سەكسەن بەستىڭ سەڭگىرىنە سەرەك تە سەرگەك ويىمەن، قالعىپ بارا جاتقان نامىسىمىزدى قايرايتىن قاداۋ-قاداۋ سۇڭگىلى پىكىرىمەن جەتكەن عيبراتتى ۇستاز. قازاق ادەبيەتىندەگى سىن جانرى رەۆوليۋتسياعا دەيىن قالىپتاسقانىن دالەلدەگەن بەينەتقور عالىم. ساكەنتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، بىرەگەيى. م.اۋەزوۆتىڭ مەيىرىمىن كورگەن، س.مۇقانوۆتىڭ ءتالىمىن كورگەن، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ سىرىن تۇيگەن قابىرعالى قايراتكەر... قازاق قوعامىندا قۇرمەتكە بولەنگەن كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى، حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ تۋرالى وسىلاي دەۋ لايىق. ابىز اقساقالمەن جولىعىپ، بۇكپەسىز اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.

- تۇرسىنبەك اعا، جاسىرارى جوق، ەل ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ۇلى تۇلعالاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ، ءسۇزىستىرۋ، سول ارقىلى باتىل بولىپ كورىنىپ، ارزانقول جارناما جاساۋ - قازىرگى قوعامدىق ومىرىمىزدە زارارلى ادەتكە اينالدى. قايراتكەر تۇلعانىڭ تۇتاس تابيعاتىن تۇبەگەيلى تانىماي «قۇدىقتاعى باقانىڭ كوزىمەن» ۇلىلاردى ولشەۋ رۋحاني ومىرىمىزگە زور كەسىرىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ۇلتىنا قىزمەت ەتكەن ۇلىلاردى اق پەن قىزىلعا جىكتەۋ، «الاش، الاش» دەپ جالاڭ ۇرانداۋ، باسقالاردى ىعىستىرۋ، ماسەلەن ساكەن مەن ءسابيتتى تۇرتپەكتەۋ سانگە اينالعان سەكىلدى؟

سەكسەن بەستىڭ سەڭگىرىنە سەرەك تە سەرگەك ويىمەن، قالعىپ بارا جاتقان نامىسىمىزدى قايرايتىن قاداۋ-قاداۋ سۇڭگىلى پىكىرىمەن جەتكەن عيبراتتى ۇستاز. قازاق ادەبيەتىندەگى سىن جانرى رەۆوليۋتسياعا دەيىن قالىپتاسقانىن دالەلدەگەن بەينەتقور عالىم. ساكەنتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، بىرەگەيى. م.اۋەزوۆتىڭ مەيىرىمىن كورگەن، س.مۇقانوۆتىڭ ءتالىمىن كورگەن، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ سىرىن تۇيگەن قابىرعالى قايراتكەر... قازاق قوعامىندا قۇرمەتكە بولەنگەن كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى، حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ تۋرالى وسىلاي دەۋ لايىق. ابىز اقساقالمەن جولىعىپ، بۇكپەسىز اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.

- تۇرسىنبەك اعا، جاسىرارى جوق، ەل ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ۇلى تۇلعالاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ، ءسۇزىستىرۋ، سول ارقىلى باتىل بولىپ كورىنىپ، ارزانقول جارناما جاساۋ - قازىرگى قوعامدىق ومىرىمىزدە زارارلى ادەتكە اينالدى. قايراتكەر تۇلعانىڭ تۇتاس تابيعاتىن تۇبەگەيلى تانىماي «قۇدىقتاعى باقانىڭ كوزىمەن» ۇلىلاردى ولشەۋ رۋحاني ومىرىمىزگە زور كەسىرىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ۇلتىنا قىزمەت ەتكەن ۇلىلاردى اق پەن قىزىلعا جىكتەۋ، «الاش، الاش» دەپ جالاڭ ۇرانداۋ، باسقالاردى ىعىستىرۋ، ماسەلەن ساكەن مەن ءسابيتتى تۇرتپەكتەۋ سانگە اينالعان سەكىلدى؟

- ساكەن جونىندەگى زەرتتەۋلەر بۇرىنعىداي ەمەس. سەبەبى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنا بايلانىستى جانە ونىڭ «جاساسىن، سوۆەت ۇكىمەتى!» دەگەن ولەڭدەرى بولۋىنا بايلانىستى، قازىر جۇرت، گازەت-جۋرنال، راديو، تەلەۆيدەنيە توڭىرەگىندەگى جۋرناليستەر، كەيبىر عالىمسىماقتار «ءسابيت پەن ساكەن بولماسا، كەڭەس ۇكىمەتى قازاقستاندا ورنامايتىن ەدى، سوندىقتان سونىڭ بارلىق كۇناھارى وسى ەكەۋى بولدى» دەگەندەي پىكىر قالىپتاستىرىپ كەلەدى. باسقالار قۇتىلدى. وڭگەنى قويعان ۋاقىتىندا ءسابيتتى الشى: تۇلداي جەتىم، باقىرشى بالا، كەدەيلىكتىڭ بارلىق تاقسىرەتىن كورگەن. سوعان بايلانىستى ول: «كەدەيدى ءادىل بيلىككە جەتكىزەم، ەلدىڭ ءبارىن تەڭدىككە جەتكىزەم» دەپ كەلگەن ۇكىمەتكە قوسىلماسقا شاراسى جوق ەدى. اسىرەسە، ءسابيتتىڭ. ال ساكەندى الىپ قاراعان ۋاقىتىندا، بايشىكەشتىڭ بالاسى، ونىڭ اعايىن-تۋىستارى مىڭدى ايداعاندار. ال اكەسى سال-سەرىلىكپەن جۇرگەن ۋاقىتىندا شارۋاسىنا قۇنتتاپ قاراي الماعان. الايدا، ساكەننىڭ ومبىدا وقىعان كەزىندە العان تاربيەسى، اسىرەسە، انا بەرەزوۆسكيلەرمەن، تاعى باسقالارمەن بايلانىستى بولعان ۋاقىتىندا كەدەي-كەپشىككە جاردەمدەسۋ، ەلدى كوتەرۋ، جەتكىزۋ كەرەك ەكەن دەيتىن باعىتتى سول كەزدە ۇققان، ۇناتقان. سوندىقتان ساكەن باستاپ، قينالماي-اق كەڭەس جاعىنا شىعۋى سودان. اسىرەسە، 1916-1917 جىلدارى اقپان رەۆوليۋتسياسى بولىپ جاتقان تۇستا ساكەن اعالارىنا قارادى. الاش ازاماتتارىنىڭ نە ايتاتىنىن، نە قوياتىنىن اڭداعان، سوندا ۋھ، جالعىزدىق دەپ جۇرگەن كەزدەرى بولعان. رەۆوليۋتسيا بولعان ۋاقىتىندا «اسىعىپ، تەز اتتاندىق» دەپ، وقىتىپ جاتقان بالالارىن تاستاي سالىپ، اقمولاعا كەلىپ، سول جەردە «جاس قازاق» ۇيىمىن ۇيىمداستىرعان. «تىرشىلىك» دەيتىن گازەت شىعارعان. وسىنىڭ ءبارى ساكەننىڭ قارا باسىنا كەرەك پە ەدى؟ ارينە، بۇنىڭ بارلىعى ەلدىڭ قامى ءۇشىن جاسالدى. «كەل جىگىتتەر، بولىڭدار ەر، ورعىت تۇلپاردى» دەيتىن ولەڭدەرىنىڭ بارلىعى دا سول قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ تۇسىندا جازىلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى. سوندىقتان، ەل مۇددەسىن كوزدەگەن، ەلدى جەتكىزۋ جوسپارىن ويلاستىرعان ساكەن، ودان باسقا ويى جوق. مىنا قازىر الاش قايراتكەرلەرى جونىندە ۇلكەن ماقالالار جازىلىپ، شارالار قولدانىلىپ جاتىر، ال شىندىعىنا كەلگەن ۋاقىتىندا الاشتىڭ كوزدەگەنى دە، ساكەننىڭ، ءسابيتتىڭ كوزدەگەنى دە - قازاق حالقىنىڭ جايى. بىراق، ولاردىڭ جولدارى ەكى باسقا بولدى. الاش قايراتكەرلەرى دەموكراتيالىق اعارتۋشىلىق باعىتپەن كەتتى، ال ساكەندەردىكى اعارتۋشى رەۆوليۋتسيالىق باعىت بولدى. تەز ىستەپ، تەز قامتۋ ماقساتىن كوزدەگەن. انا جولى ماقالا جازدىم عوي «ساكەن جانە تروتسكي» دەگەن. نەگە ساكەن تروتسكيگە ولەڭ ارنادى. «ويپىرىم-اي، قۋ نيەت، قويدىڭ عوي جەپ» دەپ ءوزىنىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ اۋزىنا نەگە ءسوز سالادى. دەمەك، رەۆوليۋتسيانىڭ الىپ بارا جاتقان قارقىنى، باعىتى ونشا بولماعاندىقتان دا، اناۋ الگى تروتسكيدىڭ الەمدىك رەۆوليۋتسيا، تاعى باسقا پرولەتارلىق ادەبيەتتى جاساۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز پرولەتارلىققا جەتىلمەگەن دەيتىن يدەيالارىنىڭ كوبى ساكەننىڭ كوڭىلىنە قونعان. سوندىقتان ساكەن ۇكىمەتتى باسقارىپ وتىرعان لەنينگە ولەڭ ارناماعان، ولگەننەن كەيىن ارنادى. كوزى تىرىسىندە لەنينگە ارناعان ساكەننىڭ ولەڭدەرىن مەن بىلمەيمىن.

وسى جاعىنان كەلگەن ۋاقىتىندا مىنا ءبىزدىڭ جىگىتتەر ءبىرىن-بىرىنە قارسى قويىپ، ءبىر كەبىستى ءبىر كەبىسكە سۇعىپ وتىرماسا ىشتەرى پىسادى، ونان دا تاريحتا بولعان قۇبىلىستاردىڭ تامىرىن ءبىلىپ، سونىڭ شىندىعىنا جەتىپ، كىم، نە ءۇشىن كۇرەستى، سونى فاكتىمەن بىلگەن دۇرىس. ساكەن مەن ءسابيت قازاق حالقىن قۇرتۋ ءۇشىن، وڭباعان جولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن كۇرەستى مە؟! جارايدى، ولاردىڭ جۇرگەن جولى تەرىس دەيىك، مىنا قازاق ەلىنىڭ وسىنشاما كوركەيىپ ءوسۋى، مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋى نەنىڭ ارقاسى، وتكەن كۇردەلى دە كۇدىر تاريحتىڭ ارقاسى. ولاي بولسا وتكەننىڭ بارىنە تاس لاقتىرۋعا بولمايدى.

- تۇرسىنبەك اعا، ساكەنتانۋ عىلىمىنا كەلۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟

- ساكەن اقتالعاننان كەيىن ە.ىسمايىلوۆ، قازاقتىڭ ۇلى سىنشىسى 1957-ءشى جىلى شىققان ساكەن ولەڭدەرىنىڭ جيناعىنا العىسوز جازدى. سودان كەيىن 1959-شى جىلى ساكەنگە قاتىستى دەرەكتەردى جينايتىن ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىردى. ەلۋ توعىز، الپىس، الپىس ءبىرىنشى جىلدارى. سوندا مەن ول كىسىنىڭ شاكىرتى بولاتىنمىن، ول مەنىڭ جەتەكشىم بولاتىن. ماعان سەنگەن بولۋ كەرەك: مەن ەكسپەديتسيانى باسقارىپ ءجۇردىم. مەن قىرىق ءتورتىنشى جىلى لاتىن الفاۆيتىندەگى ساكەننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىن» وقىعان ەدىم. ماعان وقىتقان ادام - قازاقتىڭ ۇلكەن ءانشىسى قوسىمجان باباقوۆ بولاتىن. مىناۋ رابيعانىڭ (سىزدىقوۆا ەمەس), قازاقتىڭ ۇلكەن ءانشىسىنىڭ اعاسى ەدى. سول، ءوزى دە ءانشى. مەن قىرىق ءتورتىنشى جىلى سول باباقوۆتىڭ ۇيىندە جاتقاندا وسى الماتىدان م.تولەباەۆ پەن ءا.ىسمايىلوۆ، ءبىرى سۋرەتشى، ءبىرى كومپوزيتور، سول ەكەۋى ءبىر اي ق.باباقوۆتان ءان تىڭداپ، مىناۋ «ءبىرجان-سارا» وپەراسىنا كوپتەگەن اندەردى سول ق.باباقوۆتان العان ەدى. سول ۇيدە مەن التى اي جاتتىم: مەن دە ءارتىس بولعام. سول ەكەۋمىز تەاتردا بىرگە قىزمەت ىستەگەنبىز. سوندا وقىعام. ۇيىندە كىتاپتىڭ نە العى بەتتەرى جوق، نە ارتقى بەتتەرى جوق، كىمنىڭ كىتاپتارى ەكەنى بەلگىسىز، جۇمىرلانعان بىردەڭەنى ماعان «وقى، وقى» دەيدى. انانىڭ ىشىندە، اقمولانىڭ ادامدارى كەزدەسكەن ۋاقىتىندا وزىنەن-ءوزى تاراتىپ، سويلەپ وتىرادى. ءسويتىپ، مەن ساكەندى ەرتەدەن بىلەتىنمىن، ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ، جابىق كەزىنەن. و كەزدە ساكەننىڭ اتىن اتاۋعا بولمايتىن، ءيا، ءولى ارۋاقپەن دە الىستى، وقۋعا تىيىم سالدى.

سوسىن ۋنيۆەرسيتەتكە كەلدىك. وقۋعا تۇستىك، ءسويتىپ جۇرگەن ۋاقىتىندا سول س.سەيفۋلليندەرگە قۇداشا بوپ كەزدەسەتىن ءبىر قىزعا كەزدەستىم، سول قىز ماعان: «سەنى س.سەيفۋلليننىڭ جەسىرى كورگىسى كەلەدى»، - دەدى. سىناتايىن دەپ ءجۇر عوي، ەندى مەن ۇيلەنەتىن بولعاننان كەيىن. سودان باردىم، بارسام الگى ايەل، ۋاقىتتىڭ تابى دا بار شىعار، ول ساكەنگە ونشا كەلىڭكىرەمەيتىن سياقتى بوپ كورىندى ماعان. مەن دە جىگىت كوزىمەن قاراپ وتىرمىن عوي. بىراق، ءسوز، ءىس، ايتاتىن ويدى كەسىپ-كەسىپ، تۋراپ-تۋراپ ايتقان ۋاقىتىندا، «ە، باسە، ساكەندى وسىنداي ايەلدەر عانا ۇستاي الادى ەكەن عوي» دەيتىن قورىتىندىعا كەلدىم. ول - گۇلبارام باتىربەكقىزى سەيفۋللينا. ساكەن ۇستالعاندا جيىرما توعىز جاسىندا قالعان، سودان كەيىن باسقانىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتپەگەن ۇلكەن ازامات جەڭگەمىز، اپامىز. وسىنداي بايلانىستار ارقىلى ەلۋ جەتىنشى جىلى ساكەن اقتالدى، ساكەن اقتالعان كەزدە مەن سول كىسىنىڭ ۇيىنە كەلگەن-كەتكەن ادامداردىڭ قولىنا سۋ قۇيعان اداممىن. ءسابيت مۇقانوۆ ءماريام ەكەۋى ەڭ العاش كەلىپ، سول ۇيدەن ءدام تاتتى. قۇتتىقتاپ، ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاپ، بۇرىن دا ءسابيت ارالاسىپ تۇرادى ەكەن.

1957 جىلى 22-قاراشا كۇنى جازۋشىلار وداعىندا س.سەيفۋلليندى ەسكە الۋ كەشى بولدى. سول ەسكە الۋ كەشىندە س.مۇقانوۆ ەكى ساعاتتاي ەستەلىك ايتتى. سونداعى ءسابيتتىڭ ۇلىلىعى مىنادا: «سەندەر بۇعان دەيىن قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەپ مەنى اتاپ كەلدىڭدەر عوي، مىنە، شىن يەسى قايتىپ كەلدى، ەندى بۇدان بىلاي قاراي، ساكەن سەيفۋلليندى اتاڭدار» دەپ سول جەردە ايتتى. سول جينالىستىڭ اياعىندا جۇماعالي ساين «وۋ، ساكەننىڭ اندەرى بار عوي، نەگە ايتپايمىز؟» دەپ «كوكشەتاۋدى» باستاپ جىبەردى. سوندا جۇرت ورنىنان تۇرىپ، «كوكشەتاۋ» ءانىن ايتىپ، ارقايسىسىنىڭ كوزىنەن جاس سورعالاعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. سودان باستاپ، «ە، ساكەنگە ەڭبەكتەنۋگە بولادى ەكەن، ساكەندى ناسيحاتتاۋ كەرەك ەكەن» دەگەن شەشىمگە كەلدىم.

- ساكەن مۇراسىن قالاي جيناستىرىپ، تۇگەندەدىڭىزدەر؟

- مەنىڭ ساكەننىڭ تۋىستارىمەن، ەڭبەكتەرىمەن جاقىندىعىمدى سەزگەن دە، بىلگەن دە مەنىڭ ۇستازىم ە.ىسمايىلوۆ الگى جەردە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردى، ءۇش ادام بولىپ ساپارعا شىقتىق. الدىمەن جاڭاارقاعا باردىق، اقساقالدارعا، ساكەننىڭ قۇربىلارىنا كەزدەستىك، سويلەستىك، وسىندا سۋرەتى دە بار ولاردىڭ. سوسىن، قاراعاندىعا كەلدىك، ساكەندى كورگەن ادامدار ەلۋ توعىزىنشى جىلى كوبى ءتىرى بولاتىن. اقمولا، كوكشەتاۋ، پەتروپاۆلعا باردىق، كول-كوسىر مالىمەت جينادىق. ال ەندى ساكەننىڭ شىعارمالارى جونىنە كەلسەك، ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ ءبىر تومدىقتى شىعاردى، سودان كەيىن ساكەننىڭ جەتپىس جىلدىعى تايادى. ساكەندى ناسيحاتتاۋ، اكادەميانىڭ، ەكسپەديتسيانىڭ ناتيجەلەرىن ەلگە جەتكىزۋىمىز كەرەك قوي. ساكەننىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى تومدارىن قۇراستىرۋ قيىنعا تۇسكەن جوق. ويتكەنى، دايىن كىتاپتاردان الدى دا بەردى. ەندى قالعان پروزالىق شىعارمالارى بار، گازەتتە جازىلىپ، جۋرنالدا قالعاندارى بار. سولاردىڭ بارلىعىن جيناۋ ءۇشىن مەنى لەنينگرادقا، ماسكەۋگە جىبەردى ارحيۆكە. قازاقستاندا ەسكى گازەت-جۋرنالدار تولىق ساقتالماعان. جىرتىلىپ قالعانى بار، كەي كىتاپتار قولدى بولعان. سونىڭ ءبارىن مەن لەنينگراد، موسكۆادان الىپ كەپ، سول جيىنى التى توم بولىپ شىقتى. بەسىنشى توم «تار جول، تايعاق كەشۋ» بولۋعا ءتيىس ەدى، بىراق ول شىقپادى، جەكە ءوز الدىنا سەكسەن مىڭ تيراجبەن ەكى رەت باسىلىپ شىقتى، سول كەزدە. ارتىنان قوسامىز دەپ جۇردىك، بىراق، بەس توم بولىپ شىققاننىڭ، سونىڭ ءتورتىنشى، بەسىنشى تومدارى، التىنشى تومىن دا قۇراستىرۋعا قاتىستىم. ماڭداي تەرىم سول ۋاقتا سىپىرىلدى. التىنشى توم ايگىلى «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن ماعىنالى ەڭبەك. سوعان ءسابيت «قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا ەرا» دەيتىن العىسوز جازدى. سوڭعى ءسوزى «حالىق قازىناسى» دەيتىن اتپەن مەنىڭ ءبىر جارىم باسپا تاباقتاي ساكەننىڭ حالىق ادەبيەتىن جيناعان ەڭبەكتەرى، قازاقتىڭ ەجەلگى اۋىز ادەبيەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى جونىندە ءبىراز نارسەلەر ايتتىم. بۇل الپىسىنشى جىلدارى. ال ەندى جەتپىسىنشى جىلدارى، ساكەننىڭ سەكسەن جىلدىعى كەلگەن ۋاقىتىندا اكادەميانىڭ جىگىتتەرى، قازىرگى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ، سول التى تومنان بەس توم قىلىپ قىسقارتىپ قۇراستىرىپ شىعاردى.

- سوڭعى كەزدە ساكەندى ۇلتتان الاستاتىپ، قىزىل دەپ قىرىن قاراۋشىلار كوپ ەكەنىن ايتتىق. الايدا، ءسىزدىڭ باستاپ قۇراستىرىپ وتىرعان ساكەننىڭ ون ەكى تومدىق مىناۋ جيناعىنا زەر سالساق ساكەن ۇلتتىڭ جان دۇنيەسىنىڭ تۇنىق تۇماسىن قورىعان ناعىز كورەگەن تۇلعا ەكەندىگى بايقالاتىنداي...

- قازىر ءبىز ساكەننىڭ ون ەكى تومىن شىعارىپ جاتىرمىز. سورەدە تۇتاس تۇر. مۇنى شىعارىپ جاتقان، «قازىعۇرت» باسپاسى، ونىڭ ديرەكتورى تەمىرعالي كوپباەۆ دەيتىن جىگىت. بۇل كىتاپتى قۇراستىرىپ، شىعارىپ جاتقان ەكى ادامبىز: تۇرسىنبەك كاكىشەۆ پەن كۇلاش سادىققىزى احمەت. قازىر بۇل دا دوكتور بولدى. ەكەۋمىز بىرىگىپ، مەنىڭ ارحيۆىمدە جاتقان دۇنيەنى، قازىنانىڭ ارحيۆىندە جاتقان دۇنيەلەردى جيناپ، قازىر ون تومىن شىعاردىق. مىناۋ سەگىزىنشى، توعىزىنشى، ونىنشى تومدار ساكەننىڭ وتىزىنشى جىلدارى ەكسپەديتسياعا بارىپ، ءوزى ادەبيەتتەن ساباق بەرىپ، ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىپ جۇرگەن ۋاقىتىندا قاجەت بولعان جىرشى، اقىنداردىڭ بارلىعىن جيناپ، شىعارعان جيناقتار. ءتىپتى، مىناۋ الپامىس، ەدىگە باتىر، شورا باتىر ت.ب. بىلاي قويعاندا، اقان سەرىنىڭ العاشقى جيناعىن شىعارىپتى ساكەن.

- ساكەن سەيفۋللين 1931 جىلى اتىلىپ كەتكەن شاكارىم قۇدايبەرديەۆتىڭ مۇراسىن دا قىزىل وكىمەتتەن قورىقپاي قايتا جاريالاعانى، 1921 جىلى جازىم وققا بايلانعان ءدىندار عۇلاما عۇمار قاراش تۋرالى زەرتتەۋ ماقالا جازعانى ەرلىك ەمەس پە؟

- ساكەن 1935 جىلى شاكارىمنىڭ «ءلايلا-ءماجنۇن» داستانىن جاريالاپ جىبەردى. سوندا بار ايتقان ءسوزى: «بۇل جىردى قازاقتىڭ اقىنى شاكارىمنىڭ اۋدارماسى ارقىلى بەرىپ وتىرمىز». ءبىر-اق اۋىز ءسوز. ودان باسقانى ايتۋعا ونىڭ پراۆوسى دا جوق ەدى. ال سول قيىن كەزدە، ۇلى اقىندى اتقان وق-ءدارىنىڭ ءيىسى كەتپەي جاتىپ شاكارىمدى ەسكە العان ءبىر ادام ساكەن. قازىر كەۋدەسىن كەرىپ جۇرگەندەر ماعان ايتسىنشى، كىم ەكەندەرىن، ال سول كەزدە ساكەن تەر توگىپ اقموللا اقىندى شىعاردى. مىناۋ تاتار، باشقۇرت، قازاققا ورتاق شايىر دەپ. سول اقموللانىڭ بۇرىن جيناعىن كورىپ پە ەدىڭدەر؟ كورگەندەرىڭ جوق! ى.التىنساريننىڭ دا ولەڭدەر جيناعىن شىعاردى. ال قاراشى: بۇقار جىراۋ، بازار جىراۋ، شورتانباي، دوسقوجا، كەمپىرباي، ءسۇيىنباي، شوجە. وسىلاردىڭ بارلىعىن قازىرگى جازارماندار «مەن تاۋىپ، مەن جەتكىزىپ جاتىرمىن، مەن اشىپ جاتىرمىن» دەگەن سۋماقاي نارسەلەردى ايتادى. ال شىندىعىنا كەلگەن ۋاقىتىندا ساكەن باياعىدا وتىزىنشى جىلدارى وسىنى جيناعان، جۇيەلەپ جاريالاعان. ءيا بولماسا، «ورىنباي مەن شوجەنىڭ ايتىسى»، «بالتا مەن شوجەنىڭ» ايتىسى، «كەمپىرباي مەن شوجە»، «جاناق پەن تۇبەك»، «ورىنباي مەن سەرالى»، «ورىنباي مەن توعجان»، «قۇلماعامبەت پەن جامبىل»، «قۇلماعامبەت پەن مايكوتتىڭ ايتىسى». مىنە، كول-كوسىر ەڭبەك، ۇلتى ءۇشىن سوققان جۇرەكتىڭ نىعمەتى، بەرەكەسى.

- كەڭەس وداعى كەزەڭىندە ايتىپ وتكەنىڭىزدەي س.سەيفۋلليننىڭ التى تومدىق تاڭدامالى جيناعى جاريالاندى. التىنشى تومعا «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن س.سەيفۋلليننىڭ قۇندى زەرتتەۋى ەنگەن ەدى. الايدا، وسى جيناقتىڭ دا قىزىل تسەنزۋرانىڭ كەزدىگىنە ىلىنگەنىن بۇگىندەرى ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيتىن سەكىلدى...

- ءيا، كەڭەس زامانىندا سول «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن ايگىلى ەڭبەكتىڭ كەيبىر تاراۋلارى راسىندا جۇلمالانىپ شىقتى. وسىندا، اكادەميانىڭ ءوزى بولسىن، باسپا بولسىن، سوندا وتىرعان جىگىتتەر ماسكەۋدى شاپقان ەدىگەنىڭ اتىن ەستىگەن ۋاقتا قورقىپ، لاقتىرىپ تاستايتىن. قازاندى قورعاعان شورا باتىردان دا ۇرەيلەنەتىن. سول سەبەپتەن قايشىعا ىلىككەن ەدى. قازىرگى ءبىز قۇراستىرىپ وتىرعان ون ەكى تومدىقتا سونىڭ ءبارىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ بەرىپ جاتىرمىز.

- ساكەن سەيفۋللين كەڭەستىك قازاقستاندا ۇلكەن بيلىككە قولى جەتكەن ساناۋلى قازاقتىڭ ءبىرى. ول قولىندا بيلىك باردا ۇلتىنا قىزمەت ەتە الدى ما؟

- ساكەن سوۆناركوم توراعاسى بوپ تۇردى. بۇل مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ باستىعى، ياعني قازىرگى تۇسىنىكپەن پرەمەر-مينيستر دارەجەسىندە دەگەن ءسوز. ول كەزدە بىزگە بيۋدجەتتى موسكۆا بەرەدى. س.سەيفۋللين بيلىك قولعا تيگەن سوڭ سونىڭ تەڭ جارتىسىن وقۋ-اعارتۋ، مەكتەپ سالۋ جۇمىسىنا جۇمسادى. ساكەنگە سول ءۇشىن پارتيا ۇيىمى ەسكەرتۋ جاساعان. مەنىڭ ايتاتىن داۋىم بار: قازىر قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە الىپ بەرگەن كىم؟ ول - ساكەن. جيىرما ەكىنشى جىلى دەكرەت قابىلداعان ۋاقىتىندا س.مەڭدەشەۆ، سوسىن جانايدار سادۋاقاسوۆ دەيتىن جان جولداسى كيرتسيكتە وتىرعاندا، قوزعالماي، سودان ساكەن ءا.جانگەلديندى، ابديەۆتى، ن.نۇرماقوۆ ت.ب. جانىنا ەرتىپ الىپ، كەزەكسىز سەسسيا وتكىزىپ، قازاق ءتىلىن وركەندەتۋ جونىندە ماسەلە قويعان. سول جيىرما ەكىنشى جىلى، جيىرما ەكىنشى قاراشادا دەكرەت قابىلداتقان: قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن دەپ. سول دەكرەتتىڭ كوشىرمەسى مىناۋ، ۇيىمدە ساقتاۋلى تۇر. ال ەندى سونىمەن قاتار، ساكەن 1922 جىلى ون بەسىنشى اقپان كۇنى «قازاقتى قازاق دەيىك، قاتەنى تۇزەتەيىك!» دەپ ماقالا جازدى. ءبىز 1925 جىلعا دەيىن «كيرگيزيا» بوپ كەلگەن ەلمىز. ياعني، قازاق ۇلتىنىڭ ءتول اتىن وزىنە قايتارىپ، مەملەكەتتى قازاق دەپ اتاعان ساكەن. ول جيىرما ءۇشىنشى جىلى ۇكىمەت باسىنا كەلگەن ۋاقىتىندا، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ەلۋ جىلدىق تويىن وتكىزدى، قىزىل مەملەكەت باسشىسى سوۆناركوم توراعاسى بولا تۇرا. سونداعى ايتقان ءسوزى نە؟ «پاتشا زامانىنىڭ وزىندە قازاققا جاقسىلىق ويلاعان. قازاقتى قالاي جەتكىزەم، وركەندەتەم دەگەن ماقساتپەن حالقىنا شىن جانى اشىعان، شىن ۇلتشىل احمەت بايتۇرسىنوۆ» دەگەن پىكىر ايتقان. وسىعان بايلانىستى، وسى پىكىرگە قارسى شىققان ادام بولدى. ول - ءابدىراحمان ايتيەۆ، ىشكى ىستەر ءمينيسترى، ساكەننىڭ قاراماعىندا. ول «سوۆەتسكي ستەپ» دەيتىن گازەتكە «وتپيسكي ي پوپراۆكي» دەگەن ماقالا جازدى. سونىڭ ەكپىنى سابيتكە ءتيدى. ءسابيت «قارا تاقتاعا جازىلىپ قالماڭدار، شەشەندەر!» دەيتىن ماقالانى جازعان ۋاقتا ساكەننىڭ ۇيىندە جاتقان، ساكەننىڭ قامقورلىعىن كورىپ وتىرعان ادام. ءسابيتتىڭ ەڭ العاش اتاعىن دا، شاتاعىن دا شىعارعان، كۇنى بۇگىنگە شەيىن ۇمىتتىرماي كەلە جاتقان ماقالا - وسى. الگى ءسابيت ساكەننىڭ ۇيىندە جاتقان سول كەزدە.

ساكەن سوۆناركوم توراعاسى بولعاننان كەيىن ءساۋىر ايىنىڭ ىشىندە سول مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرىن جيناپ الىپ، ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى. الگى جينالىسقا قاتىسىپ وتىرعان ورىستاردى بىلاي قويعاندا، قاتىسىپ وتىرعان قازاقتار «ءيا، باسە» دەيتىن سوزدەردى مىڭگىرلەپ قويمايدى. سونى كورگەن، سەزگەن ساكەن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە، ءوزى رەداكتور، «ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ» دەيتىن ماقالا جازادى. قازاق ءتىلىن مەملەكەت تىلىنە اينالدىرۋ جونىندە ساكەندە توعىز ماقالا بار. ەڭ سوڭعى جازعان ماقالاسى اۋداننىڭ، وبلىستىڭ باسشىلىعىنا ارناعان «اشىق حاتى». «ءاي، اعايىندار-اۋ، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولدى، ەندى ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزبەيسىڭ بە؟ ەلىڭنىڭ جەتپىس بەس، سەكسەن پروتسەنتى قازاق» دەگەندە وڭگە ەمەس، مىناۋ باياناۋىلدى باسقارىپ وتىرعان باسشىلار قارسى شىعادى. جوق، ورىس تىلىندە جۇرگىزەمىز دەپ. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، سول ساناداعى سارى ىندەت كۇنى بۇگىنگە دەيىن پاۆلودار سەكىلدى وڭىرلەرگە جايىلىپ دىڭكەلەتىپ تۇر. ءتىپتى، ءارى بەرىدەن سوڭ ورىس ءتىلى قازىردىڭ وزىندە باسىمشىلىقتا، ۇستەمدىكتە. قانشاما تاۋەلسىزدىك كەلسە دە، قازاق جونىندە، قازاق ءتىلى تۋرالى تىلمەن عانا ايقايلاپ ايتىلادى دا، ناقتى ءىس ىستەلمەيتىن دەڭگەيگە جەتتى. سوندىقتان، ساكەندەردىڭ وسىنداي ەڭبەكتەرىن، باتىلدىعىن قادىرلەۋ، ۇلگى تۇتۋ - قازىرگى باسشىلارعا ۇلكەن ساباق. الاش كوسەمى احاڭنىڭ قازاق ءتىلى جونىندە ايتقاندارىنا قارسىلىعىم جوق، قازاق ءتىلىن كوتەرگەنىنە دە. بىراق، قولىندا ءمورى، بيلىك بولماعاننان كەيىن زيالى، وقىمىستىنىڭ اسىل ءسوزى قۇر ءسوز بولىپ قالاتىنى دا بار. ال ساكەن قولىندا بيلىگى تۇرعاندا قازاق ءتىلى ءۇشىن وسىنداي ءىرى قادامداردى جاساپ كەتتى. سوندىقتان، ۇكىمەت باسىنان قۋدالانىپ ەرتە كەتتى. ەكى جىلداي عانا ۋاقىت بولدى پرەمەر-مينيستر ورىنتاعىندا.

- ساكەن سەيفۋللين «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىندا الاشوردا قايراتكەرلەرىن كوپ سىناعان، سول سەبەپتەن دە ولاردىڭ جازالانۋىنا وسى رومان سەبەپشى بولعان دەگەن پىكىر بار. بۇل تۇسىنىكتى وزگەرتە الاسىز با؟

- ءبىز قۇراستىرىپ وتىرعان وسى ون ەكى تومدىققا «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىن العاش رەت 1927 جىلعى باسىلىمىمەن بەردىك. ونىڭ نە ەرەكشەلىگى بار: مىناۋ بايشىل، ۇلتشىل، الاشورداشىلار دەگەندى قۇرتۋعا، تۇقىرتۋعا ۇگىتتەگەن ادام ساكەن بولىپ وتىرعان سياقتى بوپ كورىنەدى عوي قازىرگى سەندەرگە. ال «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» 1927 جىلعى جاريالانعان نۇسقاسىندا مۇنداي سوزدەر جوقتىڭ قاسى. كەلەسى جاريالانعان نۇسقالاردا قىزىل تسەنزۋرا، ليتو بىلگەنىن ىستەپ، تىزەگە باسىپ، ساكەننىڭ اۋزىنا كۇلدىبادام اشكەرەلەگىش سوزدەردى سالىپ جىبەرگەن ءتارىزدى. ال مىنا 1927 جىلعى نۇسقادا «قازاقتىڭ وقىعاندارى، قازاقتىڭ تورەلەرى» دەگەن سوزدەرمەن الاشوردا قايراتكەرلەرى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن تۇسپالداپ بەرەدى. ال 1936 جىلعىسىندا بايشىل، ۇلتشىلدار، الاشورداشىلار دەيتىن تەرميندەردى ساكەن ءوزى قولداندى ما، جوق ليتودا وتىرعان ادامدار نەمەسە رەداكتور قولداندى ما، مەن ءالى سونى انىقتاي الماي ءجۇرمىن. ال ساكەن كوپ جاعدايدا اناۋ الدىڭعى تولقىن اعالارىنا ىلتيپاتپەن قاراپ وتىرعان. تەك ءا.بوكەيحانوۆقا ءتونىپ كەتەتىن تۇستارى كوپ بولدى «تار جول، تايعاق كەشۋدە». ال احمەت بايتۇرسىنوۆ جونىندە ايتىپ وتىرعانى الگى «شىن ۇلتشىل» دەگەن. قازىر ۇلتشىل دەگەندى جامان سوزگە اينالدىرىپ الدىق قوي.

- سوندا «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» 1927 جىلعى نۇسقاسى العاش رەت جاريالانىپ وتىر ما؟

- العاش رەت. ءبىرىنشى توم سونىمەن باستالادى. سونىڭ سوڭعىسى وتىز التىنشى جىلعىمەن اياقتالادى. سەبەبى، ەكەۋىنىڭ اراسى ءبىراز نارسە. بۇلاي ەتىپ وتىرعانىمىز، مىناۋ كۇلاش ساكەننىڭ سول جيىرما جەتىنشى جىلعىسىن زەرتتەپ، سونداعى الشاقتىقتاردىڭ ءبارىن اشىپ، ءتىپتى «ساكەن جانە الاش ازاماتتارى» دەپ ساكەننىڭ ءجۇز جىلدىعىندا ماقالا جازىپ، س.قيراباەۆ، م.بازارباەۆ، ر.نۇرعاليەۆ، سوسىن مەنى، بارلىعىمىزدى سىناپ وتكەنى بار. بۇلار 1936 جىلعىمەن عانا ءسوز سويلەپ كەلە جاتىر دەپ. شىندىعىنا كەلگەندە ساكەننىڭ مىناداي-مىناداي اعالارىنا ايتقان سوزدەرى بار دەپ، ناقتى تسيتاتتارمەن سويلەگەن.

- ساكەن شىعارمالارىنىڭ تۇپنۇسقاسى، قولجازباسى ساقتالماعان با، ىزدەستىرىپ كوردىڭىز بە؟

- قولجازباسىن كورگەم جوق. ونى ايەلىنەن، تاعى باسقالاردان سۇرادىم. ارحيۆتە جاتسا، جاتقان شىعار. كگب-دەن دە ىزدەدىم. ونداعى جىگىتتەر اتىپ تاستاعان سوڭ، ونىڭ قاعازىن ايايدى دەيسىڭ بە دەپ جاۋاپ بەردى، باستىعىنا شەيىن. ە.ىسمايىلوۆ ەكەۋمىز ارىستانبەكوۆكە دەيىن بارعامىز. جوق. ارتىنان مەن «ساكەن سوتى» دەيتىن ەڭبەك جازدىم. ءارحيۆى دە تۇر، وندا كوپتەگەن قاعازدار جوق. ال مەن سۇراستىرعان ۋاقىتىندا الگىلەردىڭ ايتقانى سول. ول جىگىتتەردىڭ ايتقانىنا سەنبەيمىن، ولاي ويلامايمىن، بەيىمبەتتىڭ دە، ءىلياستىڭ دا قاعازدارى سول قاراڭعى قاپاستىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جاتىر. ءبىر نارسە ايتايىن: مىناۋ ءبىزدىڭ ارحيۆىمىزگە يە بولىپ وتىرعان كگب عالىمدارعا ءالى كۇنگە دەيىن سەنبەيدى. ءالى كۇنگە شەيىن. ساكەننىڭ ماتەريالدارىن وقىپ وتىرعاندا قاسىمدا، اڭدۋشى ستارشىي لەيتەنانت وتىرادى «نە نادو پەرەپيسىۆات، چيتايتە ي زاپومنيتە» دەپ. توقسان ءۇشىنشى جىلدارى سونداي بولدى. ال قازىر قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن. بايقاۋىمشا، قازىر دە ساقتىقتار ءجۇرىپ جاتىر.

ءومىر شىندىعىن ايتۋعا كەلگەندە، ساكەندە ءبىر قىلاۋداي وتىرىك جوق، ىستەگەن ءىسى مەن ەڭبەگىندە دە. اناۋ جيىرما جەتىنشى جىلعى «تار جول، تايعاق كەشۋ» بار عوي، سول كەزدە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبارى ءتىرى بولعان. «ءاي، ساكەن نە ايتىپ، نە ىستەپ وتىرسىڭ؟» دەگەن بىرەۋىنىڭ ءسوزى جوق. تەك قانا ن.تورەقۇلوۆتىڭ: «ساكەن اسپاندا قانشا جۇلدىز بار ەكەن؟ قانشا سۇلۋلاردى كوردىڭ؟» دەپ قاعىتقان ماقالاسى بولعان. باسقا ەشتەڭە بولعان جوق. ال الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەشقايسىسى، ول كىتاپتى وقىمادى ەمەس. ويتكەنى ونىڭ العاشقى تاراۋلارى جيىرما ءۇشىنشى جىلدان باستاپ، «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا جاريالانا باستاعان.

- ءسىز ر.بەردىباەۆ، ءا.نارىمبەتوۆتەرمەن بىرگە 1956 جىلدارى قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ، ماقالا جازىپ، بيلىك تاراپىنان ءبىراز قىسپاققا تۇسكەن ناعىز انا ءتىلدىڭ جاناشىرىسىز. وكىنىشتىسى كوپتەگەن زيالى اعالارىمىزدىڭ بالاسى ءورىستىلدى مەكتەپتەردە وقيدى بۇگىندەرى دە. ءوز بالالارىڭىز قازاقشا سويلەي الا ما؟

تۇرسىنبەك كاكىشەۆ: انا ءتىلىن ۇرپاقتىڭ زەردەسىنە قۇياتىن الدىمەن - انا. الگى سەن ايتىپ وتىرعان ءوزى قازاقشا سويلەپ، بالاسى ورىسشا سويلەيتىن زيالىلاردىڭ ءۇي-ءىشى، نە كەلىنى ءورىستىلدى-اۋ. سوڭعى كەزدە قىزدارىمىز باسقا تىلدە سويلەمەك تۇگىل يمەنبەي-اق شەتەلدىكتەرگە قوساقتالىپ كەتە بەرەتىن بولدى. قازاقتىڭ ينتەللەكتۋالدى الەۋەتى قىزداردىڭ بويىندا كەتىپ بارا جاتىر جات ەلگە. ويتكەنى، وقيتىن جاستارىمىزدىڭ جەتپىس، سەكسەن پايىزى قازاقتىڭ قىزدارى. جانە ولاردىڭ كوبى شۇلدىرلەپ ورىسشا سويلەيدى. تاپقان بالالارىن ورىسشا تاربيەلەپ جاتىر. كەڭەس كەزىندە ءتىل بىلمەيتىن قازاقتار قىرىق بولسا، قازىر الپىس پايىزعا شىعىپ وتىر. ايتتىم، وعان ۇلەس قوسىپ وتىرعان قاراگوز قىزدارىمىز. مەن وڭگەنى بىلمەيمىن. ءوز ۇيىمدە بار. كەلىنىم قازاقشا بىلمەيدى. ەكى بالاسىن 12, 159-مەكتەپكە تاكسيلەتىپ بارىپ، ترامۆايلاتىپ اكەلىپ ءجۇرىپ، قازاق تىلىندە وقىتىپ ءبىتىرتتىم. بىراق ۇيگە كەلگەن ۋاقىتتا شەشەسىنىڭ ىڭعايىمەن نەمەرەلەر كەيدە ورىسشا سويلەپ كەتەدى، مەن ولارعا تاك-تاك دەپ وتىرام.

- ءسىز قازاق سىنىنىڭ تاريحىن زەرتتەدىڭىز. ءوزىڭىز دە سىنشىسىز، باسپاسوزدە ۇنەمى قازىرگى قوعامدىق ءومىرىمىز تۋرالى سىني پىكىرلەر ايتىپ وتىراسىز. سىنشى بولۋ ءۇشىن ادامدا قانداي قاسيەت بولۋ كەرەك؟

- ادالدىق بولۋ كەرەك. سىنشى - ادالدىقتىڭ كۇزەتشىسى. مەنىڭ جان الەمىمە ادالدىقتىڭ دا، ادامدىقتىڭ دا ءنىلىن جۇقتىرعان - ساكەن. «تار جول، تايعاق كەشۋدە» جۇرسە دە ساكەن تۋرا سويلەگەن. ادالدىقتى، ساكەندى، ءسابيتتى ۇناتپاعان ادامدار مەنى دە ۇناتپايدى. ويتكەنى، شىندىقتى ايتۋ، جازۋ قاي زاماندا دا وڭاي بولعان ەمەس.

اڭگىمەلەسكەن -

اقەدىل تويشانۇلى.

«Abai.kz»