XX باسى قازاق تاريحى ءۇشىن ساياسي ورلەۋگە بەت العان ويانۋ ءداۋىرى بولدى. رەسەي تۇركىلەرى اراسىندا باستاۋ العان جاديتتىك  باعىتتاعى اعارتۋشىلىق قوزعالىس، قازاق اراسىندا دا بارىنشا ورىستەپ، الاش يدەياسى وركەن جايدى. ۇلتتىق ۇيىسۋعا ۇندەگەن ولەڭ-جىرلار ەل اراسىندا كەڭ تاراپ، ەلدىك مۇددە جانداندى. العاشقى ۇلتتىق ءباسپاسوز پايدا بولىپ، قالىپتاستى.

سونداي-اق قازاق جاستارى تالاپتانىپ، ءبىلىم-ونەر ىزدەۋ جولىنا تۇسكۋ ءۇردىسى جالپى ۇلتتىق سيپات الا باستادى. قازاق جاستارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ۋفا، ورىنبور، ترويتسك، قازان، قىزىلجار قالالارىنداعى تاتار مەدرەسەلەرىنە كىرىپ بىلىمدەرىن جەتىلدىرسە، ءبىراز جىگەرلى توبى پەتەربۋوگ، ۆارشاۆا، ماسكەۋ، كيەۆ، توم، ساراتوۆ سياقتى ءىرى قالالار مەن تۇركياعا، مىسىر، شامعا دەيىن كەتىپ، ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداپ قايتتى. ءبىر كەزدەرى شوقىندى بولۋدان قورقىپ، وقۋ دەسە ۇركە قاشاتىن الاش بالاسى ەندىگى جەردە ءبىلىم دەسە باس قوياتىن جاڭا ساپالىق بيىككە كوتەرىلدى. ال، ستۋدەنتتەردى قولداۋ جانە ولاردى حالىققا تانىستارۋ ماقساتىندا جالپى ۇلتتىق  «قازاق» گازەتى ارناۋلى حابارلار باسىپ، جازبالار جاريالاپ تۇردى. «قازاق» گازەتى قازاق ستۋدەنت جاستارىنىڭ پىكىر الىسىپ، ءتۇرلى تاقرىپتا وي بولىسەتىن اقپارات الاڭىنا اينالدى. ءبىلىم قۋعان قازاق جاستارى ءوز كەزەگىندە ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى ءتىل، جازۋ، دەنساۋلىق تاقىرىپتارىندا قالام تەربەپ، حالىقتى ساۋاتتاندىرۋ جولىندا ەڭبەك ەتە باستادى. تومەندە «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان 1914-1915 جىلدار شاماسىندا ءىرى قالالاردا ءبىلىم العان قازاق ستۋدەنتتەرى تۋرالى حابارلاردى جيناقتاپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنباقپىز.

«قازاق» گازەتىنىڭ باس شىعارۋشىسى احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوزى ايتقانداي، «قازاق» گازەتى – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى بولدى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن قازاق ستۋدەنتتەرىن جۇرتقا تانىستىرۋ ماقساتىندا، «قازاق» گازەتى 1914 جىلى 23 نويابر  №87 سانىندا 7 ءتۇرلى سۇراۋ سۇراپ، ءىرى قالالاردا وقيتىن قازاق ستۋدەنتتەرىنە سالەم جولدايدى. قاي قالادا، قانشا ستۋدەنت، قانداي ماماندىقتا، ۇكىمەتتەن ستەپەنديا الۋى مەن ءوز كۇشىمەن وقۋدى تب سياقتى مالىمەتتەردى سۇراپ جازعان جازباعا، ستۋدەنتتەر جاۋاپ جازىپ، وزدەرىن تانىستىرىپ وتىردى. قازاق ستۋدەنتتەرى سول ۋاقىتتاعى ەڭ قاجەتتى اۋىل شارۋاشىلىق، مال دارىگەرلىك، مەديتسينالىق، زاڭگەرلىك سياقتى ماماندىقتاردا ءبىلىم الدى.

پەتروگرادتاعى قازاق ستۋدەنتتەر

1) مۇستافا شوقاەۆ (سىرداريا وبلىسى، اقمەشىت ۋيەزى – زاڭ فاكۋلتەتى); 2) عابباس جانسۇلتانۇلى سەيدالين (قوستاناي ۋيەزىنەن، تورعاي وبلىسىنان – زاڭ فاكۋلتەتى); 3) ىدىرىس ورازالين – (سەمەي وبلىسى، پاۆلودار ۋيەزىنەن – اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى); 4) شاھماردان سەيتۇلى كاپسالاموۆ – (فەرعانا وبلىسى، نامانگاننان – اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى); 5) جاڭگىر سالىمكەرەيۇلى ءجانتورين (پولي-تەحنيچەسكي ينستيتۋتتىڭ ەكونوميچەسكي ءبولىمى).

ۆارشاۆاداعى قازاق ستۋدەنتتەر

ۆارشاۆا ۆەتەرينارنىي ينستيتۋتىندا 4 قازاق ستۋدەنتى: 6)اشىربەك شالىمبەكوۆ (سەمەي وبلىسى); 7) ءابىلماجىن كۇشىكوۆ (سەمەي وبلىسى)); 8) جاقىپ سۇلتاناەۆ (جەتىسۋ وبىلسىنىڭ قىرعىزى); 9) احمەت تۇنعانشين (تورعاي وبلىسىنان).

كيەۆتە قازاق ستۋدەنتتەر

10) حامزا نۇردانۇلى (سىرداريا وبلىسى، اۋليە-اتا ۋيەزىنەن – زاڭ فاكۋلتەتى); 11) جۇسىپبەك جاقبايۇلى (جەتىسۋ وبلىسى، ۇلكەن الماتى ەلىنەن – مەديتسينا فاكۋلتەتى); 12) شۇلەنباي ورالبايۇلى (ورال وبلىسىنان – اۋىل اشرۋاشىلىق فاكۋلتەتى); 13) ابىلماعجان بالتان ۇلى ورال وبلىسى، ءىلبىشىن ۋيەزىن– اۋىل شارۋاشىلىق فاكۋلتەتى).

ساراتوۆتاعى قازاق ستۋدەنتتەر

ساراتوۆتا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىندە وقيتى ستەدەنتتەر: 14) ەسەنعالي كاسابولاتوۆ (ورال وبلىسىنان); 15) ىقىلاس شۇعىلوۆ (ورال وبلىسىنان);  16) باتىرعالي جۇسىپعاليەۆ (استراحان گۋبەرنياسىنان); 17) احمەت نيازوۆ (استراحان گۋبەرنياسىنان); 18) عۇمار ەسەنقۇلوۆ (ورال وبلىسىنان);  19) باقىتعالي بەيسەنوۆ (ورال وبلىسىنان).

ماسكەۋدەگى قازاق ستۋدەنتتەر

20) عابدراحمان-بەك ورازاەۆ (تۇركىستان ولكەسى، مارعىلاننان – زاڭ فاكۋلتەتى); 21) حالەل عابباسوۆ (سەمەي ۋيەزىن – فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتى); 22) ساتىلعان ساباتاەۆ (جەتىسۋ وبلىسى، الماتى ۋيەزىنەن – اۋىل اشرۋاشىلىق ينستيتۋتى); 23) تەل جامانمۇرىنوۆ (تورعاي وبلىسى، ىرعىز ۋيەزىنەن – اۋىل اشرۋاشىلىق ينستيتۋتى); 24) ءنازىر تورەقۇلوۆ – قوقان قالاسىنان – كوممەرچەسكي ينستيتۋت); 25) اق-قاعاز دوسجان قىزى (تورعاي وبلىسى، اقتوبە ۋيەزىنەن – دارىگەرلىك); 26) تانىم قۇلەكەن قىزى (ستۋدەنت ساباتاەۆ كەلىنشەگى. تورعاي وبلىسى، ىرعىز ۋيەزىنەن پوۆيۆالنىي ينستيتۋت).

تومسكىدە قازاق ستۋدەنتتەر

27) اسىلبەك سەيىتوۆ (سەمەي وبلىسى، پاۆلودار ۋيەزىنى – مەديتسينا فاكۋلتەتى); 28) ءالىمحان ەرمەكوۆ (سەمەي وبلىسى، قارقارالى ۋيەزىن – تەحنولوگيا ينستيتۋتىندا).

قازاندا قازاق ستۋدەنتتەر

29) ابۋباكىر يمانوۆ – (تورعاي وبلىسى، قوستاناي ۋيەزىنەن – زاڭ فاكۋلتەتى); 30) مۇقىش بوشتاەۆ  – (سەمەي وبلىسى، پاۆلودار ۋيەزىنەن – زاڭ فاكۋلتەتى); 31) بازارباي مامەتوۆ  –  (جەتىسۋ وبلىسى، لەپسى ۋيەزىنەن– زاڭ فاكۋلتەتى); 32) شاپاعات بەكمۇحامەدوۆ  – (استراحان گۋبەرنياسى، ەكىنشى وكرۋكتان – زاڭ فاكۋلتەتى); 33) يسا قاشقىنباەۆ (ورال وبلىسى، ءىلبىشىن ۋيەزىنەن  – مەديتسينا فاكۋلتەتى); 34) يسا قيسىقوۆ – (تورعاي وبلىسى، ىرعىز ۋيەزىنەن – مەديتسينا فاكۋلتەتى);35) بيجانعالي جانقاداموۆ (ورال وبلىسى، ءىلبىشىن ۋيەزىنەن –  ۆەتەرينارنىي ينستيتۋت).

جوعارىدا اتى اتالعان قازاق جاستارىنىڭ كوپشىلىگى كەيىننەن جۇرت قامىن ءۇشىن ءتۇرلى سالالاردا ەڭبەك ەتتى. كەي ءبىر تالاپتى قازاق جاستارى، جاستاي قايتىس بولىپ، ارماندا كەتكەندەرى دە بولدى. مىسالى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ تۇركيادا ءبىلىم الىپ ءجۇرىپ، جاستاي قايتىس بولعان عادىلبەك بەكمۇحامەتۇلىنىڭ قازاسىنا قايعىرا وتىرىپ جازعان جازباسى بار. مىرجاقىپ دۋلاتۇلى بۇل جازبادا عادىلبەكتىڭ سەمەي وبلىسى، زايسان ۇيەزى قارا ەرتىس ەلىنە قارايتىن نايمان بەكمۇحاممەد موللا ساتىبالدى ۇعىلىنىڭ بالاسى ەكەنىن، 1904 جىلدارى ءوزى سول اۋىلدا مۇعالىم بولىپ بارىپ، عادىلبەكتى العاش وقىتقانىن جازادى.

«عادىلبەك 1916 جىل 14 جاسىندا تۇركياعا كەتتى. تۇركيانىڭ بۋرسا شاھارىنداعى (ستامبۇلدىڭ ار جاعىندا) تۇرىك گيمنازياسى مەكتەپ سۇلتانياعا كىرگەن. وندا 3 جىل وقىپ، 1919 جىل ستامبولعا كەلىپ، دارۋل مۇعالىمگە تۇسكەن. عادىلبەك دارىل مۇعالىمدە 3 جىل وقىعاندا، بارشا ساباقتاس شاكىرتتەردىڭ الدى بولعان. دارىل مۇعالىمدى بىتىرۋگە ەندى ءبىر جىل قالعاندا، كوكىرەك اۋرۋعا شالدىعىپ، 1918 جىلى مارت ايىندا 20 جاسىندا اۋرۋحانادا جاتىپ وپات بولعان. عادىلبەك اۋرۋ ۋاقىتىندا روسسيادان بارعان وقۋشى جولداستارى عازيز بايسەيىتۇلى، راحمەتۋللا حاليتۇلى، نۇرمۇحاممەد توقسانبايۇلى (ۇشەۋى دە زايساندىق، العاشقى ەكەۋى قازىر تاشكەنتتە، نۇرمۇحاممەد قازىر تۇركيانىڭ يزمير شاھارىندا مۇعالىم) احمەت قۋاتپايۇلى (بۇل قىتاي قازاعى، 19 جىل تۇركيادان قايتىپ كەلە جاتقاندا جولدا باتوم شاھارىندا كوكىرەك اۋرۋدان وپات بولعان) عالي ديمىشۇعلى (اقتوبە ۇيەزىنەن. بۇل دا قازىر تاشكەنتتە) عادىلبەكتىڭ قالىن ءبىلىپ قاسىندا بولعان جانە دە تۇركياداعى كۇنشىعىس ىستەرىن قارايتىن ساياسي ۇيىم عادىلبەككە اۋىرىپ جاتقاندا پۇل جاردەمىن بەرىپ تۇرعان» («اق جول» گازەتى. №49. 1921.).

عادىلبەك مارقۇم ولۋىنەن 20 كۇن بۇرىن كونۆەرتكە سالىپ جولداستارىنا حات بەرگەن. مەن ولگەننەن كەيىن اشىڭدار دەپ سونداعى جازعان ءسوزى– جولداستارىم، كىتاپتارىمدى ءبولىپ الىڭدار، كيىمدەرىمدى مۇقتاجدارىڭ الىڭدار، ەلىمە حابار قىلىڭدار، جاستاي ءولىپ ارماندا كەتىپ بارامىن دەگەن.

ساۋ كۇنىندە عادىلبەكتىڭ جولداستارىنا ءدايىم ايتاتىن ءسوزى «وقۋىمىزدى ءبىتىپ، اتتەڭ ەلگە جەتسەك مەكتەپ، مەدرەسە اشساق، كوشپەلى ەلدىڭ باسىن قوسساق، نادان باۋىرلارىمىزدى وقىتساق دەيدى ەكەن»، ەلگە بارعاندا كەرەك بولادى دەپ مەكتەپ، مەدرەسسەلەردىڭ پلانىن قاعازعا سالىپ ءجۇرۋشى ەدى دەيدى.

عادىلبەكتىڭ سۇيەگى «سكوپتارى» مازارى دەگەن بەلگىلى بەيىتكە قويىلىپتى.

عادىلبەكتىڭ جانازاسىنا مىڭنان ارتىق شاكىرت جينالىپ، دارۋل مۇعالىمى مۇدىرلەرى، ءمودارىس مۇعالىمدەر باسشى بولىپ، تۋ كوتەرىپ اپارىپ قويىپتى. قابىر باسىندا دارۋل مۇعالىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى احمان شاريف اپەندى مىنانداي ءسوز سويلەگەن:

«مىناۋ كومىپ وتىرعان جولداستارىڭنىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە؟ بۇل دۇنيەنىڭ قاي بۇرىشىنان نە ماقساتپەن كەلگەنى ەستەرىڭدە مە. بۇل كەشەگى جولداستارىڭ عادىلبەك زەرەك. عادىلبەك: مىنەزدى جىگەرلى عادىلبەك! سوناۋ قىتاي شەكاراسىندا جاتقان تۇرىك ناسىلدەس قاراڭعى قازاق ۇلتىن اعارتۋ ماقساتىمەن عىلىم ىزدەپ كەلگەن عادىلبەك!

ەلى ءۇشىن قىزمەت قىلامىن دەپ عىلىم جولىندا قۇربان بولعان عادىلبەك; عادىلبەكتى ۇمىتپاڭدار، عادىلبەكتەن ۇلگى الىڭدار!» دەپ داۋسى قالتىراپ كوزىنەن مولدىرەگەن جاس اعىزدى دەيدى («اق جول» گازەتى. №49. 1921.)

XX عاسىر باسىنداعى قازاق جاستارى وتە بەلسەندى بولىپ، وقۋ بىلىمگە جاپپاي ۇمتىلدى. العاشقى ۇلتتىق باسپاسوزدەردى قولداپ، جاڭاشا مەكتەپتەر اشۋعا، مەدرەسەلەر سالۋعا جاپپاي كىرىستى. بۇل ءۇردىس جىل سايىن جالپىۇلىتتىق سيپات الىپ، قازاق وقىعان جاستارىنىڭ الدىڭعى لەگى قالىپتاسىپ، ۇلتتىق قوزعالىس، ورتاق جازۋ ءتىلى، تەريتوريالىق تۇتاستىق، ۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىندە توپتاسىپ، جۇرت قامى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتە باستادى. وسىلايشا، الدىڭعى بۋىن زيالى جاستار شوعىرى قالىپتاسىپ، قازاقتىڭ جەكە ۇلتتىق مەملەكەت بولۋىنا العى شارت جاسادى.

اباي مىرزاعالي

رەسپۋبليكالىق «مۇنارا» گازەتى

Abai.kz