پاۆلودار وبلىسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى ورماندى القاپقا ۇلاسادى. مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتقا ەنگىزىلگەن قاراعايلى ورمان بۇگىندە كۇزەتىلىپ، قورعالادى. ويتكەنى، ءبىرىنشى سورتقا جاتقىزىلاتىن قىمباتتى قىزىل، مايلى قاراعاي تەك كانادا مەن قازاقستان جەرىندە عانا وسەتىن كورىنەدى. ساپالىعىن ەسكەرىپ كەزىندە پاتشا ءى پەتر دە كەمە جاساۋ ءۇشىن قازاق ورمانىنىڭ اعاشىن الدىرتىپتى دەسەدى. وسى قاراعايدىڭ بۇگىندە وندىرىستەگى باعاسى تىم قىمبات. سوندىقتان دا وعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن قاساقانا وت قوياتىندار بارشىلىق. ورمانشىلاردىڭ ايتۋىنشا،  97 جىلدارى بولعان ءورتتىڭ سالدارىنان ورماننىڭ جارتىسىنا جۋىعى جانىپ كەتكەن. سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا عانا ورمان ءىشى تىنىشتالىپ، ۇرلىق-قارلىق تا ازايا باستاپتى.

پاۆلودار وبلىسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى ورماندى القاپقا ۇلاسادى. مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتقا ەنگىزىلگەن قاراعايلى ورمان بۇگىندە كۇزەتىلىپ، قورعالادى. ويتكەنى، ءبىرىنشى سورتقا جاتقىزىلاتىن قىمباتتى قىزىل، مايلى قاراعاي تەك كانادا مەن قازاقستان جەرىندە عانا وسەتىن كورىنەدى. ساپالىعىن ەسكەرىپ كەزىندە پاتشا ءى پەتر دە كەمە جاساۋ ءۇشىن قازاق ورمانىنىڭ اعاشىن الدىرتىپتى دەسەدى. وسى قاراعايدىڭ بۇگىندە وندىرىستەگى باعاسى تىم قىمبات. سوندىقتان دا وعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن قاساقانا وت قوياتىندار بارشىلىق. ورمانشىلاردىڭ ايتۋىنشا،  97 جىلدارى بولعان ءورتتىڭ سالدارىنان ورماننىڭ جارتىسىنا جۋىعى جانىپ كەتكەن. سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا عانا ورمان ءىشى تىنىشتالىپ، ۇرلىق-قارلىق تا ازايا باستاپتى.

جالپى مالىمەتتەر ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ورمان قورى 26,2 ميلليون گەكتاردى الىپ جاتقانىن كورسەتەدى. ياعني، رەسپۋبليكا جەرىنىڭ بار جوعى 4,6 پايىزى عانا ورماندى القاپ دەگەن ءسوز. سولاردىڭ ءبىر پايىزى قاراعايلى ورمان اعاشتارىنا باي كەرەكۋ ءوڭىرىنىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى ەكەن. وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن ەرتىس وزەنى بويىنداعى كونە رەليكتى ياعني، قاراعايلى ورمانداردى ساقتاپ قالۋ، قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا ۇكىمەت قاۋلىسى شىققانى بەلگىلى. وسى قاۋلىنىڭ نەگىزىندە "سەمەي ورمانى" جانە "ەرتىس ورمانى" دەپ اتالاتىن  ەكى ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي مەملەكەتتىك مەكەمە قۇرىلدى. "ەرتىس ورمانى" مەملەكەتتىك تابيعي ورمان رەزەرۆاتى مەكەمەسىنە وبلىستىڭ لەبياجى جانە شارباقتى اۋداندارىنىڭ اۋماقتارىن قامتىعان قالىڭ اعاشتى شالداي، بەسقاراعاي ورماندى ايماقتارى قارايدى. ونىڭ ورتالىعى شالداي اۋىلى بولىپ ەسەپتەلەدى. رەزەرۆاتتىڭ قۇرامىندا ارقايسىسى جەتى-جەتىدەن 14 ورمانشىلىق بار. وسىدان شامالى جىلدار بۇرىن تەحنيكالىق قۇجاتتارى دا بولماعان «ەرتىس ورمانى» ەرەكشە قورعاۋ ستاتۋسىن يەلەنبەستەن بۇرىن اشىق توناۋعا ءتۇسىپ، كونتراباندالىق ساۋدانىڭ قىزۋ ورتالىعىنا اينالعانداي ەدى. ورمان بويىن قونىستانعان اۋىل حالقى دا جۇمىس تاپپاعاندىقتان اعاش ۇرلاۋمەن اينالىسىپ، ءتىپتى ورمان ءىشى بانديتتىك توپتار اراسىندا بولىسكە تۇسكەن دەگەن قاۋەسەت تە تاراي باستاعان. تەك 2002 جىلدىڭ 16 شىلدەسىندەگى ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى شەت ەلگە اعاش ەكسپورتتاۋعا تىيىم سالۋ، ورمان اعاشتارىن كەسۋدى ليتسەنزيالاۋ جونىندە قاۋلى قابىلداعانىنان كەيىن ورمان توناۋ سەيىلدى. ورمان شارۋاشىلىعى ماماندارى، تابيعات قورعاۋ پروكۋراتۋراسى، قارجى پوليتسياسى بىرلەسە وتىرىپ، زاڭسىز تۇردە اعاش ونىمدەرىن دايىندايتىن كاسىپورىنداردى تەكسەرىپ، انىقتاۋعا قول جەتكىزگەن ەدى.

ال، بۇگىنگى كۇنى «ەرتىس ورمانى» قانداي جاعدايدا؟.. وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ شالداي ورماندارىنا بارىپ قايتۋدى ءجون سانادىق. ءبىرىنشى قىرسىق - ءالى جوندەلىپ بىتپەگەن شۇڭقىر جول بولدى. سونىمەن...

ورمان ءىشى بيىل تىنىش. جەرگىلىكتى حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ماقساتىندا 307 ادام ورمان كۇزەتۋ جۇمىستارىنا تارتىلىپتى. ءسويتىپ، بۇرىنعى اعاش ۇرلاعان حالىق ەندى ونى كۇنى-ءتۇنى كۇزەتۋمەن اينالىسادى. ورمان رەزەرۆاتىنىڭ دا قۇجاتتارى رەتتەلىپ، شارتتى ەمبلەماسى بەكىتىلگەن. «ەرتىس ورمانى» تابيعي رەزەرۆاتىنىڭ باستىعى امانگەلدى سىزدىقوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇرىندارى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى جۇمىسقا تارتۋ قيىن بولاتىن. كوبى جالاقىنىڭ ازدىعىنان باس تارتاتىن ەدى. قازىردە جۇمىس ىستەۋگە نيەت بىلدىرگەن ادامدار كوپ. الاتىن جالاقىلارى 25-30 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا. سونداي-اق، بيىلعى جىلى الەمدىك بانكتىڭ قولداۋىمەن ورمان ىشىندە ءتورت مۇنارا سالىنباقشى. ولاردىڭ كومەگىمەن ءورتتىڭ قاي جەردەن شىققاندىعى تەز ارادا انىقتالىپ، ورتالىققا حابارلانادى. ورمان شارۋاشىلىعى ماماندارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سەمەي وڭىرىمەن شەكتەسەتىن ورمان القاپتارىنىڭ 50 پايىزىنا دەيىنىن ءورت جالماپ تاستاعان. 1947 جىلى وسىرىلگەن قاراعايلاردىڭ 80 پايىزىنا دەيىنى جوق بولىپ كەتكەن دەگەن دە مالىمەتتەر بار. اسىرەسە، 1996 جىلدان باستاپ 7-10 مىڭ گەكتار شاماسىندا ورماندى جالماپ وتىرعان ءورتتىڭ زاردابى وراسان. وسىنىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا سوڭعى ەكى جىلدا قوسىمشا 1200 ادام جۇمىسقا تارتىلىپ، 2232 گا اۋماقتى قۇرايتىن ەكى پيتومنيك وتىرعىزىلعان. پيتومنيكتەردەگى 1 گا جەرگە سەبىلگەن 60 كيلوگرامم تۇقىمنان ءبىر ميلليون 200 دانا ءتۇپ شىبىق ءوسىپ شىعادى. جاس شىبىقتار ەكى جىلداي ۋاقىت كۇتىپ-باپتالىپ، ءۇشىنشى جىلى بويلاۋ ءۇشىن قاراعايلاردىڭ اراسىنا تراكتورمەن جىرتىلعان جەرگە مەحانيكالىق تۇردە وتىرعىزىلادى. پيتومنيكتەگى ءبىر بالاپان قاراعايدىڭ ەكى جىلداعى بويلاۋى 8-10 سم جەتەدى. ياعني ونى ءوسىرىپ، اعاشقا اينالدىرىپ، وندىرىستىك مۇقتاجعا پايدالانۋ ءۇشىن كەمىندە 70-80 جىل ۋاقىت كەتەدى ەكەن. سوندىقتان دا ولاردى كۇتىپ باپتايتىن ارنايى عىلىمي قىزمەتكەرلەر شاقىرتىلعان. ال بيىلعى جىلدىڭ 1-ءشى شىلدەسىنەن باستاپ «جاسىل ەل» باعدارلاماسى نەگىزىندە 250 ستۋدەنت جاستار 15 كۇن بويى ورمان ءىشىن تازالاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. ولاردىڭ جاتىن جەرلەرى، ىشەتىن تاماقتارى ورمان باسقارماسى تاراپىنان تەگىن قاراستىرىلعان. سونداي-اق ورمان القاپتارىنداعى كۇزەتۋ جۇمىستارىن نىعايتۋ ماقساتىندا شارباقتى اۋداندىق اكىمدىگى تابيعاتقورعاۋ پوليتسياسىنا بيىل قوسىمشا 1 «ۋاز» كولىگىن ءبولدى. كۇننىڭ رايىنا بايلانىستى تىكۇشاقپەن دە ورمان ءىشىن باقىلاۋ جۇرگىزىلەدى. ورتكە قارسى جانە كۇزەت شارالارى جونىندەگى جۇمىس تاجىريبەسىن ۇيرەنۋ ماقساتىندا اۋدان دەلەگاتسيالارى كورشىلەس رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ التاي ولكەسىنىڭ ورماندى القاپتارى باسقارماسىنا بارىپ قايتتى. ءبىر قىزىعى، التاي  ولكەسىندەگى مەملەكەتتىك ورمان «لەس» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى قوعامىنا جالعا بەرىلگەن ەكەن. مەردىگەر ورتكە قارسى، ورماندى قالپىنا كەلتىرۋ جانە ورماندى كۇزەتۋ ءىس-شارالارىن ءوزى ىسكە اسىرادى. سونداي-اق، ورمان مەردىگەرلەرى ساۋدا-ساتتىق كەلىسىمشارتى نەگىزىندە تەك قانا ءوسىپ جەتىلگەن جانە كوپ تۇرىپ قۋراپ قالعان ورمان اعاشتارىن دايارلاۋمەن اينالىسادى. ورتكە قارسى ءىس شارالارىن 6 حيميالىق-ءورت ستانتسيالارى قامتاماسىز ەتىپ، ورتكە قارسى جاعدايدى قاداعالاۋ بەينەاپپاراتۋرا ورنالاسقان 8 باقىلاۋ مۇنارالارى ارقىلى  جۇرگىزىلەدى. ءتىپتى سپۋتنيكتىك قاداعالاۋ دا بار، ياعني ءورتتىڭ ناقتى بولىپ جاتقان جەرىن انىقتايتىن جىلۋ كوزدەرى بەلگىلەنگەن. ءورت پايدا بولعان جەرگە جەتۋ ۋاقىتىن قىسقارتۋ ماقساتىندا كوردون اۋماعىندا ءورت ماشينالارى كەزەكشىلىك ەتەدى. وسىنداي ەكى شوقىپ، ءبىر قاراعان ساقتىلىقتىڭ ارقاسىندا 2008 جىلى التاي ورمانىنىڭ بار-جوعى 3,9 گەكتار جەر اۋماعىندا ورمان ءورتى بولىپ ءوتتى. ال قازاقستان جەرىندەگى "ەرتىس ورمانى" مەملەكەتتىك تابيعي ورمان رەزەرۆاتىندا 2007 جىلى 900 گا، 2008 جىلى 1200 گا قاراعايلى القاپ جانىپ كەتكەن. كورسەتكىشتەردىڭ ءوزى كورشىلەس ەكى ورماننىڭ جاعدايىن سالىستىرمالى تۇردە كورسەتىپ تۇرعانداي.

بيىلعى جازدىڭ جاۋىن-شاشىنى مول. ازىرگە ورماندا ءورت بايقالعان جوق. دەگەنمەن دە ول ءورتتىڭ توسىن تابيعات مىنەزىنەن ەمەس، كوبىنەسە ادام قولىنان شىعاتىنىن ءبىلۋ كەرەك. قاراقشىلار دا ۇرلىققا ەندى بۇرىنعىداي ۇلكەن كاماز-دارمەن ەمەس، شاعىن قوراپتى تراكتورلار مەن گاز-53 ماركالى اۆتوكولىكتەردى، ءتىپتى ات-اربالاردى پايدالانۋعا كوشكەن كورىنەدى. بارلىعى دا تويىمسىز اش پەيىلدەن ەكەن.

پاۆلودار وبلىسى