بارشاعا ايان, تۋبەركۋلەز, قازاقى ۇعىمدا قۇرت اۋرۋى بۇگىنگى تاڭدا دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. ماسەلەن, ددۇ-نىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا تورتكۇل دۇنيەدە كۇن سايىن 9 ميلليونعا جۋىق ادام تۋبەركۋلەزگە شالدىقسا, 2 ملن-عا تاياۋ ناۋقاس ودان كوز جۇمادى ەكەن. تۋبەركۋلەز - بۇل تەك قانا مەديتسينالىق ەمەس، سونىمەن قاتار قوعامدىق پروبلەما. ەندەشە، بۇل جاعداي قازاقستاندا قالاي، ونى ەمدەۋ، الدىن الۋ جولدارى جايىندا كەڭىنەن ماعلۇمات الۋ ماقساتىندا بۇگىندە سەكسەن جىلدىق تاريحى بار ەلىمىزدەگى بايىرعى ەمدەۋ ورىندارىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن تۋبەركۋلەز ماسەلەلەرى ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تىلەۋحان ابىلداەۆقا جولىققان ەدىك.

بارشاعا ايان, تۋبەركۋلەز, قازاقى ۇعىمدا قۇرت اۋرۋى بۇگىنگى تاڭدا دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. ماسەلەن, ددۇ-نىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا تورتكۇل دۇنيەدە كۇن سايىن 9 ميلليونعا جۋىق ادام تۋبەركۋلەزگە شالدىقسا, 2 ملن-عا تاياۋ ناۋقاس ودان كوز جۇمادى ەكەن. تۋبەركۋلەز - بۇل تەك قانا مەديتسينالىق ەمەس، سونىمەن قاتار قوعامدىق پروبلەما. ەندەشە، بۇل جاعداي قازاقستاندا قالاي، ونى ەمدەۋ، الدىن الۋ جولدارى جايىندا كەڭىنەن ماعلۇمات الۋ ماقساتىندا بۇگىندە سەكسەن جىلدىق تاريحى بار ەلىمىزدەگى بايىرعى ەمدەۋ ورىندارىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن تۋبەركۋلەز ماسەلەلەرى ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تىلەۋحان ابىلداەۆقا جولىققان ەدىك.

- ءادىلحان تىلەۋحانۇلى، ءوت­كەنسىز بۇگىنگىگە باعا بەرۋ قي­ىن­داۋ بولار، الدىمەن سەكسەن­نىڭ سەڭگىرىنە شىققان مەكە­مە­نىڭ تاريحى، ياعني نەگىزى قالاي قالان­دى، العاشقى ۇيىمداس­­­تى­­رۋشى­لارى، باسشىلارى جاي­­­لى قىس­قاشا توقتالىپ كەتسەڭىز...

- قازاقستاندا تۋبەركۋلەز ينس­تيتۋتى 1932 جىلى 9 ناۋرىزدا كاسسر حالىق كوميسسارياتىنىڭ شەشىمىمەن قۇرىلعان. العاش­­­­قى­دا بار بولعانى 25 توسەك-ورىندى قام­تىسا، سول ۋاقىتتا رەسپۋبليكادا 790 اۋرۋحانالىق توسەك-ورىن بو­­­لا­تىن. ينستيتۋتتىڭ ال­عاشقى ديرەكتورى مەديتسينا عى­لىمدارىنىڭ دوك­تورى، پروفەسسور ۆ.ي.زيۋزين بول­سا، وتان سوعىسى جىلدارى قاز­كسر-دىڭ ەڭبەك ءسى­­­ڭىرگەن ءدا­­رى­­­گەرى ا.م.زادۆورنىح، كەيىننەن گ.م. ۆار­­شاۆسكي، د.ۋ.ءتو­­لەمىسوۆ، 1963-1982 جىلدارى عىلىمعا ەڭ­بەگى سىڭگەن قايراتكەر، پروفەسسور ايقان تەر­لىكباەۆ، 1982-1997 جىل­دارى پروفەسسور الدەش ءجۇنىس­بە­كوۆ، 1997-2012 جىلدارى پروفەسسور ا.ا. ءجاڭ­­گى­رەەۆ، ش.ش.يسمايلوۆ، ع.ب. راقى­شەۆ باسقاردى. ءبۇ­گىن­دە ورتا­لىق­تا 400 توسەك-ورىن، ال جالپى ەلىمىزدە 13498 توسەك قورى بار. ورتالىقتا 7 عىلىم دوكتورى، 5 پرو­فەسسور، 19 مەديتسينا عىلى­م­­­دا­رى­­­نىڭ كانديداتى جۇمىس جاسايدى.

- دەرەكتەردى سويلەتىپ كورى­ڭىز­شى، بۇگىندە قازاقستاندا قان­شا ادام ەسەپتە تۇر؟ 1991-2000 جىلدارى قازاقستان تۋبەركۋلەزگە شالدىعۋشىلىقتان ءدۇ­­­­­نيە ءجۇزى بويىنشا 12-ءشى، ال تمد ەلدەرى اراسىندا الدىڭعى ورىن­­دى يەمدەنۋىنىڭ ءوزى تالاي جايدى ايعاقتاسا كەرەك...

- ۇلتتىق ورتالىق قازىرگى تاڭدا قازاقستان تۋبەركۋلەز عى­لىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى باستا­عان وتە الەۋمەتتىك ماڭىزدى ءمىن­دەت­تەردى شەشۋدى ناتيجەلى اتقا­رىپ كەلەدى. ينستيتۋتتىڭ ناقتى ءتا­جىريبەلىك، عىلىمي ىزدەنىستە­رى­نىڭ، وزىق تاجىريبەنى بارلىق ءوڭىر­لەرگە ەندىرۋگە جەتەكشىلى­گى­نىڭ ءنا­تي­جە­سىندە 60-جىلدار­داعى ۋشىق­قان ەپيدەميال­وگيا­لىق جاعدايدى تۇ­راقتاندىرىپ، جاعدايدىڭ ەداۋىر جاقسارۋىنا قول جەتكىزىلدى. ينس­تيتۋت كەڭەس وداعى كەزىندەگى وداقتاس رەسپۋبليكالار اراسىندا ناتيجەلى جۇ­مىستارمەن ەرەك­شە­لەن­دى. 60-شى جىلداردىڭ با­سىن­دا تۋبەر­كۋلەزدىڭ العاشقى سىر­­قاتتانۋ كورسەتكىشتەرى 100 مىڭ ادامعا شاققاندا 300-ءدى، ال ءولىم كور­سەت­كىشى 60-تى قۇراعان. 80-ءشى جىل­دارى جاعداي ايتار­لىقتاي جاقسارعان ەدى. الايدا، تاۋەلسىز­دىك العان جىلدارداعى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق تۇراق­سىزدىقتار تا­عى دا تۋبەركۋلەزدەن احۋالدىڭ ناشارلاۋىنا ىقپال ەتتى. 2002 جىلى سىرقاتتانۋ كورسەتكىشى 165,5, ءولىم كورسەتكىشى 24,4 قۇرا­دى. 1998 جىلى ەلبا­سى­نىڭ جار­لىعىمەن قابىلدانعان ماقساتتى ءىس-شارالار، تۋبەركۋلەزبەن كۇرەس ماسەلەلەرىنە سونى ءپار­مەن بەردى. ناتيجەسىندە 10 جىل ىشىندە سىر­قاتتانۋ كورسەت­كى­شى 1,9 ەسەگە، ءولىم 3 ەسەگە ازايدى.

- بۇگىندە ورتالىقتا قانشا ناۋقاس ەمدەلەدى؟ ۇلتتىق ورتا­لىق بولعاندىقتان رەسپۋبلي­كا­داعى جاعدايدى دا ۇيلەستى­رىپ وتىراتىن شىعارسىزدار؟ ەندەشە، ايماقتاعى احۋال قان­داي، قاي وبلىستا اۋرۋ كورسەت­كىشى باسىم؟ قانداي تۇرلەرى كوبىرەك بەلەڭ العان؟

- قازىرگى توسەك قورىمەن ۇلت­تىق ورتالىق جىلىنا 1300-1400 اۋرۋدى ەمدەپ شىعارادى. ورتا­لىق­­تا نەگىزىنەن اۋرۋدىڭ كۇردەلى تۇرلەرى - كوپتەگەن دارىگە ءتوزىمدى تۋبەركۋلەز ەمدەلەدى. وكپە حيرۋرگياسى بولىمشەسىندە تەراپيا­لىق ەمگە كونبەگەن، وكپە تەسىگى بار اۋ­رۋ­لارعا وتا جاسالادى. ستاتيس­تي­كاعا سۇيەنسەك 85 پايىز جاع­دايدا وكپە تۋبەركۋلەزى، ال 15 پايىزىندا وكپەدەن تىس تۋبەركۋلەز كەزدەسەدى.

ورتالىق ەلىمىزدەگى بارلىق وب­لىستارعا ۇيلەستىرۋ، ادىستە­مە­لىك، جە­تەكشىلىك، كەڭەس بەرۋ ءمىن­دەت­تە­رىن اتقارادى. وسىنداي قىز­مەتتىك كومەكتى قىلمىستىق اتقا­رۋ جۇيە­سىنە دە كورسەتەدى. ءناتي­جە­سىن­دە جىل وتكەن سايىن جاعداي جاقسا­رىپ، سىرقاتتانۋ جانە ءولىم كورسەت­كىشتەرى تومەندەپ كەلەدى. دەگەنمەن دە اقمولا، اتىراۋ، شىعىس قا­زاق­ستان وبلىستارى مەن استانا قالا­سىندا سىرقات­تانۋ كورسەتكىشتەرى رەسپۋب­ليكا­لىق ورتا كورسەتكىشتەن جوعارى. ورتالىق بارلىق ءوڭىر­لەر­دە جىلىنا 2 رەت مونيتورينگتىك با­قى­لاۋ جاساپ، كە­شەندى ءىس-شارا­لار با­رىسىنا باعا بەرۋمەن، نور­ما­تيۆ­تى قۇجاتتاردى ۋاقىت تالابىنا سايكەستەندىرۋمەن اينالىسادى.

- مۋلتيرەزيستەنتتىك تۋبەركۋلەز - قۇرت اۋرۋىنىڭ وتە قا­ۋىپتى، ەمگە كونبەيتىن ءتۇرى سوڭعى كەزدەرى تۇراقتى ءوسىپ كەلە جات­قان كورىنەدى. وقىرمان­دارعا ءتۇ­سىنىكتى بولسىن، كەڭىرەك توقتال­ساڭىز؟

- كوپتەگەن دارىگە ءتوزىمدى تۋبەركۋلەز (مۋلتيرەزيستەنتتى) وكى­نىشكە وراي، رەسپۋبليكامىزدا العاش سىرقاتتانعاندار اراسىندا - 19, قايتالاپ اۋىرعاندار اراسىندا 53 پايىزدى قۇرايدى. ەمدەلىپ جازىلۋ ناتيجەلىگى ەلىمىزدە 73 پايىزدان جوعارى. ەمدەلۋ ءناتي­جەسى اۋرۋدىڭ ۇزاق ەمدەلۋ كۋرسىنا شىداۋىنا، ۇزبەي ەمدى جال­عاستىرۋعا تۇتاستاي بايلانىستى. ءبىر قاۋىپتى جەرى، اۋرۋدىڭ وسى تۇرىمەن اۋىراتىن ادامدار قاۋىپ­سىزدىك شارالارىن ساقتاماسا، باس­قالار وسى قا­ۋىپتى اۋرۋدى جۇق­تى­رادى. سوندىق­تان سانيتارلىق اعارتۋ، پسيحولو­گيالىق قولداۋ جۇ­مىستارى قاتار جۇرگىزىلۋدە. ەمدەۋ ناتيجەسىنە باس­قا دا قو­سىمشا اۋرۋلاردىڭ قو­سارلانۋى (قانت اۋرۋى، باسقا دا سوزىلمالى اۋرۋلار) ءوز اسەرىن تيگى­زىپ جاتادى. قازاقستاندا تۋبەر­كۋ­لەز­دىڭ كوپتەگەن دارىگە ءتوزىمدى تۇرىمەن اۋىرعانداردى ەمگە الۋ دەڭگەيى 85 پايىزعا جەتتى، بۇل ددۇ ستاندارتىنا ساي، 2011 جىل­دىڭ قو­رى­تىن­دىسى بويىنشا اۋرۋدىڭ بۇل ءتۇرى­مەن سىرقاتتانۋ 3,8 پايىزعا ازايدى. بۇل جاعداي تۇراقتانا باستا­عان­نىڭ كورىنىسى دەۋىمىزگە بولادى.

- ورتالىق رەسپۋبليكاداعى وسى باعىتتاعى عىلىمي زەرت­­­تەۋ­لەر جۇرگىزەتىن بىرەگەي مەكەمە بولعاندىقتان عىلىمدا قول جەتكىزگەن قانداي جاڭالىق، جە­تىستىكتەرىڭىزبەن بولىسە الاسىز؟

- ورتالىقتا عىلىمي جۇمىس­تار ۇدايى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ءتيىم­دى ناتيجەلەرى ءىس-تاجىريبەدە قول­دا­نىسقا ەنگىزىلۋدە. ۇلتتىق ورتا­لىق جوعارى كاسىبي ماماندار دايارلاۋ ماسەلەسىنە ۇلكەن كوڭىل ءبو­لىپ كەلەدى. 80 جىل ءىشىن­دە 40 عى­لىم دوكتورىن، 168 عى­لىم كانديداتىن دايارلاپ شى­عار­دى. 67 عى­لىمي جيناقتاما، 8565 عىلىمي ماقالا، 135 ەمدەۋ دياگنوستي­كا­لىق ءادىستى جەتىل­دىرۋ ءىسى بويىنشا قۇجاتتار جا­رىق كوردى.

ورتالىقتا اۋرۋدىڭ اسقىنعان تۇرلەرىنە وتا جاساۋ، پلاستي­كا­لىق قايتا قۇرىلىمداۋ وتالارى جۇزە­گە اسىرىلادى. سوڭعى ۋا­قىت­تاردا رەسەي حيرۋرگتارىمەن بىرلەسىپ از جاراقات كەلتىرەتىن برونحوسكوپيا­لىق وتالاردى جاساۋ قولعا الىندى. 80 جىلدىڭ اياسىندا وتكىزىل­گەن كونفەرەنتسيادا جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ، جاڭا زەرتحا­نالىق ءتاسىل­دەردى ەڭگىزۋ، حيرۋر­گيالىق ەمدەۋ تاسىلدەرىن تالقى­لاپ، تاجىريبە الماسۋ ماسەلە­لە­رىنە ۇلكەن ءمان بەرىلدى.

- تۋبەركۋلەز وركەنيەتتىڭ دامۋىمەن بىرگە كەلگەن الەۋ­مەتتىك اۋرۋ. سوندىقتان ولارعا مەملەكەت جاعدايىندا جەڭىل­دىك­­تەر قاراستىرىلعان. سولاردى اتاپ كورسەتسەڭىز... جانە وزدەرىڭىزدىڭ تاراپتارىڭىزدان ەمدەلۋ­شى­لەر­گە قانداي جاعداي جاسالىپ وتىر. ويتكەنى، بۇل كەسەل تەز ارادا ايىعىپ كەتە­تىن اۋرۋ ەمەس، ناۋقاستارعا ايلاپ، جىلداپ ەمدەلۋگە تۋرا كەلەدى...

- تۋبەركۋلەز الەۋمەتتىك ما­ڭىزى بار جۇقپالى اۋرۋ. سون­دىق­تان مەملەكەت تاراپىنان بۇگىندە اۋرۋدى انىقتاۋ، ەمدەۋ تولىقتاي تەگىن. بيىلعى جىلى تەك قانا ارنايى تۋبەركۋلەزگە قارسى ءدارى- دارمەكتەردى ورتالىقتان ساتىپ الۋعا 4 ميلليارد تەڭگە قارجى ءبولىندى. تۋبەركۋلەزگە قارسى ەمدەۋ مەكەمەلەرىنىڭ ماتەريالدىق- تەحنيكالىق بازاسى جىل وتكەن سايىن جاقسارۋدا. 2000 جىلدان بەرى 46 جاڭا تيپتىك تۋبەركۋلەزبەن كۇرەس اۋرۋحانالارى ىسكە قوسىلدى. جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ كو­مە­گىمەن 2011 جىلى 258 ملن. تەڭ­گەنىڭ كولەمىندە اۋرۋ­لارعا امبۋ­لاتورلىق ەمدەۋ كەزىندە جول اقى­سىنا، تاماعىنا قوسىمشا كومەك كورسەتىلدى. 34 پاتەر بەرىلدى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى جانداندىرا ءتۇسۋ قاجەت دەپ سانايمىن.

- ەگەر جۇرەگىڭىز، بولماسا اياعىڭىز اۋىرىپ ەمدەلمەسەڭىز - ول اركىمنىڭ جەكە باسىنىڭ شارۋاسى، ال ەگەر ءسىز جۇقپالى تۋبەركۋلەز دەرتىنە شالدىعىپ ەمدەلمەسەڭىز - كەشىرىڭىز، ول مە­نىڭ دە، وزگەنىڭ دە، مەملە­كەت­تىڭ دە شارۋاسى. ويتكەنى، ونداي كەساپاتتى كەسەلدى كەز كەلگەن جەردە، كەز كەلگەن جاعدايدا ءوزى­ڭىزگە جۇقتىرىپ قويماي، وزگەگە دە جۇقتىرۋىڭىز مۇمكىن. ياعني...

- اۋرۋدىڭ الدىن الۋ، اۋىرىپ قالعان جاعدايدا ۇزدىكسىز ەمدە­لىپ، جاقسى ناتيجەگە جەتۋ ءاربىر ادامنىڭ ءوز جاۋاپكەرشىلىگىندە بولۋ كەرەك. سوندا عانا بۇل ىستە جوعارى ناتيجەگە جەتۋگە بولادى. بۇل ىستە مەديتسينا قىزمەتكەرىنىڭ اۋرۋدىڭ جان دۇنيەسىن تۇسىنە ءبىلۋ، مىنەز-قۇلقىنا اسەر ەتۋ قابىلەتى قاجەت-اق. ال كەرەكتى الدىن الۋ شارالارى: بالالار اراسىندا ەگۋ جۇمىستارى جۇرگى­زى­لەدى. اۋرۋ قاۋپى جوعارى توپتاردى جىلىنا كەمىندە ءبىر رەت تەكسەرۋ شارالارى اتقارىلادى. ال قىلمىستىق اتقا­رۋ جۇيەسىندە جى­لىنا 2 رەت پرو­فيلاكتيكالىق تەكسەرۋلەر جۇرگى­زىلەدى. ءجاسوسپى­رىمدەر اراسىندا بۇيرىققا سايكەس جىلىنا كەمىندە 1 رەت فليۋ­روگرافيالىق تەكسەرۋدەن وتكى­زىلەدى. ال ءاربىر ەرەسەك تۇرعىن ءوز قالاۋىمەن جىلىنا 1 رەت تەكسەرۋدەن ءوتۋى ابزال.

جالپى، تۋبەركۋلەز اۋرۋىمەن كۇرەس ماسەلەسى دۇرىس باعىتتا. وسىنداي مەملەكەتتىك قولداۋ اياسىندا جاقىن جىلدارى سىرقات­تانۋ جانە ءولىم كورسەتكىشتەرىن تومەندەتۋدە ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتۋگە تولىق مۇمكىندىكتەر بار.

- ءادىلحان تىلەۋحانۇلى، ور­تا­لىقتىڭ سەكسەن جىلدىق مە­رەيلى جاسىنا وراي حالىق­ارا­لىق كونفەرەنتسيا وتكىزىپ جاتىر ەكەنسىزدەر...

- كونفەرەنتسيانىڭ ماقساتى باسقا مەملەكەتتەردىڭ وزىق ءىس-تاجىريبەسىن قازاقستاندا جۇرگى­زىلىپ جاتقان تۋبەركۋلەزگە قارسى ءىس-شارالارمەن سالىستىرمالى تۇردە تالقىلاۋ، اۋرۋعا دياگنوس­تيكا قويۋ جانە ەمدەۋ تيىمدىلىگىن جوعارىلاتۋ ماقساتىندا جاڭا تەحنولوگيانى قول­دانۋ ارقىلى ەمدەۋ ساپاسىن كو­تەرۋ جولدارىن قاراس­تىرۋ بولىپ تابىلادى. ال جيىن­نىڭ نەگىزگى ءما­سە­لەلەرى: ازا­ماتتىق جانە قىل­مىس­تىق اتقارۋ جۇيەسىن­دەگى كوپتە­گەن دارىگە ءتو­زىمدى تۋبەركۋلەز ماسە­لە­لەرىن تال­داۋ; امبۋلا­توريالىق ەمدى پاي­دالانۋ اياسىن كەڭەيتۋ; اۋرۋ­­لاردىڭ ۇزدىكسىز ەمدەلۋگە ىنتاسىن جوعارىلاتۋ; اۋرۋ­دىڭ كۇردەلى تۇرلە­رىن انىقتاۋ; بۇگىنگى تاڭدا وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ جاتقان تۋبەركۋلەز جانە ادامنىڭ يممۋندى تاپشىلىق ۆيرۋسى اۋرۋلارىنىڭ قا­تار كەزدە­سۋىن انىقتاۋ بولىپ تابىلادى. كونفە­رەنتسياعا رەسەي، ازەر­باي­جان، ءوز­بەكستان، گرۋزيا، قىرعىز­ستان، كولۋمبيا ۋنيۆەرسي­تەتتەرى­نەن الەم­گە تانىمال عالىم­دار مەن پروفەسسورلار شاقىرىلدى.

تۋبەركۋلەز پروبلەمالارىنىڭ ۇلتتىق ورتالىعىندا 31 قازان مەن 1 قاراشا كۇندەرى شەبەرلىك سى­نىپ­­­تارى وتكىزىلىپ، 10-نان اس­تام ادام­­عا كۇردەلى وتالار جاسالدى. ارنايى ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ سا­باق­تارى جۇرگىزىلدى. بۇل ءىس-شارا­لارعا بار­­لىق وبلىس پەن قالا­لار­دان ماماندار قاتىستى. بولا­شاق­تا ما­مان­داردىڭ كاسىبي شەبەر­لى­گىن كوتە­رۋ ماقساتىندا وسىنداي ءىس-شارا­لار ۇدايى جۇرگىزىلەتىن بولادى.

اڭگىمەلەسكەن

گۇلزەينەپ سادىرقىزى،

«اباي-اقپارات»