ايدوس سارىم. جاڭاوزەن فانتومى
ساناۋلى كۇندەردەن كەيىن قايعىلى دا، مۇڭدى دا جاڭاوزەن تراگەدياسىنا ءبىر جىل تولادى. وسى ءبىر جىل ءبىزدى بىردەڭەگە ۇيرەتتى مە؟ سول وقيعانى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ءتۇيسىنىپ، ءتيىستى قورىتىندى، ناتيجە شىعارا بىلدىك پە؟ قوعام رەتىندە بولسىن، جەكەلەگەن ازاماتتار رەتىندە بولسىن، سودان ساباق الا الدىق پا؟ وسىنىڭ توڭىرەگىندە بىرەر مەزەت وي ءوربىتىپ كورەيىكشى.
كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وتپەستەي ۇزاق بولىپ كورىنگەن ءبىر جىل زىمىراپ وتە شىقتى. رەسپۋبليكامىزدىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنى - 16 جەلتوقساندا اتىلعان وقتىڭ شۋى ءالى دە قۇلاعىمىزدان كەتەر ەمەس. جاڭاوزەننىڭ ىنتىماق الاڭىندا توگىلگەن قاندى ارتىنان جۋىپ-شايعان بولار، بىراق سول قان كوز الدىمىزدان كەتەر ەمەس. ورتەنگەننىڭ كۇلىمسى ءيىسى مۇرنىمىزعا ءالسىن-ءالسىن كەلەدى دە تۇرادى. بۇنى نە دەپ اتاي الامىز؟ جاڭاوزەندى عانا ەمەس، بۇكىل ەلدى كەزىپ كەتكەن ءبىر الاپات جاماندىقتىڭ، قاسىرەتتىڭ، قياناتتىڭ ەلەسى مە؟ جاڭاوزەن فانتومى دەۋگە بولا ما بۇنى؟
قالاي بولسا دا قازاقتىڭ جۇرەگىنە تەرەڭ جارا ءتۇستى. ول ءالى دە قانسىراپ تۇر. وسى جارامىز جازىلا ما؟ جازىلاتىن بولسا، وعان قانداي ەم، قانداي ءدارى قاجەت؟ قانسىراعان قازاق جۇرەگىن، جانىن نە جۇباتا الادى؟
ساناۋلى كۇندەردەن كەيىن قايعىلى دا، مۇڭدى دا جاڭاوزەن تراگەدياسىنا ءبىر جىل تولادى. وسى ءبىر جىل ءبىزدى بىردەڭەگە ۇيرەتتى مە؟ سول وقيعانى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ءتۇيسىنىپ، ءتيىستى قورىتىندى، ناتيجە شىعارا بىلدىك پە؟ قوعام رەتىندە بولسىن، جەكەلەگەن ازاماتتار رەتىندە بولسىن، سودان ساباق الا الدىق پا؟ وسىنىڭ توڭىرەگىندە بىرەر مەزەت وي ءوربىتىپ كورەيىكشى.
كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وتپەستەي ۇزاق بولىپ كورىنگەن ءبىر جىل زىمىراپ وتە شىقتى. رەسپۋبليكامىزدىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنى - 16 جەلتوقساندا اتىلعان وقتىڭ شۋى ءالى دە قۇلاعىمىزدان كەتەر ەمەس. جاڭاوزەننىڭ ىنتىماق الاڭىندا توگىلگەن قاندى ارتىنان جۋىپ-شايعان بولار، بىراق سول قان كوز الدىمىزدان كەتەر ەمەس. ورتەنگەننىڭ كۇلىمسى ءيىسى مۇرنىمىزعا ءالسىن-ءالسىن كەلەدى دە تۇرادى. بۇنى نە دەپ اتاي الامىز؟ جاڭاوزەندى عانا ەمەس، بۇكىل ەلدى كەزىپ كەتكەن ءبىر الاپات جاماندىقتىڭ، قاسىرەتتىڭ، قياناتتىڭ ەلەسى مە؟ جاڭاوزەن فانتومى دەۋگە بولا ما بۇنى؟
قالاي بولسا دا قازاقتىڭ جۇرەگىنە تەرەڭ جارا ءتۇستى. ول ءالى دە قانسىراپ تۇر. وسى جارامىز جازىلا ما؟ جازىلاتىن بولسا، وعان قانداي ەم، قانداي ءدارى قاجەت؟ قانسىراعان قازاق جۇرەگىن، جانىن نە جۇباتا الادى؟
قازاقتىڭ اراسىنا تاعى ءبىر جىك ءتۇستى. وتە اۋىر، سالماعى قىرىق باتپان جىك. سەبەبى تۇسىنىكتى - قان جۇرگەن جەردە ءبىتىسۋ دە، ءبىتىستىرۋ دە ەشقاشان وڭايعا تۇسپەگەن. ادام ءومىرى قۇنسىزدانعان زاماندا، قوعامدا ونىڭ قۇنىن داۋلاۋدىڭ ءوزى وكسيۋمورون، ورىنسىز الەك. جوقتىڭ قۇنىن داۋلار بيلەرىمىز كىم؟ تۋراسىن ايتار تۋرا ءبيىمىز بار ما؟ تۋرا بيسىماقتاردىڭ تۋىسى، تامىر-تانىسى، سولاردىڭ جاساعان قاتەسى مەن قىلمىسى دا كوپ بولسا شە؟ تاعى ءبىر تىعىرىق.
ۋاقىت ەمشى دەيتىن بە ەدى شالدار. ءبىر جىل وتە شىقتى. مينۋتتاردىڭ، ساعاتتاردىڭ، كۇندەردىڭ، اپتالاردىڭ، ايلاردىڭ ەمى بىزگە ءدارۋ بولدى ما؟ العاشقىدا قوعامدى جايلاعان جانايقايدىڭ، ۇرەيدىڭ، قورقىنىشتىڭ، قارعىستىڭ، لاعىنەتتىڭ، الداۋ مەن الدانىشتىڭ ءبىرازى ارتتا قالدى. الەۋمەتتىك ادىلەت ىزدەگەن ەدىك، ەندى سونىمەن قاتار شىرقىراعان شىندىقتى دا ىزدەۋگە ءماجبۇرمىز. جاڭاوزەن تراگەدياسىنىڭ بار شىندىعى اشىلماي، تولىق ادىلەتتىڭ ورنامايتىنى دا بۇگىن بارشاعا تۇسىنىكتى بولعان سياقتى. جارتى شىندىعىن حالىقتىڭ ءوزى دە بىلەدى، ءىشى سەزەدى. ال، بار شىندىقتىڭ اشىلار ۋاقىتى قاشان؟
جاڭاوزەن تراگەدياسى نەدەن تۋىندادى ءوزى؟ قاتەلىك پە؟ قاساقانا قىلمىس پا؟ قىلمىسقا اينالعان قاتەلىك پە؟ قاتەلىكتى جاپقان قىلمىس پا؟ بىرنەشە سوت ءوتتى. سوتتىڭ بەرگەن جاۋاپتارى ەشكىمدى دە قاناعاتتاندىرمادى. ماردىمسىز، شيكى، وسپادار جاۋاپتار. سوتى دا، پروكۋرورى دا، كۋاگەرى دە كۇلكى بولدى دەمەسەك. كۇلەمىز-اۋ...
تاعى ءبىر وكىنىش بار. «جاڭاوزەن تراگەدياسىنا كىنالى ورالماندار» دەگەن بوستەكى ءسوز تاراپ كەتتى. سونىڭ كەسىرىنەن قازاق كوشى تۇرالاپ قالدى. «تاز اشۋىن تىرنالاپ الادى» دەيتىن بە ەدى داناگوي اتالارىمىز؟! بيلىكتىڭ قاتە ساياساتىنا شەتتەگى قانداسىمىزدىڭ قانداي قاتىسى بار ەدى؟ وزىنە كىنا تاعا المايدى - جان ءتاتتى. مۇنايشىلاردى ايىپتاي المايدى - ەرتەڭ جۇمىس جاساۋ كەرەك. سىرتتان كەلگەن جاۋ شامالى. ال تاپقان جاۋىنىڭ ۇستالار ءتۇرى جوق. وڭايى وسى ورالماندار دەپ تاپقان بولۋى كەرەك شەنەۋنىكتەر مەن ولاردىڭ جالدامالى ساراپشى-نوكەرلەرى. حالىقتى اتۋدان كەيىنگى قيانات وسى ەمەس پە، اعايىن؟ ءتۇپتىڭ-تۇبىندە وسىنداي جالاڭ، جالعان سوزدەردى ايتقان، سونداي قاعازداردى دايىنداعان ساراپشىسىماقتار تاريح الدىندا جاۋاپ بەرەتىن بولادى. ۇمىتپاسپىز مۇنى دا.
ارۋاقتى ارالاستىرعاننان ۇتارىمىز نە؟
بارلىعىن قويشى، كۇنى كەشە ساسقان بيلىك ىسكە ارۋاقتاردى دا ارالاستىرۋعا كوشتى. وتكەن جىلدان كەيىن قادىر-قاسيەتى شامالى شالدارعا «جاڭاوزەن قالاسىن بەكەت-اتا دەپ وزگەرتۋ كەرەك» دەپ سايراتىپ-سارناتىپ جاتىر. بۇل - تازا دجوردج ورۋەللدىڭ سيۋجەتى. تاپ-تازا انتيۋتوپيا! ءتىپتى، ورۋەللدەن اسىپ تۇستىك. ءوزىنىڭ «1984» اتتى ۋتوپياسىن جازعان كەزدە ورۋەلل ارۋاقتاردى دا كادەگە جاراتۋدى بولاتىنىن بىلمەگەن بولار.
جاڭاوزەن ونوماستيكالىق پروبلەما ەمەس، اعايىن. ونىڭ اتىن ءجۇز وزگەرتسەك تە جينالعان، قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشە المايمىز. حالىق ءبارىبىر بولعان قياناتتى ۇمىتا المايدى. ەشكىمگە ۇمىتقىزبايدى دا! قازاق جادىنىڭ قۇرىلىمى و باستان سولاي قۇرىلعان، قالىپتاسقان. ولاي بولاتىن بولسا، قازاققا ورتاق بەكەت بابانىڭ اتىن ساياسي ساۋداعا سالۋ - ساندىراق. جارىمەستىك. ەزدىك. ءبۇيتىپ ارۋاقتى ريزا قىلعانىمىز قۇرىسىن...
ارۋاقتى ريزا قىلامىز دەسەك، ءتىرىنىڭ جايىن ويلايىق. ءتىرىنىڭ جايىن جاسايىق. تىرىلەردىڭ ادىلەتىن ايتايىق. قازاق ءتىرى بولسا، ارۋاقتارىن جەتىمسىرەتپەس، ۇمىتپاس. قۇرىعاندا قازاقتىڭ ەڭ قارا، ەڭ تاز كەدەيى جەتى شەلپەگىن ءپىسىرىپ، و دۇنيەلىكتەرگە ءبىر دۇعا باعىشتاۋعا جارايدى. بۇگىنگىنىڭ باستى ماسەلەسى بۇ دۇنيەلىكتەردە بولىپ تۇر ەمەس پە؟
ال، بۇ دۇنيەلىكتەر بيلىكتەن نە كۇتەدى؟
حالىق بيلىكتىڭ ءادىل جانە جاۋاپتى بولعانىن قالايدى. حالىقتى قانشا جەردەن نارىق پەن قيىندىق ەزىپ جاتسا دا ەز بولعان جوق. بارلىعىن بىلەدى، بارلىعىن تۇسىنەدى. بيلىك ءوز كىناسىن مويىنداي بىلگەنى دۇرىس. قاتەسىن مويىنداي الاتىن بيلىك - مىقتى، وزىنە-ءوزى جانە حالقىنا سەنە بىلگەن بيلىك. كەشىرىم سۇراۋدىڭ دا سان جولى بار. سوزبەن دە، ىسپەن دە كەشىرىم سۇراپ جاتادى اقىلدى بيلىك. ولاي بولسا اشىق، ەمەن-جارقىن اڭگىمە كەرەك. سول ارقىلى اراسىنا جىك تۇسكەن قازاق پەن قازاق بيلىگى تابىسۋى قاجەت. ۇكىمەت باسشىلارى، وبلىس جەتەكشىلەرى 16 جەلتوقسان كۇنى جاڭاوزەندە قارالى جيىن وتكىزىپ، بىرگە بولسا!
ىسپەن كەشىرىم سۇراۋدىڭ جولدارى دا ايقىن. ەڭ الدىمەن شەيىت بولعاندارعا جاڭاوزەن قالاسىنىڭ ىنتىماق الاڭىندا ارنايى بەلگى-ەسكەرتكىش قويىلۋى كەرەك. سول ەسكەرتكىش-بەلگىنىڭ جانىندا قالىڭ قازاق پەن ونىڭ بيلىگى تابىسىپ، بىرىگىپ دۇعا جاساعانىن جۇرت كۇتىپ وتىر. جەر-جەردە قولدان كەلگەنشە قۇران وقىتىلىپ، ساداقا بەرىلۋى ءتيىس. بۇل - تەك ءبىر قالانىڭ، نە ايماقتىڭ ماسەلەسى ەمەس، بارشا قازاقتىڭ ماسەلەسى. ەلىن-جەرىن ويلاعان ازاماتتار وسىنداي تىرلىكتى جەر-جەردە ىسكە اسىرا بەرسە. بۇل تابىسۋ بىرەۋدى تۇقىرتۋ، ايىپتاۋ، كىنا تاعۋ ءۇشىن ەمەس، ەلدى، ەلدىڭ بىرلىگىن، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن اۋاداي قاجەت سياقتى. اسىرەسە، بۇگىنگىدەي ەگەمەندىگىمىز شاتقالاقتاپ وتىرعان كەزدە ۇلت بىرلىگى، ەل بىرلىگى كەكتەن دە، اشۋدان دا، ىزادان دا قىمبات. ەندىگى كەزدە ىنتىماق الاڭى ءوز اتىنا ساي بولۋى ەرەك.
ەگەر 16 جەلتوقسان كۇنى حالىق پەن بيلىك تابىسسا، بولاشاقتا جاڭا «جاڭاوزەندەر» قايتالانبايدى دەپ سەنۋگە مۇمكىندىك الامىز. ال، ەگەر بيلىك ءوز الدىنا توي تويلاپ، حالىق ءوز الدىنا قارالى جيىن وتكىزىپ جاتسا، وندا جاڭاوزەن فانتومى ەلدى كەزىپ جۇرە بەرەدى. بۇل فانتومنىڭ ەشكىمدى جاقسىلىققا اپارماسى انىق. ويلانايىق، 16-جەلتوقسانعا دەيىن ءالى ۋاقىت بار...
«ۇلت Times» گازەتى
