇل ەكەۋىمىزدىڭ سالعان مايلى بوياۋ سۋرەتتەرىمىز مەكتەپتىڭ جيىن زالى، كىتاپحاناسى مەن اسحاناسىنىڭ قابىرعالارىندا ءىلۋلى تۇراتىن. ودان سىرت مەكتەپتىڭ قابىرعا گازەتەتتى شىعارۋ، ونىڭ ماتەريالدارىن رەتتەۋ، سۋرەتتەرىن سالۋ مەنىڭ موينىمدا بولاتىن.

مەكتەپ بىتىرەتىن كەزدە، «مىنا بالاعا وبال بولدى عوي» دەپ مەكتەپ ۇيىشماشىنا (ۇيىمىنا) ءبىر كەرۋەت اكەلىپ جالعىز ءوزىمدى جاتقىزىپ قويدى. تاماققا بارا الماي قالسام، سىنىپتاستارىم كەزەكپەن اكەلىپ بەرىپ ءجۇردى. سوڭىندا جالىعىپ كەتتىم، وسى مەن سۋرەتشى بولماي-اق قويايىنشى دەگەن بەكىمگە كەلدىم.

قۇلجادان ۇرىمجىگە

1959 جىلى ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن سۋرەت سالۋدى ءبىرجولاتا قويدىم. سول جىلى قىتاي حالىق رەسپۋليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا ون جىل تولعان بولاتىن. بارلىق جۇرت سول مەرەكەگە دايىندالىپ جاتىپتى، ءالى وقۋ باستالماعان. سول بارىستا بىرنەشە ولەڭ جازىپ ۇلگىردىم. ونىڭ ءبىر-ەكەۋىن «شىنجاڭ گازەتىنە» جىبەرسەم، «ماۋ توراعا پاراتتا» دەگەن ولەڭىم قازاننىڭ ءبىرىنشى كۇنگى نومىرىنە باسىلىپتى، ال «گۇڭشى قىرمانى» (گۇڭشە – كولحوز) دەگەن ولەڭىم قازاننىڭ بەسىنشى كۇنگى نومىرىنە جاريالانىپتى. وسى ەكى ولەڭىم باسپاسوزدە جارىق كورگەننەن كەيىن مەن ادەبي شىعارماعا قاراي دەن قويدىم.

قۇلجادا وقىپ جۇرگەندە تۇرداقىن ءبيتىمان (جەكسانباي) دەگەن مۇعالىم ءۇش جىل قاتارىنان سىنىپ جەتەكشىسى بولدى. بۇل كىسى ءوزى ادەبيەتكە قاتتى قىزىعادى ەكەن. ءوزى دە جازاتىن كورىنەدى، بىراق ول كەزدە گازەت-جۋرنالعا جاريالاعانىن كورمەدىك. مەن وسى ۇستازىما ارناپ ءوزىم شىعاراتىن قابىرعا گازەتكە ءبىر ولەڭ جازعان ەدىم، سوندا تۇرداقىن مۇعالىمگە بۇل ولەڭنىڭ «ءسىز كيگەن ولەڭ-جىردىڭ تاقياسىن، باسىما وتىرمىن مەن جاڭا كيىپ» دەگەن جولىن «وتە كەرەمەت، ادەبي سۋرەت!» دەپ قاتتى ماقتاعانى ءالى ەسىمدە.

بۇل كىسىنى ايتقان سەبەبىم، قۇلجادا ونىنشى سىنىپتى ءبىتىرىپ ۇرىمجىگە بارعاندا كۋرستاستارىمنىڭ جارتىسى ۇيعىر، جارتىسى قازاق بولدى. وڭتۇستىك شىنجاڭنىڭ قاشقار، حوتان، اتۇش ايماقتارىنان ۇيعىر بالالار، ال سولتۇستىك شىنجاڭنىڭ ىلە، تارباعاتاي، التاي ايماقتارىنان ءوزىم قۇرالپاس قازاق بالالار كەلدى. ءبىر-بىرىمىزبەن ونشا تانىسىپ ۇلگىرمەدىك. سوندا ۇيعىر مەن قازاق بالالاردى ارالاستىرىپ ءبىر كۋرسقا (اۋديتورياعا) بولگەن بولاتىن. بۇل كۋرسقا مەنى بىردەن ستاروستاسى سايلادى، سويتسەم، مەنىڭ مىنەزدەمەمدى، وقۋداعى ۇلگىرىمىمدى قۇلجاداعى سىنىپ جەتەكشىم جاقسىلاپ جازىپ جىبەرگەن كورىنەدى. بولماسا مەنى ولار قايدان ءبىلسىن. سونىمەن بۇل كۋرستى بىتىرگەنشە ستاروستا بولدىم جانە بەس جىل وزات وقىدىم.

– شىنجاڭ ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن كەزدە ساباق بەرەتىن قازاق مۇعالىمدەر بولدى ما؟

– بىزگە احمەتبەك كىرشىباەۆ، اۋەلحان قالي دەگەن قازاق مۇعالىمدەر ساباق بەردى. كوبى ۇيعىر مۇعالىمدەر ەدى.

– سىزدەردە قىتاي ءتىلى ساباعى بولدى ما؟

– ءبىزدىڭ وقىعان فاكۋلتەت ءتىل-ادەبيەت بولعانىمەن ادەبيەتكە قاتىستى ساباقتار بولدى دا، قىتاي ءتىلى وتىلمەيتىن. ءبىزدىڭ جانىمىزدا قىتاي ءتىلى فاكۋلتەتى بولدى، ولاردا بەس جىل وقيتىن. 1960 جىلدىڭ باسىندا شىڭجاڭدا اشارشىلىق بولدى، مەكتەپ جاعىنان جارتى كۇن وقىتىپ، جارتى كۇن «دەنساۋلىق ءبىرىنشى» دەپ دەمالدىراتىن. بىراق كوپ بالالار اشتىقتان باسى، باقايى ءىسىپ كەتىپ اۋىراتىن.

– اشارشىلىق كەزىندە سىزدەر نە جەدىڭىزدەر؟

– ءبىز سىبىرتقىنىڭ باسىنا ۇقسايتىن گاۋلياڭ دەگەن استىق بار، سونىڭ ءدانىن جەدىك. ونى جەگەن ادامنىڭ ءىشى قاتىپ قالادى ەكەن. اپتاسىنا ءبىر رەت سەنبى كۇنى ۇيعىر ناۋايلار جاپقان ورتاسى شۇقىر بيداي توقاشىن بەرەدى. كەيبىر بالالار سول توقاشتىڭ جارتىسىن جەپ، جارتىسىن كەلەسى سەنبىگە دەيىن تاڭدايىنا سالىپ سورىپ جۇرگەنىن كوردىم. اسحانادا كەسپە كوجە بەرگەندە ۇستەل ۇستىنە اندا-ساندا قويۋى ءتۇسىپ قالسا سونى تەرىپ جەپ جۇرگەنىن كوردىك، ءوزىمىز اۋىرساقتا ۇيتپەدىك. وسىنداي قيىن جاعدايدى باستان وتكەردىك.

– اشارشىلىق قانشا جىلعا جالعاستى؟

– 1960 جىلى باستالعان اشارشىلىق 1962 جىلعا دەيىن جالعاستى. 1963 جىلدان كەيىن بارىپ جاعداي ءبىرشاما دۇرىستالدى.

– سىزدەرگە قىتاي كلاسسيك ادەبيەتى مەن شەتەل ادەبيەتى ساباقتارى بەرىلدى مە؟

– ونداي ساباقتار بولمايتىن. شىنى كەرەك ول كەزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ساياساتتى نەگىز ەتىپ وقىتاتىن. مىسالعا ايتايىن، بىزگە ءبىر ۇيعىر مۇعالىم ۇلت تۋرالى ساباق بەرەتىن. سوندا الگى مۇعالىم: «ۇلت دەگەن ۇلكەن ماسەلە، بۇل ماڭىزدى ماسەلە، ۇلت تۋرالى ستاليننىڭ بىلاي انىقتاما بەرگەن: «ءبىر ۇلت بولۋ ءۇشىن ونىڭ وزىندىك ءدىنى بولۋ كەرەك، وزىندىك ادەت-عۇرپى بولۋ كەرەك، وزىندىك ءتىلى بولۋ كەرەك، وزىندىك تەريتورياسى بولۋ كەرەك. سوندىقتان تەريتوريا وتە ماڭىزدى ماسەلە. ماسەلەن، مىنا قازاقستانداعى قازاقتار مەن شىنجاڭداعى قازاقتاردى ءبىر ۇلت دەپ ايتۋعا بولمايدى. نە ءۇشىن دەسەڭىز، ءبىز باسقا تەريتوريادا تۇرامىز، ءبولىپ وتىرعان شەكارامىز بار. ءبىز شەكارانىڭ شىعىسىندا، ولار شەكارانىڭ باتىسىندا تۇرادى»، –  دەيدى. ول كىسى سويلەپ جاتادى، ءبىز پارتانىڭ استىنا تىعىپ الىپ رومان وقىپ وتىرامىز. ءبىر جاقسىسى ول كىسى بىزگە نەگە ساباق تىڭداماي كىتاپ وقىپ وتىرسىڭدار دەپ ۇرىسپايتىن.

– سىزدەر تىعىپ وقيتىن روماندار قاي ەلدىڭ جازۋشىلارىنىكى ەدى؟

– ءبىزدىڭ وقيتىن كىتاپتاردىڭ كوبى قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ جانە ورىس، فرانتسۋز جازۋشىلارىنىڭ روماندارى ەدى. يسپانيا جازۋشىسى سەرۆانتەستىڭ «دون كيحوتىن»، فرانتسۋز جازۋشىسى بالزاكتىڭ «شەگىرەن بىلعارى»، «گوريا اتايىن»، ورىستىڭ اقىن-جازۋشىلارى ن.گوگول، لەف.تولستوي، م.لەرمونتوۆ، ا.پۋشكين جانە م.شولحوۆتىڭ «تىنىق دون»، «كوتەرىلگەن تىڭ»، گارديەۆتىڭ «جاس گۋارديا»، «تاستالقان» دەگەن روماندارى ەدى. اسىرەسە بالزاكتىڭ «شەگىرەن بىلعارىسىن» وتە قىزىعىپ قايتالاپ وقۋشى ەدىك.

– كىتاپ وقۋمەن بىرگە شىعارماشىلىقپەن دە اينالىسقان بولارسىز؟

– ارينە، ارا-تۇرا جازىپ جۇردىك. مەن 1960 جىلدان باستاپ قىتاي ءتىلىن ءوز بەتىممەن ۇيرەنە باستادىم. ول كەزەدە قىتايشا-قازاقشا سوزدىك اتىمەن جوق بولاتىن. تەك قىتايدىڭ «شينحۋا ءسىدان» دەگەن سوزدىگى بولدى. وسى سوزدىكتەگى ءاربىر ءسوزدىڭ تۇسىنداعى قىتاي تىلىندەگى تۇسىندىرمەسىن قاعازعا قازاقشالاپ الىپ، ونى ءبىر-ەكى اي ۇيرەنگەننەن كەيىن قىتاي تىلىندەگى گازەت-جۋرنالداردى وقىپ تۇسىنەتىن دارەجەگە جەتتىم. كەيدە قىتاي تىلىندەگى گازەت پەن قازاق تىلىندەگى گازەتتى ساتىپ الىپ، اۋدارمالارىن سالىستىرىپ، مىنا ءسوزدىڭ ماعاناسى بىلاي ەكەن عوي، مىنا ءسوزدى بىلاي قولدانۋعا بولادى ەكەن عوي دەپ ارا-جىگىن اجىراتىپ تۇسىنەتىن دارەجەگە جەتتىم. قىتايدىڭ سول زاماناداعى اتاقتى اقىنى حى جىڭزىنىڭ «لي فىڭ جىرى» دەگەن كولەمدى پوەماسى بار ەدى، سونى ينستيتۋتتى بىتىرەتىن شىلى ناۋرىز ايىندا اۋدارىپ شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنا بەرىپ كەتكەن بولاتىنمىن، بۇل كىتاپ بولىپ 1965 جىلى جارىق كوردى.

                          ۇرىمجىدەن باتىس سولتۇستىك شەكاراعا

– ول كەزدە باسپالار قالاماقى بەرەتىن بە ەدى؟

– مۇڭعۇلكۇرەدەگى 76-تۋاننىڭ (پوليكتىڭ) مەكتەبىندە مۇعالىم بولىپ، جازدىق كانيكۋلدا ۇجىمىمەن بىرگە تاۋدا ءشوپ شاۋىپ جۇرگەن ەدىم، 4-5 كىتاپپەن بىرگە، «مىناۋ ءسىزدىڭ قالاماقىڭىز» دەپ پوشتاشى ايەل 1245 يۋان اكەلىپ بەردى. بۇل اقشا ول كەزدە وتە كوپ اقشا بولاتىن. سول قالاماقىمنىڭ ءبىرازىن ارىپتەستەرىمە جۋىپ بەرگەن بولاتىنمىن.

– ءبىر كۋرستىڭ بەس جىل ستاروستاسى بولىپ، قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن ستۋدەنتتىڭ قىتايدىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى شەكارادان ءبىر-اق شىققانى قىزىق بولعان ەكەن.

– بۇل ءوزى ۇزاق اڭگىمە، ەندى ساعان مۇنى قىسقارتىپ ايتىپ بەرەيىن. 1962 جىلى «شاۋەشەك وقيعاسى» دەگەن وقيعا بولدى، ودان حابارىڭ بار شىعار. شوۋەشەكتىڭ تەڭ جارتىسىنا دەيىنگى حالقى سوۆەت وداعىنا قاشىپ ءوتىپ كەتتى.  ولاردىڭ ءار قالادا  وقىپ جاتقان بالالارى وتباسىنان ءبولىنىپ قالىپ قويدى. ساقشىنىڭ قىزىل تاڭباسى بار شاقىرتۋ قاعاز الىپ ۇلگىرگەندەر ءوتىپ كەتتى دە، الا الماعاندار قالىپ قويدى. سول شاۋەشەك وقيعاسى كەزىندە ىلەنىڭ قورعاسىنان دا ءبىراز ادامدار قاشىپ ءوتىپ كەتىپتى. وسى وقيعادان كەيىن ينستيتۋت ءبىزدىڭ قانداي وتباسىنان ەكەنىمىزدى ءبىلۋ ءۇشىن ايماقتار مەن اۋداندارعا ادام جىبەرىپ انىقتاپ كەلىپتى. ءبىزدىڭ ودان حابارىمىز جوق، ال ءبىزدىڭ جازىپ بەرەگەن وتباسى تۋرالى جازبامىزدى ەسەپكە الماپتى، وعان سەنبەگەن عوي. سودان مەنىڭ اۋدانىما بارعاندا جەرلەستەرىم: «قۇداش سابانشىۇلى 1931-32 جىلدارى سوۆەت وداعىنان شەكارا بۇزىپ، قاشىپ كەلگەن وتباسىنىڭ بالاسى» دەپ جازىپ بەرگەن كورىنەدى. وسىنىڭ اسەرى بولۋ كەرەك، ادەبيەت فاكۋلتەتىنەن بىتىرگەن مەنى، ماتىماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن قۇمبىلدىق ءبىر ۇيعىر بالا مەن بيولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن قاشقارلىق تاعى ءبىر ۇيعىر بالا ۇشەۋىمىزدى ۇرىمجىدەگى «شىڭجاڭ ءوندىرىس، قۇرلىس ديۆەزياسىنىڭ باس شتابىنا» جولدامامەن جىبەرىپتى. ۇشەۋىمىز جولدامامىزدى كوتەرىپ باس شتابقا باردىق.

– وسى «شىڭجاڭ ءوندىرىس، قۇرلىس ديۆەزياسىنىڭ باس شتابى» قالاي قۇرىلعانى تۋرالى از-كەم ايتا كەتسەڭىز؟

– ءوزىڭ دە جاقسى بىلەتىن شىعارسىڭ، جاڭ جەشى (چان كايشي) باسقارعان گومينداڭ بيلىگى مەن ماۋ زىدۇڭ (ماو تسزەدۋن) باسشىلىق ەتكەن قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ءبىر-بىرىنە قارسى ۇزاق جىل سوعىس جۇرگىزدى. گومينداڭعا قاراعاندا كوممۋنيستەردىڭ الاۋقاتى وتە تومەن بولعاندىقتان ماۋ زىدۇڭ «جىڭگاڭشان توڭكەرىسى» (1927 جىلى) كەزىندە تىڭ جەردى اشۋ، وندىرىسپەن اينالىسۋ دەگەن يدەياسىن العا قويادى. قىسقاسى، قىزىل اسكەر سوعىسۋدى عانا ءبىلىپ قالماي، ەگىن سالىپ، وندىرىسپەن اينالىسىپ قارجى توپتاپ، ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك، بارلىق جاعدايدا حالىق بۇقاراسىنا يەك ارتىپ الۋعا بولمايدى دەگەن ماقساتپەن باستاعان. كەيىن ۋاڭ ءجىن گەنەرال باستاعان قىزىل اسكەر شىنجاڭعا كەلگەننەن كەيىن وسى تاجىريبەنى قولدانعان. 1954 جىلى قازاندا توراعا ماۋ زىدۇڭنىڭ  شەشىمىمەن «شىنجاڭ ءوندىرىس، قۇرلىس ديۆەزياسىنىڭ باس شتابى» ۇرىمجىدە قۇرىلادى. قازىر شىنجاڭدا وسى باس شتاپقا باعىناتىن 14 اۋىلشارۋاشىلىق ديۆەزياسى، 178 تۋان (پولك) بار. مۇنىڭ كوبى شىنجاڭنىڭ شەكارا ايماقتارىنا ورنالاسقان.

– ءسىزدى ءوز وبلىسىڭىزعا جىبەرمەي، ديۆەزيا باس شتابىنا جىبەرگەن سەبەبى نە دەپ ويلايسىز؟

–  مۇمكىن مەنىڭ وتباسىم سوۆەت وداعىنان شەكارا بۇزىپ قاشىپ كەلگەنى سەبەپ بولعان شىعار، ناقتى سەبەبىن بىلە المادىم. ءبىزدى باس شتاپ كوپ كۇتتىرگەن جوق، قۇلجاداعى اۋىلشارۋاشىلىق 4 ديۆەزياسىنا جىبەردى، قۇلجاۋعا كەلىپ لۋجۋ قوناقۇيىندە 12 كۇن قىزمەت ءبولىسىمىزدى كۇتىپ جاتتىق.

اۋىلشارۋشىلىق 4 ديۆەزيانىڭ اكىمشىلىگىندە ۇلتتىق ءبىر باسشىسىنا جولىقتىق، ول ۇيعىر ەكەن. ءبىر ول ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدى شەشە العان جوق. قىتاي باسشىلارىنا جولىعىپ سويلەسۋگە ءبىزدىڭ شارت-جاعدايىمىز تولمايدى. ءبىر كۇنى ءبىز جاتقان قوناق ۇيگە ءبىر قىتاي جىگىت كەلدى، ۇيىمداستىرۋ مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرى ەكەن. «ءبىزدىڭ اۋىلشارۋاشىلىق 4 ديۆەزياعا بىرىنشىرەت تولىق كۋرستى وقىپ كەلگەن سىزدەر عانا ەكەنسىزدەر، ءبىزدىڭ باسشىلار «جاقسى بولدى» دەپ قۋانىپ جاتىر. بىزدە العاش قۇرىلعان كوكدالا (64-تۋان) دەگەن پولك بار، سىزدەر سوعان باراتىن بولدىڭدار»، – دەدى.

وسى ساتتە ماعان ءبىر وي كەلدى. مەنى اكە-شەشەم كەزىندە مەكتەپتە وقۋعا ارەن جىبەرىپ ەدى. ودان كەيىن ۇلكەن اعاما ايتىپ ءجۇرىپ اكە-شەشەمدى الداعانداي بولىپ ۇرىمجىگە بارىپ وقىپ ەدىم. ەندى مىنا قورعاسقا بولىنسەم، مىنا ءۇيسىن تاۋىنان ارى-بەرى اسىپ جۇرەمىن بە؟ ودان دا وراي كەلىپ تۇرعاندا بۇعان جالپى جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ ايتايىن دەگەن بەكىمگە كەلدىم دە قىتاي تىلىندە سويلەدىم، جانىمداعى ەكى ۇيعىر بالا تىڭداپ وتىر.

– جولداس، مەن شىنجاڭ ينستيتۋتى ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنىڭ تولىق كۋرسىن ءبىتىرىپ كەلدىم، ونى ءسىز دە ءبىلىپ وتىرسىز. ادەبيەت دەگەن قوعامدىق ءپان، سول سەبەپتى مەن ءبولىنىپ بارعان جەردە مۇعالىم بولۋىم كەرەك. بىراق ول جەردىڭ حالقىنىڭ كوبى ۇيعىرلار ەكەن، مەكتەپ جانە اكىمشىلىك قىزەتتىڭ بارىندە ۇيعىرشا جۇرەدى ەكەن، مەن وعان بارسام ءوزىم دە قينالامىن، ۇيىمدى دا قيناپ قوياتىن سياقتىمىن. مەن قازاعى بار جەرگە بارسام،  – دەپ ەدىم. ول ماعان تاڭىرقاي قاراپ: «ءسىز قاي ۇلتسىز»، – دەدى. – مەن قازاقپىن، – دەدىم. ول: «ۇيعىر مەن قازاق ەكى ۇلت پا؟». – ءيا، ەكى ۇلتپىز. «ەكەۋىنىڭ ءتىلى دە، جازۋى دا ۇقساماي ما؟». – ءتىلى دە، جازۋى دا ۇقسامايدى. «مەن ۇشەۋىڭدى ءبىر ۇلت ەكەن دەپ جۇرسەم. بۇل ءبىر قىزىق وقيعا بولدى عوي» دەپ كۇلدىدە، ءسوزىن ساباقتاپ، «وندا مەن باستىقتارعا بارىپ ايتايىن»، –  دەپ كەتىپ قالدى. ەكى كۇنگەننەن كەيىن الگى قىتاي جىگىتىم كەلىپ: «سەن ءوز اۋدانىڭ مۇڭعۇلكۇرەدەگى 76-تۋانعا (پولككە) ءبولىندىڭ. كورپە-جاستىعىڭدى ارقالاپ اۋرە بولما، پوشتامەن ءوزىمىز جىبەرىپ بەرەمىز. ءوزىڭ سوقا باسىڭىزدى الىپ كەتە بەر. ءبىرىنشى قازانداعى مەملەكەت مەرەكەسىنەن كەيىن قابىلداۋ بولىمىنە بارىپ تىركەلە بەرسەڭ بولادى»، – دەدى.

قۋانىشىمدا شەك بولمادى. مەنىڭ قىتاي ءتىلىن جاقسى مەڭگەرىپ العانىمنىڭ پايداسى العاش رەت وسى جەردە ءتيدى. مەنى قىزمەتكە بولگەن جەر مۇڭعۇلكۇرەنىڭ باتىسى، مىنا نارىنقولدىڭ وكەپە تۇسى، قازىرگى اباي اۋىلى عوي، ال تۋعان جەرىم مۇڭعۇلكۇرەنىڭ شىعىسى اتتىڭ تاۋى شەتمىستا بولاتىن. قۇلجادان كولىككە وتىرىپ جول بويىنداعى تاسبۇلاقتان ءتۇسىپ قالدىم دا اۋىلىما جاياۋ تارتتىم. ۇستىمدە كوك قاداني شاپان، بۇتىمدا بارقىت سىم، اياعىمدا قونىشى قىسقا جاسىل شوقايىم بار، سارى سومكەممەن ۇيگە باردىم. اياق استىنان سوپاڭ ەتىپ ۇيگە كىرىپ كەلگەن مەنى كورگەندە اكەمنىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى.

– بەس جىل بويى اۋىلىڭىزعا كەلمەگەن بە ەدىڭىز؟

– 1960 جىلدىڭ جازىندا ءبىر-اق رەت اۋىلعا جىبەرمەدى، باسقا جازعى كانيكۋلدار دا كەلىپ تۇرعام عوي. ول كەزدە قازىرگىدەي داڭعىل جول جوق، اۆتوبۋز، پويىز دەگەن جوق، قارا ماشينامەن جۇرەتىنبىز. قۇلجاداعى كولىك بەكەتىندە بەلەت الۋ ءۇشىن ءبىرىمىزدىڭ باسىمىزعا ءبىرىمىز باس سۇيەپ جاتىپ تالاي تاڭدى اتىرعان كەزىمىز بولعان. قۇلجادان ۇرىمجىگە، ۇرىمجىدەن قۇلجاعا كەلۋ ءۇشىن ورتا جولدا شيحۋعا ءبىر قوناتىنبىز. اۋىز سۋدىڭ تاپشىلىعى سونشالىق، ءبىر شاشكە سۋ سول كەزدە 10 تيىن ەدى. ون تيىن ول كەزدە ۇلكەن اقشا، ەلۋ تيىنعا ءبىر تالەركى لاعمان نەمەسە پالاۋ الىپ جەيتىنبىز.

– سونمەن العاشقى قىزمەتكە كەلدىڭىز؟

– باسقارماعا بارسام، باسقارمادا مەكتەپ جوق. تەك بىرنەشە ءلان (روتا) ءبىر ورتالىق بار ەكەن، ونى «ءۇشىنشى قىزىل بايراق» دەيدى ەكەن. قازىرگى شەكارا تۇبىندەگى 76-تۋانعا (پولككە) كەلدىم.

وسىلايشا سوۆەت وداعىنىڭ شەكاراسىن بۇزىپ قاشىپ كەلگەن قازاقتىڭ قارا بالاسى، كەيىن شەكارانى قورعادى. 1969-1970 جىلداعى سوعىس دايىندىعى كەزىندە مەن ءبىر جىل قارۋ-جاراق بولىمىندە قىزمەت جاسادىم.

مۇندا مەن 1964 جىلى قازان ايىندا كەلدىم عوي، بۇل پولك 1963 جىلى ناۋرىزدا قۇرىلىپتى. قازاق، موڭعول، قىتاي پەرزەنتتەر مەكتەبى دەيتىن مەكتەپ بار ەكەن. مەكتەپ جاڭادان سالىنعان ەكەن، ونىڭ ەسىك-تەرەزەلەرى ءالى تولىق سالىنىپ ۇلگىرمەپتى. ءبىز سونىڭ ىشىندە ساباق وتتىك. بۇل مەكتەپتىڭ كىرپىشىن مۇعالىم دە، وقۋشى دا، جۇمىسشى دا قۇيادى ەكەن. مەن 6-7 سىنىپقا قازاق ءتىل-ادەبيەت پانىنەن جانە قىتاي تىلىنەن ساباق بەرىم. سول مەن وقىتقان بالالاردىڭ كەيبىرەۋى ەشبىر جوعارى مەكتەپ وقىماي-اق، ارناۋلى قىتاي ءتىلى كۋرستارىن وقىماي-اق مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بولىپ شىعا كەلدى.

– قىتايدىڭ اتى شۋلى مادەنيەت توڭكەرىسىن كوردىڭىز عوي.

– كورگەندە قانداي، بەل ورتاسىندا جۇردىك قوي. بۇل ەندى اقىلعا سيمايتىن قىزىق اڭگىمە، سوندا دا ايتايىن. مادەنيەت توڭكەرىسى الدىمەن مەكتەپتەن باستالادى عوي. ءبىزدىڭ مەكتەپتە ەكى توپ بولدى – موڭعول، قازاق دەگەن. مەن ءبىر توپتىڭ جەتەكشىسى بولدىم. مەكتەپتىڭ ءۇش قازاق باسشىسىنا قاعاز قالپاق كيگىزىپ، كوشەنى اينالدىرىپ كەلىپ بيلىگىن ولاردىڭ تارتىپ الدىق. بيلىكتى العاننان كەيىن قۇلجاداعى ءوزىم وقىعان مەكتەپتىڭ 10 سىنىبىن 1966 جىلى ءبىتىرىپ كەلگەن جىگىت ديرەكتور بولدى، مەن عىلىمي ءمۇدىر بولدىم.

– سىزدەرگە جاڭاعى ءۇش باسشىنىڭ نەسى ۇناماي قالدى؟ 

– مادەيەت توڭكەرىسىنىڭ نەگىزگى مىندەتى كىم ءمانساپتى بولسا سونى كۇرەسكە الۋ، سونىڭ ارتىنان شام الىپ ءتۇسۋ عوي. ولاردىڭ باسقا كىناسى جوق، تەك مەكتەپ باسشىلىعىندا بولعاندىعى ءۇشىن كىنالى بولىپ تۇر. سول ءۇشىن ولار بۋرجۋازيا جولىمەن، كاپيتاليزم جولىمەن جۇرگەن مانساپقورلار ەسەپتەلدى.

– ەشقانداي بۋرجۋازيا، كاپيتاليزممەن قاتىسى بولماسا دا ما؟

– جاڭا ايتتىم عوي، ول كەزدەگى ساياسات سولاي بولدى. اشىلىپ سايراۋدا بىرەۋدەن ءبىر كىنارات تاۋىپ ونى كۇرەسكە الۋ كەرەك، ونى كۇرەسكە الماساڭ، ولار سەنى كۇرەسكە الۋى مۇمكىن، بۇل ساياسي كۇرەس بولعان سوڭ ودان باسقا جول جوق. الگى ۇشەۋىن كوشە اينالدىرىپ كەلگەننەن كەيىن ءبىر ۇيگە كىرگىزىپ قاماپ قويعان سوڭ باسشىمىز: «سەن انا ۇشەۋىنە جەكە ءوزىڭ بارىپ، «بۇل توڭكەرىستىك شارا، سەندەر كاپيتاليزم جولىمەن جۇرگەن ءمانساپتىسىڭدار، ماسەلەلەرىڭدى تاپسىرىپ، ءوز يدەيالارىڭدى ازات ەتىپ تۇزەلسەڭدەر ۇيىمنىڭ، حالىقتىڭ كەڭشىلىگى بار» دەپ ايتىپ قوي، «انا قاعاز قالپاقتارىن تاماق ىشكەندە الىپ قويسىن. ال كوشەگە الىپ شىققاندا حۋڭيبيڭدەر (قىزىل قورعاۋشىلار) وزدەرى كيدىرەدى»، – دەدى. ولارعا بارىپ ايتىپ ەدىم، الگى مەكتەپ ديرەكتور بولعان كىسى: «مەنىڭ پىكىرىم بار ەدى، سونى ساعان ايتسام بولا ما؟»، – دەدى. – ايتىڭىز، – دەدىم. ول:

«ءبىزدىڭ قاتەلىگىمىز وتە كوپ، اسىرەسە مەنىڭ قاتەلىگىم وتە اۋىر، مەنىڭ باسىما قاعاز قالپاق كيدىرىپ كوشە اينالدىرعانشا، ودان باسقا اۋىر جازامەن جازالاسا سونىڭ بارىنە كونەر ەدىم. ءبىز كاپيتاليزم جولىمەن جۇرگەن مانساپقور بولدىق. ەندى مەنىڭ ءبىر تالابىم، انا حۋڭيبيڭ بالالار ءبىزدىڭ شاشتان جۇلىپ، بەت-اۋزىمىزعا ۇرماسا ەكەن، ەل كورمەيتىن جەرىمىزگە ۇرىپ، سوقسا دا ونىڭ بارىنە كونەمىز»، – دەدى. ءوتىنىشىن قابىل الىپ، حۋڭيڭبيڭدەرگە ونداي دورەكەلىك كورسەتپەۋىن شەت ايتىپ قويدىق. كەيىن توڭكەرىس سايابىرلاعاننان كەيىن الگى كىسى ايتادى عوي: «قۇداش، سەن كەتكەننەن كەيىن جانىمداعى ەكەۋى مەنى قاتتا ۇرىستى»، – دەيدى. – نەگە ۇرىستى؟ – دەپ كۇلسەم. «سەنىڭ قۋ اۋزىڭ تىنىش وتىرمايدى ەكەن، نەگە ولاي ايتتىڭ، ەندى سەنىڭ وسى ءسوزىڭ ءبىزدىڭ باسىمىزعا پالە بولاتىن بولدى»، – دەپ قاتتى قورىقتى»، – دەيدى. كەيىن ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن قاتارىمىزعا قوسىلىپ بىرگە قىزمەت جاساپ جۇردىك. بىراق بۇرىنعىداي باسشىلىق قىزمەت ىستەمەدى.

– كەيىن ولار سىزدەرمەن ىشتەي كەكتەنىپ كەتكەن جوق پا؟

– بىزگە كەكتەنەتىندەي ولارعا قاتتى كۇش كورسەتىپ، وزبىرلىق جاساعان جوقپىز عوي. ءبىر كۇنى بىزگە ءبىر ورىنباسار ساياسي كومميسسار كەلە قالدى، ول: «بۇل ادامدارعا قانداي شارا كورۋ تۋرالى حالىق بۇقاراسى، مۇعالىمدەر وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن قاعازعا جازىپ بەرسىن»، – دەپتى. ەكى توپ بىرگە وتىرمىز. الدىمىزعا اق قاعاز جايىپ قويدى دا: «ءار ادام ءبىر بەتكە ءوز پىكىرىن جازسىن، ال ەكى ادام بىرىگىپ جازامىن دەسە دە بولادى. بىراق پىكىرى، كوزقاراسى بىردەي بولۋى كەرەك»، – دەدى. سونىمەن ارقايسىسى قولىنا قالامىن الىپ جازىپ جاتىر، بىرەۋلەر: «مىنالارعا ەڭ تومەن بولعاندا 5 جىل، ايتپەسە ون جىلعا سوتتالسىن» دەپ جازىپتى، ەندى بىرەۋلەرى: «مىنالاردى ەكى جىل سىناققا قويىپ، ەكى جىلدان كەيىن اتۋ كەرەك» دەپ جازىپ جاتىر. ەندى بىرەۋلەر: «بۇلاردىڭ قىلمىسى وتە اۋىر، بۇلارعا ەشقانداي كەشىرىم بولماسىن» دەپ جازىپتى. ولاردى دا تۇسىنۋگە بولادى، ويتكەنى  «ولار جاقتاعان نەمەسە كەشىرىممەن قاراعان ادامنىڭ» دا ءبىر كۇنى قىلمىسكەر بولىپ شىعۋىنان قورقاتىن. نە عۇرلىم قاتتىراق، باسىپ جازساق جاقسىلىق بولاما دەگەن ۇمىتتەن بولعان عوي.

«بۇل مادەنيەت توڭكەرىسى بارلىق ادامنىڭ جان جۇيەسىنە تىرىلەدى، سوندىقتان ءار ادام مەن دە كۇرەسكە الىنۋعا ءتيىستى ادامنىڭ ءبىرىمىن دەپ تۇسىنەتىن، ىشتەي دايىندىقپەن جۇرەتىن. ءارى توڭكەرىسكە قاتىسۋشىمىن، ونى الدىعا ىلرگەرىلەتۋشىمىن دەپ سانايتىن. مەن كۇرەسكە الىنبايمىن، مەن تازامىن دەپ ايتا المايسىڭ. بارلىق ادامعا قارسى پىكىر جازادى، كەمشىلىگى بار ما، جوق پا وعان قارامايدى. ايتەۋىر تىرناق استىنان كىر ىزدەپ اشكەرىلەۋگە تىرىساتىن. جالپى قىتاي قوعامىندا ءبىرىن ءبىرى قارالاعان، جازعىرعان، ولاردىڭ ۇستىنەن ارىزدار جازىپ تامداردىڭ قابىرعاسىنا ءىلىپ تاستايتىن  زامان  بولدى.

– جاڭاعى اق قاعازعا ارىز جازعانداردىڭ ارىزى ورىندالدى ما؟

– قايدان ورىندالسىن، ءبارى بوس اڭگىمە، بۇل اڭگىمەنى ءوز ارامىزدا قالدىردىق. بىزدەن باسقا جاقتا بۇل توڭكەرىس وتە قاتتى بولىپتى. تەرگەۋگە، تاياققا شىداماي ءوزىن ءوزى ولتىرگەندەر بولىپتى. ونى كەيىن بىلدىك.

– ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن ارىز جازعاندار بولدى ما؟

– جازدى عوي، جازعاندا قانداي. بىراق مەن ەشكىمنىڭ كوزىنە شۇقىپ، جاعاسىنان العان ەمەسپىن. نە بولماسا وقۋشىلاردى ءۇيت، ءبۇيت دەپ ولارعا قارسى ۇگىت جاساعان ەمەسپىن. سول قاراپايىم مۇعالىمدىكپەن، عىلىمي مۇدىرلىكپەن اينالىسىپ ءجۇردىم. مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ دۇرىس جۇرىلمەي وتىرعانىن ءبارىمىز بىلدىك، بىراق وعان قالاي قارسى شىعاسىڭ؟! قارسى شىعۋ دەگەن وزەنگە قارسى جۇزىممەن بىردەي عوي. الگى كۇرەسكە العانداردى باسقا جەرگە اۋىستىردى. اراعا ءۇش جىل سالىپ بۇلاردىڭ مۇعالىمى مۇعالىم بولىپ، جىدوۋيانى (نۇسقاۋ بەرۋشىسى) ءلانننىڭ (روتانىڭ) ورىنباسار  لانجاڭى (كومانديرى) بولىپ اۋىسىپ كەتتى. ال عىلىمي ءمۇدىرىمىزدى تەكەس اۋدانىنىڭ ءبىر ماي زاۋىتىنا اۋىستىرىپ جىبەرىپ ەدى، كەيىن كوشىرىپ الىپ كەلىپ مەكتەپتە جاي مۇعالىم ەتتى. وسىلاي ايعاي-شۋمەنەن مادەنيەت توڭكەرىسى كۇركىرەگەن، نايزاعاي ويناعان كۇندەي ون جىل بولىپ وتە شىقتى.

– جازاتىن ولەڭ، اۋداراتىن دۇنيەلەر جايىندا قالدى ما؟

– ول كەزدە ولەڭ جازۋ دەگەن جوق قوي، ءۇش-ءتورت جىل ولەڭ جازباي كەتتىم. 1969 جىلى مۇعالىم بولىپ جۇرگەن كەزدە تۋاننىڭ (پولكتىڭ) باسشىسى، اۋدارماشىسى بولماي قالعاندا مەنى مەكتەپتەن سۇراپ الىپ اۋدارماشى قىپ، وزىمەن بىرگە ەرتىپ جۇرەتىن بولدى. اۋدارماشى بولىپ ءلاننىڭ (روتانىڭ) جيىندارىنا دا قاتىسىپ ءجۇردىم. 1969 جىلى قىركۇيەكتەن باستاپ مەنى تۋاننىڭ (پولكتىڭ) اكىمشىلىگىنە اۋىستىرىپ اكەتتى. جالپى اقپارات جۇمىسىنا جەتەكشىلىك ەتتىم. شارۋاشىلىقتىڭ قىرقىمى، كوشى-قون، تاعى باسقا وندىرىستىك ناۋقاندار كەزىندە بارىپ جينالىس اشىۋ مەنىڭ موينىمدا بولدى. ول كەزدە مەننەن باسقا قىتاي ءتىلىن وتە ساۋاتتى سويلەيتىن، اۋداراتىن ادام بولعان جوق. سونىمەن 1972 جىلدان باستاپ قۇلجاداعى اۋىلشارۋاشىلىق 4-ديۋەزياسى اكىمشىلىگى وقۋ-اعارتۋعا، مادەنيەت، اقپاراتقا قاتىستى جينالىستار بولسا مەنى قوسىپ شاقىراتىن بولدى. 1996 جىلى 76-تۋانىڭ (پولكتىڭ) ساياسي باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولدىم. بۇل باسقارمانى1986 جىلعا دەيىن ون جىل باسقاردىم.

                             باتىس سولتۇستىك شەكارادان قۇلجاعا

– ءسىز قىتايدىڭ كلاسسيك شىعارماسى «سۋ بويىندا» رومانىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ توبىنادا بولىپسىز، ول قاي جىلى ەدى؟

– ول 1976 جىلى بولاتىن. ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ۇگىت ءبولىمى ءبىزدى ۇيىمداستىرىپ بۇل روماننىڭ اۋدارتتى. مەن مۇڭعۇلكۇرەدەن كەلدىم، قابيموللا ءمانجىباي كۇنەستىڭ الما فەرماسىنان ال ماۋلەن مايلىبايدى ساياسي باسقارمادان الىپ كەلىپتى. ءبىز قۇلجادا ەكى اي جاتىپ بۇل روماندى اۋداردىق.

– ءسىزدىڭ قىتاي ءتىلىن جاقسى بىلەتىنىڭىزدى، اۋدارمامەن اينالىسىپ جۇرگەنىڭىزدى ولار جاقسى بىلەتىن بولدى عوي؟

– قۇلجاداعى احمەتجان قاسىمي اتىنداعى دارىندى ماعالىمدەر ءبىلىم جۇرتىندا بىزبەن ىلگەرى-كەيىن وقىعان بالالاردىڭ ءبىرازى بۇگىن اتى ەلگە بەلگىلى اقىن-جازۋشى، اۋدارماشى، رەداكتور بولدى عوي. ماسەلەن، جاناتقان تۇتقابەك، جاقاي احمەت، وقاباي تويىنباەۆ، عىلاجدەن وسپاندار. وقاباي تويىنباي مەن عىلاجدەن وسپان ەكەۋى ءبىر سىنىپتا وقىعان. وقاباي مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن قۇلجاداعى «ىلە گەزەتى» رەداكتسياسىنا قىزمەتكە تۇرىپ قالادى دا، ال عىلاجدەن وسپان ۇرىمجىگە شىنجاڭ ينستيتۋندا وقىپ، وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن شىڭجاڭ جاستار باسپاسىنا ورنالاسىپ، اۋدارماشى، رەداكتور بولىپ كەتكەن بولاتىن.

مەنىڭ ستۋدەنت كەزىمدە گازەت-جۋرنالداردا كوپتەگەن ولەڭدەرىم ادارمالارىم جارىق كورىن جاڭا ايتتىم. ونىڭ ءبارىن وقاباي تويىنباەۆ كورىپ، مەنىڭ قايدا جۇرگەنىمدى ءبىلىپ وتىر عوي. 1961 جىلى «ازاتتىق قارلىعاشتارى» دەگەن كولەمدى پوەما جازىپ ونى شىنجاڭ ادەبيەت-كوركەمونەر بىرلەستىگىنە اپارعام، سويتتسەم، قازاق-ۇيعىر ءبولىمىنىڭ باشىسى ابدىكەرىم حوجاەۆ دەگەن ادام بار ەكەن. ول كىسى بۇرىن بەيجىڭدە تۇرىپ ۇزاق جىل قىزمەت ىستەپتى، جاڭا قىتاي كوممۋنيستيك بيلىگى ورناعاننان كەيىن ۇرىمجىگە اۋىسىپ كەلىپتى، قىتاي تىلىنە وتە جۇيرىك ادام ەكەن. ول كىسى وقىپ كورىپ: «مۇنى ءىنىم قالدىرىپ كەت، باسقالارعا كورسەتەيىن، ءوزىڭ ستۋدەنت ەكەنسىڭ، وقۋىڭا ءتاسىرى ءتيىپ جۇرمەسىن»، – دەپ قايتاردى. شىنجاڭ قازاق راديوسىنا ولەڭ وقىپ، قىتايدىڭ اتاقتى اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن اۋدارىپ بەرىپ جۇرگەن كەز ەدى عوي. قىتايدىڭ وسى زامانعى اتاقتى اقىنى گاۋ شاۋشاننىڭ «بەيبىتشىلىك ءمۇسىنى» دەگەن ولەڭىن جانە تيانجاننىڭ ءبىر قانشا قىسقا ولەڭدەرىن اۋدارعام.

«سۋ بويىندا» رومانى 120 تاراۋ بولاتىن، مۇنى ۇشكە ءبولىپ، ونىڭ 40 تاراۋىن ۇرىمجىدەگى اۋدارماشىلارعا، 40 تاراۋىن ىلەدەگى بىزگە، ال قالعان 40 تاراۋدان تارباعاتايعا بەرىپتى. ەكى ايدا اۋدارىپ بەردىك، كەيىن قازاق تىلىندە سەگىز كىتاپ بولىپ شىقتى. بۇل رومان قىتايدىڭ ەسكى ءتىل-جازۋىمەن جازىلعان وتە كۇردەلى كوركەم شىعارما بولاتىن.

– روماندا ولەڭدەر دە كەزدەسەدى عوي.

– كوركەم شىعارما بولعان سوڭ، ارينە اراسىندا ولەڭدەر كەزدەسەدى. سول بىزگە بەرىلگەن 40 تاراۋدىڭ اراسىنداعى ولەڭدەردى مەن اۋدارعام. اۋدارماشى عىلاجدەن وسپان كەيىن «اۋدارما بىلىمدەرى» دەگەن ءبىر ۇلكەن زەرتتەۋ ەڭبەك جازدى. سول كىتاپتا مەنىڭ اۋدارمالارىمنان مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ، «فورماسى مەن مازمۇنىن جاقسى ساقتاپ اۋدارعان، ولەڭ اۋدارماسىنىڭ جاقسى مىسالى» دەپ ماقتاپتى.

– بۇل روماندى ارنايى تاپسىرىسپەن اۋدارۋدىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرى سۇڭجاڭ سەكىلدى قحر-دا جاسىرىنعان ادامدارعا قارسى تۇرىپ، ولاردى اشكەرىلەۋ كەرەك بولىپتى. وسى شىعارمانى وقۋ ارقىلى حالىق ونى ءبىلۋ كەرەك دەگەن ساياسي ماقساتپەن اۋدارعان سەكىلدى. «سۇڭجاڭ سەكىلدى» دەپ كىمدى ايتىپ وتىر دەسەڭىز، مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ نىساناسى كىمدەر  دەسەڭىز بيلىكتەگى «ليۋ، دىڭ، تاۋ» بولدى. «ليۋ» دەگەنى – ليۋ شاۋشي، «دىڭ» دەگەنى – دىڭ شاۋپيڭ، «تاۋ» دەگەنى – تاۋ جۋ ەدى. وڭتۇستىك اكىمشىلىك رايوننىڭ باس سەكلاترى تاۋ جۋ، دىڭ شاۋپيڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ باس سەكلاتارى ليۋ شاۋشي بولاتىن. مادەنيەت توڭكەرىسى كەزىندە بۇلاردىڭ ءبارىن بيلىكتەن الاستادى. «مەن جاسپىن، ءالى دە وتان ءۇشىن، پارتيا ءۇشىن ءبىراز قىزمەت ىستەسەم دەيمىن. بۇرىنعى قاتەلىگىمدى قايتالامايمىن» دەگەن دىڭ شاۋپيڭ ماۋ زىدۇڭنىڭ الدىندا ۋادە بەرىپ امان قالدى عوي، ليۋ شاۋشي مەن تاۋ جۋ مەدەنيەت توڭكەرىسىنىڭ زاردابىنان قايتىس بولدى.  

– ءسىز 1986 جىلى ىلە پەداگويكالىق ينستيتۋتىنا اۋىسىپ كەلىپ، قىتاي ءتىلى فاكۋلتەتىنە وقىتۋشى بولدىڭىز. ول كەزدە مەن 1983 جىلدىق قازاق ءتىلى-ادەبيەتى فاكۋلتەتىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى ەدىم. بىزگە جانە بىزدەن كەيىنگى كۋرس ستۋدەنتتەرىنە قىتاي كلاسسيك ادەبيەت تاريحىنان ساباق بەردىڭىز. وعان دەيىن بۇل ساباقتى تالەت ءامىرالى مۇعالىم بەرەتىن. بۇل ءپاننىڭ قازاق تىلىندەگى وقۋلىعى بولماعان، تالەت مۇعالىم ءوزى دايىنداپ كەلگەن كونسپەكتىمەن ساباق بەرەتىن.

– تالەت ءامىرالى ساباق بەرىپ جۇرگەن كەزدە ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىن اقىن جانەتقان تۇتقابەك پەن جاكەن وتارعا ايتىپ بەرەدى ەكەن. ولار ولەڭگە اينالدىرىپ جازىپ بەرىپ ءجۇرىپتى. وسىلاي ءار-ءار جەرىنەن قىسقارتىپ جەتكىزەدى ەكەن، تولىق ەمەس بولاتىن.

– ءسىزدىڭ قولىڭىزدان قىتاي تىلىندە جازىلعان جاسىل مۇقابالى كىتاپتى كورەتىنبىز. وسى كىتاپتان لەكتسيا سويلەگەنىڭىزدە، ولەڭدەرىن قازاقشا وقىعانىڭىزدا ءبارىمىز تاڭعالۋشى ەدىك. كەيىن وسى 6 تومدىق «قىتاي كلللاسسيك ادەبيەت تاريحى» وقۋلىعىن قازاقشا سويلەتكەنىڭىزدى بىلەمىز. بۇل كوپ تومدىق وقۋلىقتى قالاي اۋدارعانىڭىز جايلى ايتا كەتسەڭىز؟

– مەن ينستيتۋتقا كەلگەنىمدە ءوزىڭ ايتىپ وتىرعانداي قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتار جوقتىڭ قاسى ەكەن. مەن قالاي كەلدىم، «قىتاي كلاسسيك ادەبيەت تاريحى» ساباعىن سولاي وتكىزىپ الدىم دا، ستۋدەنتەرگە ساباق بەرە باستادىم. كۇندىز اۋديتوريادا لەكسيا سويلەيمىن، ال ءتۇن قاتا كىتاپ اۋدارۋعا كىرىسەمىن. ءتۇننىڭ ورتاسىنا دەيىن وتىراتىنمىن، كەيدە ساعات ەكى-ۇشتەردە كوزىمدى ىلەتىنمىن.

اۋدارما مەن ساباق ەكى ءتۇرلى جۇرەدى عوي. ول كەزدە جاستاۋمىز، بارىنە ۇلگىرەتىنبىز. كۇندىز ساباق وتۋمەن بىرگە باسقا مۇعالىمدەردىڭ ساباعىن تىڭداۋ تاعى بار. مەن ينستيتۋتقا كەلگەندە قىتاي كلاسسيك ادەبيەتى ءوزى ءبىر كافەدرا ەكەن، قىتايى بار، ۇيعىرى بار، سىبە سولاڭى بار، قازاعى بار دەگەندەي. مەن كەلە سالىپ سول كافەدارانىڭ جەتەكشىسى بولدىم. ادەبيەت فاكۋلتەتى ءۇش ياشيكا بولاتىن، وسى ۇشەۋى بىرىگىپ باس ياشيكا بولىپ قۇرىلدى. سونىڭ پارتيا ياشيكاسىنىڭ حاتشىسى بولدىم. سەندەر وقۋ ءبىتىرىپ كەتكەننەن كەيىن، مۇعالىمدەر مەن ستۋدەنتتەردىڭ ساياسي يدەيالاق قىزمەتىن ىستەدىم.

– ءسىز اۋىلشارۋاشىلىق 4 ديۆەزيانىڭ 76 پولكىندە، مەكتەبىندە اكىمشىلىك قىزمەتىندە بولدىڭىز. كەيىن جوعارى وقۋ ورنىنا كەلىپ ساباق ءوتتىڭىز، كىتاپ اۋداردىڭىز. بۇل جاڭا ورتا العاشىندا سىزگە قانداي بولدى؟  

– وقىعان ماماندىعىم ادەبيەت، ونىڭ ۇستىنە اۋىلدا مۇعالىمدە بولدىم. ولەڭ جازۋمەن بىرگە قىتايدىڭ تاياۋزامان ادەبيەتىن اۋدارىپ ءجۇردىم. قىتاي ءتىلىن ءبىر كىسىدەي جاقسى بىلگەندىكتەن بۇل قىزمەت ەشقانداي سالماق سالمادى. مەن سەندەرگە ساباق بەرىپ جۇرگەندە ولەڭ جازا المادىم، كوپ ۋاقىتىم وقۋلىق اۋدارۋ مەن ساباق بەرۋگە جۇمسالدى. 1989 جىلى قىتاي جازۋشىلار وداعىندا ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەردىڭ 3 قۇرىلتايى بولىپ (اقىن، جازۋشى، سۋرەتشىلەردىڭ) ىلە وبلىسىنا ءۇش سان بەرگەن ەكەن. سوندا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنە ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتەن جۇنىسقان باقاەۆ، جانەتقان تۇتقابەك، جاكەن وتار، مامەتجان سادىق جانە مەنى شاقىرىپ ايتتى. وسى قۇرىلتايعا ىلەدەگى جازىپ-سىزىپ جۇرگەن اقىن-جازۋشىلاردان كىمدەردى ۇسىنىسىزدار دەدى. سوندا مەنىڭ ارىپتەستەرىم: «مىنا قۇداش سابانشىۇلى بۇرىننان جازىپ، سىزىپ جۇرگەن قالامگەر. كوپ جىل اۋىلشارۋاشىلىق 4 ديۆيزيا پولكىندە قىزمەتتە بولعان. ينستيتۋتىمىزعا كەلگەننەن بەرى جازىپ تا، اۋدارىپ تا ءجۇر»، – دەدى. مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن، سەبەبى ادەبيەتشىلەردىڭ، وسى سالانى باسقارىپ وتىرعانداردىڭ مەن تۋرالى حابارى بار، جاقسى بىلەدى دەمەكشىمىن.

1967 جىلى جاڭا جىلدا ۇلكەن تولعاۋىم شىققان «دەمالشى ءبىر ءسات قانا» دەگەن. ەل ونى كوپ ماقتاپ ءجۇردى. «ليريك اقىن ءليشىنجاۋ» دەگەن كولەمدى ماقالام «ىلە گازەتىندە» جاريالاندى.  1987 جىلى «قارا قول»  (رەكەتير) دەگەن پوەمام «شۇعىلا» جۋرنالىندا، ال «اسكەر ات» دەگەن ولەڭىم «شىنجاڭ گازەتىنە» باسىلدى. مەنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگىم ءوزىم جازعان ولەڭدەرىم مەن پوەمالارىمدى جاتقا ايتابەرەمىن. وسى جاقىندا جازعان ءبىر ولەڭىمدى جاتقا وقىپ بەرەيىن:

«بىرەۋ كەتكەن جولمەنەن بىرەۋ بارعان،
ۋاقىتىڭدى ايالسىز جىر اۋدارعان.
سۋىق ءتۇسىپ كۇز كەلسە سەلت ەتەمىن،
شوپكە تۇرعان قىلاۋدان، قىراۋلاردان.
باداناداي جەردەگى باسقان ءىزىڭ،
جاپىراقسىز اعاشتار اسقاق ۇزىن،
جەلىممەنەن قويعانداي جابىستىرىپ،
جاعاداعى بۇلاقتىڭ تاسقا مۇزىن.
قۇلازىپ تۇر اق قار مەن قۇزارىڭىز،
جاسارىڭىز ەندى جوق بۇزارىڭىز.
ءۇي اينالىپ ۇسقىنسىز ۇرەدى يتتەر،
كىبىرتىكتەپ باسادى بۇزاۋىڭىز.
اينالسوقتاپ قارايسىڭ كەمپىرىڭە،
ول ءتىرى دە جۇمىس بار، سەن ءتىرى دە.
نەمەرەنى ەرمەك قىپ وتىراسىڭ،
توسەپ قويعان جىر ىزدەپ ەلتىرىدە.
جاقتىرمايسىڭ اۋىلدىڭ تامان جاسىن،
سىرلاسۋعا تابىلماس زامانداسىڭ.
كوپ ادامدى قاسىڭا كەلتىرمەيتىن،
كارىلىك دەگەن ءبىر سۇمدىق قامالداسىڭ.
تاڭعالۋعا بولمايتىن تاڭدانۋعا،
سۋىق حابار ەستيسىڭ اندا-مۇندا،
وكىنىشپەن دۇعا قىلىپ بەت سيپايسىڭ،
ءبىر جولىعىپ قوش دەمەي قالعانىڭا،
تىرشىلىككە بەت الىپ ەل كەتەدى،
جاستار ءوسىپ جاڭالار ەر جەتەدى.
اينالادا قۇرداسىڭ ازايعان سوڭ،
ءومىر سالتىڭ كۇيىمەن تەربەتەدى.

– ءسىز سەكىلدى قىتايدىڭ كلاسسيك ادەبيەتىن، تاريحىن جاقسى بىلەتىن، ونى ناقىشىنا كەلتىرىپ، كوركەم تىلمەن اۋداراتىن قارتتارىمىز ازايىپ بارا جاتىر.

– ءيا، كوپ اقساقالىمىز باقيلىق بولىپ كەتتى. قىتايدىڭ ىلە وبلىسىندا  جوق بولار، ال باسقا جەرىندە بولۋى كەرەك. قازىر بالا باقشادان باستاپ ءتىلى قىتايشا شىعىپ، ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ قىتايشا وقىعان جاستاردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەتى. ولار قىتايدىڭ كلاسسيك ادەبيەتىن جاقسى بىلەتىن شىعار، بىراق ولار قازاق تىلىنە جاتتىق اۋدارا المايدى، جەتتىك جەتكىزىپ بەرە المايدى. سەبەبى ولاردا قازاقتىڭ بايىرعى، شىرايلى ءتىلىنىڭ قورى جوق.

– ءسىزدىڭ اۋدارمالارىڭىز تىلگە جەڭىل، كوركەم بولىپ كەلەدى، ادامنىڭ جادىندا جاقسى ساقتالادى.  

– ونىڭ راس. ءوزىڭ سەكىلدى شاكىرتتەرىمە كەزدەسىپ قالسام، مەن اۋدارعان قىتايدىڭ كلاسسيك اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن وزىمە جاتقا ايتىپ بەرىپ جاتادى. مىنە بۇگىن ءوزىڭ دە ايتىپ وتىرسىڭ، سەندەي شاكىرتتەرىمنىڭ بارىنا ريزامىن. قايدا جۇرسەڭدەر دە امان بولىڭدار، ەل ءۇشىن، حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتە بەرىڭدەر، ءبىز سەندەرمەن ماقتاناتىن بولايىق!

– قىتايدىڭ تاڭ ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى وتە اتاقتى بولعان عوي. سۇڭ ءداۋىرى مەن يۋان ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى دە ونشا وسال بولماعان عوي. سولاي ما مۇعالىم؟

– سۇڭ ءداۋىرىنىڭ ءوزى ەكىگە بولىنەدى – سولتۇستىك سۇڭ جانە وڭتۇستىك سۇڭ دەپ. سولتۇستىك سۇڭ پاتشالىعى اۋدارىلعاندا مۇنىڭ ءبىر بالاسى قاشىپ، شاڭجاڭ وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىنە ءوتىپ كەتكەن ەكەن، ال باسقىنشىلار ونىڭ ىزىنە تۇسپەي، ارتىنان قۋماي، «ول قايدا بارار دەيسىڭ، ەندى نە ىستەي الادى دەيسىڭ»، – دەپ ەلەۋسىز قالدىرعان ەكەن. ۋاقىت وتە كەلە الگى شاڭجاڭ وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىنە ءوتىپ كەتكەن پاتشانىڭ بالاسى وڭتۇستىك سۇڭ پاتىشالىعىن قۇرادى. بىراق ول سولتۇستىكتەگى جاۋ باسىپ العان جەرىن قايتارىپ الۋعا باتىلدىق جاساي المايدى. ال ەل ىشىندەگى اقىن-جازۋشىلار: «ءبىز نەگە اتا-مەكەنىمىزدى جاۋدان ازات ەتىپ، جەرىمىزدى قايتارىپ المايمىز» دەگەن وكىنىشى مەن ساعىنىشىن ولەڭ-جىرلارمەن بەينەلەپ وتىرعان. سول ولەڭ-جىرلاردا: «جەم جەپ ءولدى»، «اقىردا تۇرىپ ءولدى، سوعىستىڭ تۇلپار اتتارى» دەگەن جولدار كەزدەسەدى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ساربازدار باسقىنشىلارمەن سوعىسۋعا قۇمار بولىپ، اتتارىن جاراتىپ وتىرعانمەن، بىراق وعان پاتشا رۇقسات بەرمەيدى. ءمىنىس اتتارى اقىردا بايلاۋلى تۇرىپ، كارتەيىپ ءولىپ كەتىپ وتىرعان. جاۋمەن سوعىسىپ، جاعالاسىپ ولگىسى كەلەگەن وتانشىل، پاتيروت باتىرلارى وتە كوپ بولعان. بىراق پاتشانىڭ رۇقساتىنسىز جاۋمەن سوعىسا الماي قۇسادان ءولىپ كەتكەندەرى دە بار. وسى تاقىرىپتاردى كوتەرىپ، پاتيروتتىق ولەڭدەر جازعان اقىن-جازۋشىلار وڭتۇستىك سۇڭ داۋىرىندە وتە كوپ بولعان. سونىڭ ءبىرى اتاقتى ليريك اقىن لي شىڭجاۋ بولاتىن.

قىتايدىڭ كلاسسيك اقىندارىنىڭ ىشىندە، اسىرەسە لي ءبايدىڭ ولەڭدەرى دۇنيەنىڭ بارلىق تىلدەرىنە اۋدارىلعان دەپ ويلايمىن. ويتكەنى قىتاي دەسە، قىتاي ادەبيەتى دەسە، قىتايدىڭ اقىنى دەسە الدىمەن لي بايدى بىلەدى. تاڭ ءداۋىرىنىڭ اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى كولەمى شاعىن، قىسقا بولعان. كوبى ءتورت جول، ءبىر شۋماق بولعان. ۇزاعان دا ەكى شۋماق، سەگىز جول عانا بولعان. بىراق ماعاناسى تەرەڭ، كوتەرگەن جۇگى وتە اۋىر. ادەبيەتكە، اسىرەسە پوەزياعا قويلعان تالاپ وتە قاتاڭ، جوعارى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە سۋىرىلىپ، قارا ءۇزىپ شىققاندار لي باي،  دۋ فۋ، باي جۇيلەر بولدى. باي ءجۇي اقىن عانا ەمەس، اتاقتى سىنشى، فيلاسوفيلىق، تانىمدىق ماقالالار جازاتىن قوعام قايراتكەرى.

لي بايدىڭ ولەڭدەرى قىسقا بولسا دا مازمۇنى مەن يدەياسى تىم تەرەڭ، كوركەم بولعان. سول سەبەپتى تەز جاتتالىپ، ەل اۋزىنان تۇسپەيتىن ولەڭدەرى كوپ بولعان. سول ولەڭدەردىڭ ءبىرى «تۇنگى وي» دەگەن ولەڭىن قازىر سىزگە وقىپ بەرەيىن.

«ايدىن نۇرىن تورگە تۇسكەن،
قىراۋ ما دەپ قالدىم ىشتەن.
كوك اسپاننان اي كەتپەيدى،
تۋعان جەرىم كەتپەيدى ەستەن».

بۇل ولەڭنىڭ تۋرا ماعاناسى – ءتۇن ۇشىندە ويانىپ كەتسەم كەرۋەتتىڭ الدىنا ايدىڭ نۇرى ءتۇسىپ تۇر ەكەن، ىشىمنەن قىراۋ ما ەكەن دەپ قالدىم. سودان اسپانعا قاراسام اي تۇر ەكەن، باسىمدى تومەن تۇسىرسەم بولدى، مۇڭايىپ قالامىن. وسىدان كەيىن ماعان ۇلكەن وي ءتۇستى دەگەن ماعانادا. كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇل ولەڭدى اۋدارعان قىتايدا بولسىن، قازاقستاندا بولسىن قازاقشالاعان كەيبىر اقىنداردىڭ اتىن دا بىلەمىن. بىراق ولار «كەرۋەتتىڭ الدىندا تۇسكەن ايدىڭ نۇرى» دەگەن ماعانادا اۋدارعان. بۋددا دىنىنە سەنەتىن قىتاي مەن موڭعولدار كەڭ سارايدا بولسىن، مەيلى تار لاشىقتا بولسىن كەرۋەتتى تورگە قويادى. ادەتتە قىردا مال باعىپ جۇرگەن ءبىر موڭعول مالشىنىڭ ۇيىنە كىرىپ بارساڭىز، كىشكەنە جاپپانىڭ وزىندە كەرۋەتى توردە تۇرادى. بۇل بۋددا دىنىنە سەنەتىن قىتايلار مەن موڭعولداردىڭ عۇرىپ-ادەتى مەن سالتى. سوندىقتان دا الگى «كەرۋەتتىڭ الدىنداعى ايدىڭ نۇرى» دەپ ايتىپ وتىرعانى سول. مەن وسىعان وزگەرىس جاسادىم، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بوياۋ، ماعاناعا اينالدىرىم. ولەڭدى اۋدارۋ دەگەن، ولەڭدى قايتادان جازىپ شىعۋ دەگەن ءسوز. ءومىرى قازاقتىڭ ولەڭىن دۇرىستاپ جازىپ كورمەگەندەر، قىتاي پوەزياسىن اۋدارىپ ءجۇر. مەن بۇعان مويىنسال ەمەسپىن، مويىندامايمىن دا. سول سەبەپتى ونىڭ اۋدارماسى جاقسى اۋدارما بولمايدى. مەن وسى ولەڭدەگە «كەرۋەت» دەگەندى الىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا قازاقتىڭ «ءتور» دەگەن ءسوزىن قولداندىم.

ءبىز ادەتتە ولەدە تەڭەۋ بولماسا ولەڭ كوركەم بولمايدى دەيمىز. تەڭەۋدەن باسقا ەپيتەت، مەتوفورا بولۋ كەرەك دەيمىز، مىنانىڭ ءوزى تەڭەۋسىز، ەپيتەتسىز، مەتەفوراسىز ماعاعانالىق نۇسقا بويىنشا كەلتىرىلگەن، كوركەم تەڭەۋ، تەرەڭ ماعانا. ويتكەنى كوك اسپان مەن جەردىڭ كەڭدىگى قانداي، ءسىزدىڭ ويىڭىزدىڭ كەڭدىگى، ۇشقىرلىعى قانداي، كوك اسپاندا اي تۇرسا، جەردە سەنىڭ كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان تۋعان جەرىڭ تۇرادى دەگەن ءسوز. وسى ولەڭ تۋرالى ارنايى جازعان ماقالام دا بار، ءالى ەش جەردە جاريالانعان جوق. ورايى كەلسە جاريالايمىن با دەگەن ويىم بار. بۇل ماقالا وزگە تىلدەن ولەڭ اۋدارۋشىعا، قىتاي ادەبيەتىنە قىزىعۋشىلارعا اۋدارما جونىندە ازدا بولسا سەپتىگى تيەر دەگەن ويدامىن.

– لي بايدى قازاق دەپ جۇرگەن دەر بار، بۇعان ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟

– بۇل بۇرىننان بار اڭگىمە، ونشا جاڭا، تىڭ كوزقاراس ەمەس، بۇل ونشا ماڭىزدى تاقىرىپ تا ەمەس. الگى شىڭعىس حاندى «ءوز جونىڭە قايت، تاريح!» دەپ، ونى قازاق قىلىپ الماقشى بولىپ جۇرگەنىمىز سەكىلدى انشەيىن ءجاي ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ ءبىرى عانا. ونى قازاق قىلعاندا بىزگە قانداي پايداسى بار، شىڭعىس حاندى قازاق جاساعاندا نە وزگەرەدى؟ لي بايدى، شىڭعىس حاندى قازاق قىلماي-اق، وسى بار قازاققا يە بولىپ الساق، قازاقشا سويلەتىپ الساق سونىڭ ءوزى جەتكىلىكتى عوي.

شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي حان يۋان يپەرياسىن قۇرىپ قازىرگى بەيجىڭدى جاۋلاعاندا جالعىز موڭعولدى اپارعان جوق قوي، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بارلىعىن اپارعان. ولار بىرنەشە ۇرپاق اۋىسقانان كەيىن قىتاي جازۋىن قولدانىپ، تىلدەرى قىتايعا اۋىپ كەتكەن. سول كەزدە اتاقتى قوعام قايراتكەرلەرى، اتاقتى ادەبيەتشىلەر، اتاقتى تاريحشىلار، عالىمدار شىققان. يۋان يمپەرياسى اۋدارىلعاننان كەيىن ەلگە قايتاتىن قازىرگىدەي پويىز، ۇشاق جوق بولعاندىقتان سوندا قالىپ قويعان. قازىرگى قىتاي ۇلتىنىڭ كوپ بولۋى سول كەزدەگى يۋان يپەرياسىنىڭ ۇستەمدىگىنەن كوپ ۇلتتاردىڭ قىتايعا ءسىڭىپ كەتۋىنەن بولعان. ءبىزدىڭ قازاق جەرىنىڭ وسىنداي كەڭ بولۋى جوشى، شاعاتاي، قۇبىلاي حان باسقارعان زاماندا يەلەنىپ قالعان جەرلەر عوي. حان كەنەنى ايتاتىن بولساق، موڭعولدىڭ جيەنى عوي. ابىلايدىڭ موڭعول ايەلىنەن تۋعان قاسىمنىڭ بالاسى عوي. تاريحقا ۇڭىلىسەڭ بۇل سەكىلدى ءبىر-بىرىنە ءسىڭىڭىپ كەتكەن حالىقتار وتە كوپ.

قىتايدان تاۋەلسىز قازاقستانعا

– قازىر نەمەن اينالىسىپ جاتىرسىز؟

–  مەن دەمالىسقا ەرتەرەك، 1994 جىلى 54 جاسىمدا شىقتىم. ويتكەنى مەنىڭ ستاجىم 30 جىلعا تولدى. مەن كوپ بالالى وتباسى بولدىم، قۇداي بەرگەن توعىز بالام بولدى. ول كەزدە اۋىل ناپوسى (تىركەۋى), قالا ناپوسى دەگەن بولدى عوي، سول سەبەپتى قالاعا ءبىر جولاتا كوشىپ كەلۋ وتە قيىن بولدى. سوندىقتان وقيتىن بالالارىمدى قالاعا اكەلىپ وقىتتىم، ال اۋىلداعى بالالارىممەن جۇبايىم بىرگە بولدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر قىزىم مەن ءبىر ۇلىمنىڭ وتباسى قىتايداعى ءوزىم تۇرعان اۋىلدى تۇرىپ جاتىر. 2017 جىل قىتايعا بارىپ قايتىپ كەلە الماي، ءبىر جارىم جىلدان ارتىق جاتىپ قالدىم. سول كەدە بالالارىمنىڭ ۇيىندە بولدىم. 2019 جىلى شەكارا اشىلىپ، شىلدە ايىندا قايتىپ كەلدىم. جالپىلاي ايتقاندا، وقۋدى جاقسى وقىدىم، قىزمەتتى جاقسى ىستەدىم. كوبىنەسە شەكارادا تۇردىم، 20 نەشە جىلدان كەيىن بارىپ ءوز كاسىبىمە قاراي بەت بۇردىم.

ەكى ەل اراسىندا كوشى-قون بولدى، ارى-جۇردىك، بەرى جۇردىك، سابىلىپ  دەگەندەي. العاشىندا تالدىقورعاننىڭ ماڭىنداعى قارابۇلاق اۋدانىندا بولدىق. وندا بىزدەن باسقا قىتايدان كەلگەن وتباسىلار بولماعاندىقتان كوندىگە الماي شەلەكتىڭ قاراتۇرىعىنا كوشىپ كەلدىك. مۇندا قىتايدان كەلگەن اعايىندار كوپ. سودان بەرى وسىندا تۇرىپ جاتىرمىز.

قىتايدا جۇرگەندە شىنجاڭ جاستار باسپاسىنان «جول ۇستىندە» (1983 جىلى) دەگەن ولەڭدەر جيناعىم شىققان. «قوجىم جانە كوك ات» دەگەن پوەما جازدىم. بۇل جاققا كەلگەندە قازاقستان اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارىن ارا-تۇرا وقىپ ءجۇردىم. استانادا تۇراتىن تۇرسىن جۇرتباي دەگەن تاريحشى، ادەبيەتشى، عالىمنىڭ «دۋىلعا» دەگەن ەكى كىتابىن بازاردان ساتىپ الىپ تۇگەل وقىپ شىقتىم. كىتاپتا بەيبارىس سۇلتان تۋرالى دەرەكتەر بار ەكەن. ودان بۇرىن بەيبارىس سۇلتان تۋرالى كينو جانە تەلەسەريالدار كورگەنىم بار. عالىم تۇرسىن جۇرتپايدىڭ كىتابىندا: «جالپى وسى دۇنيە، دۇنيە بولعالى قۇلدىقتان سۇلتاندىققا شەيىن كوتەرىلگەن بەيبارىستاي ادام بولماعان ەكەن. بىراق بەيبارىس ءوزىمىزدىڭ قازاق بولا تۇرسا دا، وسى بابامىز تۋرالى جازعان ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ قازىرگە دەيىن ءبىر دە ءبىر كولەمدى شىعارماسى جوق. ايتپەسە، مىسىردا، اراب ەلدەرىندە بۇل كىسى تۋرالى كينو دا، رومان دا بار ەكەن، «ءمىڭبىر ءتۇن» تۋرالى ەرتەگىلەردە بار ەكەن، قيسا، داستاندار دا بار ەكەن. ال ءبىزدىڭ قازاق جازۋشىلارى بەيبارىس تۋرالى كولەمدى ەشتەڭە جازعان جوق»، – دەپتى. سودان كەيىن مەن بەيبارىس تۋرالى بالالارعا ارنالعان سۋرەتتى جۋرنالدى الىپ وقىپ كورىپ، بەيبارىس تۋرالى ءبىر كولەمدى داستان جازىپ كورەيىن دەگەن وي ءتۇستى، قىسقاسى 2014 جىلى «بەيبارىس سۇلتان» دەگەن ولەڭ رومان جازدىم.

–  ولەڭ رومانىڭىز قۇتتى بولسىن؟

– راقمەت! بۇل رومان 800 شۋماق، وقيعالى، كوركەم جەلىمەن تارتىلعان 30 تاراۋ بولدى. روماننىڭ القيساسىن:

«القيسا، مەن باستايىن بەيبارىستى،
جيناپ اپ ويعا نامىس، بويعا كۇشتى.
تاريحتىڭ ىزىمەنەن ءسوز ەتەمىن،
ەرتەدە ەگيپەتتە بولعان ءىستى»، – دەپ باستادىم.

بەيبارىس سۇلتاننىڭ ءولىمى تۋرالى تاريحتا ءۇش ءتۇرلى بولجام، اڭىز بار ەكەن. ءبىرىنشىسى، بەيبارىسقا ۋ بەرىلىپ مىسىردىڭ وزىندە ءولدى دەيدى ەكەن; ەكىنشىسى، جانىنا ءبىر سەنىمدى ءۋازىرىن ەرتىپ مەككە-ماديناعا بارىپ قاجىلاپ كەلە جاتىپ، قايتار جولىندا شام قالاسىنا كەلىپ جاتقان كۇنى، ازاندا ورنىنان تۇرماي قالىپتى. ءوز اجالىنان ءولدى مە، الدە قاستاندىق جاسالدى ما دەپ ايتىلادى ەكەن; ال ءۇشىنشىسى، بەيبارىس مىسىردا سۇلتان بولىپ تۇرعاندا تۇران دالاسىنان ءبىر ەلشىلەر بارىپتى دەيدى، ول كىسىمەن ەلشىلەر جولىعىپ سويلەسىپ وتىرعاندا بەيبارىستىڭ ۋازىرلەرىنەن ءبىر-ەكەۋى ۇستىنەن ءتۇسىپ قالىپتى، سويتسە سۇلتان ۋازىرلەرى مۇلدە ەستىمەگەن تىلمەن سويلەسىپ وتىر دەيدى. سويتسە، ول ەلشىلەر وسى ءبىزدىڭ ەلدەن بارعان ەلشىلەر ۇقسايدى، ولار بەيبارىستىڭ تۋعان جەرىنىنەن ءبىر ۋىس جۋسان الا بارايىق دەپ الابارعان ەكەن دەيدى. سول ءبىر ۋىس جۋساندى بەيبارىس يىسكەپ، تاعىننىڭ ءبىر بۇرىشىنا قىستىرىپ قويعان ەكەن دەيدى. كەيىن ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە تۋعان جەرى ەسىنە ءتۇسىپ، مەن وسى ءال-قۋاتىمنىڭ بارىندا تۋعان جەرىمە، ءوز ەلىمە بارايىن دەپ الگى جۋساندى قولىنا الىپ شىعىسقا بەتتەپ ءجۇرىپ كەتتىپتى دەپ ايتىلادى ەكەن. مەن وسى ءۇش نۇسقانىڭ ۇشەۋىن دە شىعارمامدا ءسوز قىلىپ روماندى اياقتادىم. ەڭ سوڭىن بىلاي تۇيىندەدىم:

«كەلەدى تۋعان جەرگە، كەلەدى الىپ،
كيىم جۇدەۋ، كوڭىل جاس، دەنە عارىپ.
سۇلتاندى جولدا ەكەن دەپ ەل ايتادى،
تۇبىندە ەلدىڭ ايتقانى كەلەدى انىق».

بۇدان كەيىندە دە، سىرگە جيار رەتىندە ايتىلعان بىرنەشە شۋماقتار بار. وندا روماندى قالاي جازعانىم تۋرالى پىكىرىمدى جازدىم. بۇل ەندى كوركەم پوەزيالىق كەسەك شىعارما. ءبىز قازاق بولعاندىعىمىز ءۇشىن، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ توپىراعىندا جاساپ وتىرعانىمىز ءۇشىن، اسىرەسە بەيبارىس بابامىز تۋرالى بۇل ءسوزدى ايتۋدى ءوزىمنىڭ ازاماتتىق بورىشىم دەپ بىلەمىن. ءاربىر قازاق توپىراعىن باسقان، بۇگىنگى ەگەمەندىكتىڭ يگىلىگىن كورىپ وتىرعان ءار ءبىر ادامنىڭ كوڭىلىندە قازاق تۋرالى، قازاق ەلى تۋرالى وسىنداي ءبىر ۇعىم بولۋى كەرەك. شەتەلگە بارعاننىڭ نە قىزىعى بار، شەتەلگە بارىپ ءبىلىم العان جاستار ەلىنە ءبىلىمىن الىپ قايتۋ كەرەك. ەڭ مىقتى بولسا بەيبارىس سياقتى سۇلتان بولار، پاتشا بولار، ءتاپ مىنا زاماندا ولارعا پاتشالىق قايدا؟! سۇلتان بەيبارىستىڭ تاعىنىڭ قابىرعاسىنا جۋساندى قىستىرىپ قويىپ ونى يىسكەپ تۇرۋىن، مىنا ۇلكەن شىعارمانىڭ قانى، جانى رەتىندە ادەيە جازدىم. «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەنگە كەلتىردىم. كوركەم شىعارما وپتيميست بولۋى كەرەك، قازىر قازاقستاندا تۇرىپ الىپ شەتەلدى ماقتاپ، شەتەلدى اڭسايتىندارىمىز بار. مەن ءوز بورىشىمدى وسى شىعارما ارقىلى وتەگىم كەلدى، الدا وقىرماندار قالاي قابىلدايدى ول باسقا اڭگىمە. بىراق ءوز ەڭبەگىمە ءوزىمنىڭ كوڭىلىم تولادى، ناشار شىعارما بولعان جوق دەپ ويلايمىن.

– «بەيبارىس سۇلتان» رومانىن باسپاعا ۇسىندىڭىز با؟

– اتىراۋدا «بەيبارىس سۇلتان» قورى دەگەن قور بار ەكەن. ءبىر جاقسى تانىس، جەرلەس جىگىتتەردىڭ جول سىلتەۋىمەن، كومەگىمەن وسى قوردىڭ باسشىسىمەن حابارلاسىپ ەكى جىلدىڭ الدىندا روماننىڭ ەلەكتروندىق  نۇسقاسىن جىبەرگەنمىن.  ولار وقىپ كورىپ «جاقسى شىعارما ەكەن،  باسىپ شىعارۋعا تىرىسامىز» دەپتى. ءالى باسىلا قويعان جوق، مۇمكىن رەتى كەلمەي جاتقان شىعار.

– مىنا قولىڭىزداعى كىتاپ كىمنىڭ كىتابى؟

– بۇل كىتاپ شىڭجاڭداعى ۇيعىردىڭ اتاقتى اقىنى، جازۋشىسى مامەتجان سادىقتىڭ «كۇمبەزدى قابىردىڭ سىرى» دەگەن رومانى.

شىڭجاڭدى ەكىگە ءبولىپ جاتقان تيانشاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندە حالىقتى 1700-1800 جىلدارى ءسۇيدىڭ-كۇرەدەگى قىتايدىڭ چين (تسين) پاتشالىعىنىڭ گەنەرال مەكەمەسى باسقارعان ەكەن. بۇل كىتاپ وسى گەنەرال مەكەمەسى قۇرىلۋدان بۇرىنعى داۋىردەن باستاپ، موڭعولداردىڭ وڭتۇستىك، سولتۇستىك شىنجاڭعا جاساپ وتىرعان باسىمدىلىعى، اۋىلدارعا شاۋىپ كەتۋ، بارىمتالاپ كەتۋ، مال-مۇلكىن ولجالاپ كەتۋىنەن قورقىپ قۇرىلعانىن جازادى. تۇرپاننىڭ قاراقوجا دەگەن اۋىلىندا ءبىر  يمامنىڭ يمين دەگەن بالاسى بولىپتى، وڭتۇستىكتەگى ۇيعىرلارعا موڭعولدار قايتا-قايتا شاپقىنشىلىق جاساپ مازا بەرمەگەننەن كەيىن الگى يمام: «ءبىز موڭعولدارعا ءبيتىپ بوسقا قور بولعانشا، انا بەيجىڭدەگى حانعا ەلشى جىبەرىپ شاعىم ايتىپ، كومەك سۇرامايمىز با؟ ءبىز سىزدەرگە قوسىلايىق، باعىنايىق ءبىزدى موڭعولداردان قۇتقارىڭدار دەپ ايتپايمىز با؟» دەپ ەلىنە اقىل سالعان ەكەن. ەلى مۇنى قۇپ كورگەن سوڭ يمامنىڭ بالاسى يمين بىرنەشە ادامدى باستاپ، بەيجىڭگە بارادى. ول كەزدە شانلۋىڭ پاتىشانىڭ زامانى عوي. بارسا پاتشانىڭ ءوزى دە شىنجاڭعا اسكەر جىبەرۋگە سىلتاۋ تاپپاي وتىرعان ەكەن. «جارايدى، ءبىز اسكەر جىبەرىپ سىزدەرگە كومەكتەسەمىز»، – دەپ، يمينگە اسكەر قوسىپ جىبەرەدى. سونىمەن ولار كەلىپ موڭعولداردىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، قايتادان ۇيعىرلارعا شابۋىل جاساي المايتىنداي ەسەڭگىرەتىپ جىبەرەدى. يمينگە شانلۋڭ پاتشا ءمانساپ بەرەدى، ءوزى جىبەرگەن اسكەر باسشىسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندايدى. موڭعولداردى قۋىپ شىققاننان كەيىن اراعا 5-10 جىل سالىپ يمينگە ۋاڭ (حان) دەگەن دارەجە بەرىپتى. سول ۋاڭنىڭ ورتالىعى ءالى بار ەكەن، 1962 جىلى تۇرپانعا پراكتيكاعا بارعاندا ءبىر ەسكى قۇرلىستى كوردىك، «مىناۋ يمين ۋاڭنىڭ ورداسى»، – دەدى. يمىن ۋاڭ كارتايعاننان كەيىن ءوز اجالىنان 1777 جىلى قايتىس بولىپتى.

– قىتايلار شىنجاڭعا مىندا كەلگەن ەكەن عوي؟

– چين پاتشالىعىنىڭ اسكەرى شىنجاڭعا ەكى رەت كەلگەن ەكەن، ءبىرىنشى رەت جاڭاعى يمين ۋاڭنىڭ كەزىندە، ەكىنشى رەت 1870 جىلدارى ءامىرساما مەن داۋاشى ەكەۋى اكەلەرى ولگەننەن كەيىن تاققا تالاسىپتى، داۋاشى جەڭىپ، اعاسى ءامىرساما جەڭىلىپ قاشىپ كەتىپ بەيجىڭنەن كومەك سۇراپتى. بەيجىڭ تاعى اسكەر جىبەرىپتى. داۋاشى 6 مىڭ 400 اسكەرمەن بەكىنىپ جاتقاندا، ءامىرسامانىڭ قىتايمەن بىرىككەن قارۋلى كۇشى جورىققا اتتانادى. ءامىرسامانىڭ ايۋشى دەگەن ءبىر ساربازى ون ەكى اداممەن داۋاشىنىڭ كازارماسىن تالقاندايدى. داۋاشىنى وسى شونجىنىڭ سۇمبەسىنىڭ كەزەڭىنە قۋىپ تىعادى، ونىڭ التى مىڭ اسكەرىنىڭ ولگەنى ءولىپ، ءتىرى قالعانى جان-جاققا قاشىپ كەتەدى. داۋاشى ۇستاتپاي اقسۋدىڭ ءۇشتۇرپان جەرىنە بارعاندا قولعا ءتۇسىپتى. سونىمەن موڭعول حاندىعى جويىلعان ەكەن.

– بۇل روماندا قازاققا قاتىستى دەرەكتەر بار ما ەكەن؟

– نەگە جوق، ارينە بار. رەسەي گەنەرالى گ.ا.كولپاكسكيدىڭ ىلەگە شابۋىل جاسايتىن سەبەبى، البان تازابەك پەن شالتابايدىڭ قىتايعا قاشىپ بارعانىنى بولدى عوي. سونىمەن، بۇل وڭىردەگى چين پاتىشالىعىنىڭ بيلىگىنىڭ كۇشى جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا پاتشالىق رەسەيدىڭ ورتا ازيامەن قازاق دالاسىن وتارلاۋ ساياساتى جۇرگىزىلگەنى انىق. كوردىڭىز بە، كۇشتىلەردىڭ السىزدەرگە تيسۋ سەبەبى وسىداي ءتۇرلى سەبەپتەردەن بولادى عوي. تازابەكتى سوندا ءولتىرىپ، شالتابايدى سيبيرگە ايداپتى.

بۇدان باسقا بىلتىر قىستى اۋدارعان ءبىر كىتابىم بار. «قىتاي، ۇيعىر ەمشىلىگىنىڭ ەڭ نەگىزگى سالالارى» دەگەن كىتاپتى اۋدارىپ دايىنداپ وتىرمىن. بۇل كىتاپ ءار وتباسىنىڭ كىتاپ سورەسىندە تۇرۋى كەرەك. مىسالى، ءوز باسىم كۇنى بۇگىنگە دەيىن دارىگەرگە قارالعان جان ەمەسپىن. انا جىلى جاعداي جاقسى كەزدە قىتايعا بارىپ جۇرگەنىمدە، ينستيتۋتتىڭ باسشىلارى: «قۇداش مۇعالىم، مەدتسينالىق تەكسەرۋدەن ءوتىپ الىڭىز، ءار ادامعا 400 يۋان اقشا ءبولىپ وتىرمىز»، – دەدى. – مەنىڭ دەنساۋلىعىم جاقسى، ءومىرى دارىگەرگە قارالعان ادام ەمەسپىن، سول اقشانى قولىما بەرە سالمايسىڭدار ما، – دەسەم، «جوق، ولاي بولمايدى. ەمحاناعا بارىپ قارالۋىڭىز كەرەك»، – دەدى. ەمشىلىك كىتاپتاردى كوپ وقىپ تۇرامىن، ءارى وزىمە كەرەگىن پايدالانامىن.

– ءسىزدىڭ عىلىمي اتاعىڭىز بار ما؟

– پالەندەي عىلىمي دارەجەم، اتاعىم جوق. شىڭجاڭ جانە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ادەبيەت-كوركەمونەر بىرلەستىگىنىڭ مۇشەسىمىن.

– بايقاسام ومىرىڭىزگە ونشا رازى ەمەس سياقتىسىز؟

– ءتاڭىر بەرگەن اقىل-زەيىنىمە، ءوزىمنىڭ قابىلەتىمە قاراتا ايتقاندا ءوز ومىرىمە ونشا رازى ەمەسپىن. شىنى كەرەك، ءوز ومىرىمدە راحات كوردىم، كىشىگىرىم ءمانساپتا بولدىم، جوعارى مەكتەپتە وقىتۋشى بولدىم دەپ ونىمەن ماقتانا دا، اقتالا المايمىن. نەگە دەسەڭىز، ەگەر جاعداي جاقسى بولعاندا، قولداۋشى بولىپ ىستەتەتىندەر بولعاندا بۇدان دا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن بولار ما ەدىم. كىم كورىنگەن بارىپ ۇستاي المايتىن قىتايدىڭ كلاسسيك ادەبيەت تاريحىن ۇرشىققا ءيىردىم عوي. مەنىڭ العا قويعان ماقساتتارىم وتە كوپ بولعان، كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ، بولماشى اكىمشىلىك قىزمەتتىڭ الدانىشىمەن كوبى ورىندالماي قالدى. ءبارى كەش، ءوتتى، كەتتى. ەندى وتكەن ءومىرىڭدى قايتارا المايسىڭ. ەڭ باستىسى ەلىمىز، حالقىمىز امان بولسىن! قازاق ەلىنىڭ ىرگەسى بەرىك بولسىن، تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولسىن! ۇرپاعىمىزدىڭ بولاشاعى جارقىن، زور  بولسىن!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz