تومەندە نازارعا ۇسىنىلىپ وتىرعان جۇسىپبەكتىڭ ادەبيەت تۋرالى ەكىنشى حاتى. اراب حارپىندە جازىلعان قازاقشا ءماتىنىنىڭ كوشىرمەسى. جازۋى تاڭبا سياقتى انىق، سۇلۋ. وكىنىشكە وراي حاتتىڭ كىمگە ارنالعانى تۋرالى باستاپقى جولدار تاسپادان حاتقا تۇسىرگەندە ءوشىرىلىپ كەتىپتى. نەگىزىنەن بۇل حات ابدوللا بايتاسوۆقا، نە قوشكە كەمەڭگەروۆكە جولدانعان.

تۇرسىن جۇرتباي «ۇرانىم - الاش!..» 2-ءنشى كىتاپ

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ حاتى

تومەندە نازارعا ۇسىنىلىپ وتىرعان جۇسىپبەكتىڭ ادەبيەت تۋرالى ەكىنشى حاتى. اراب حارپىندە جازىلعان قازاقشا ءماتىنىنىڭ كوشىرمەسى. جازۋى تاڭبا سياقتى انىق، سۇلۋ. وكىنىشكە وراي حاتتىڭ كىمگە ارنالعانى تۋرالى باستاپقى جولدار تاسپادان حاتقا تۇسىرگەندە ءوشىرىلىپ كەتىپتى. نەگىزىنەن بۇل حات ابدوللا بايتاسوۆقا، نە قوشكە كەمەڭگەروۆكە جولدانعان.

تۇرسىن جۇرتباي «ۇرانىم - الاش!..» 2-ءنشى كىتاپ

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ حاتى

«ادەبيەت - ۇلتتىڭ جانى. ۇلتتىق سانا، تاعدىر، جان جۇيەسى - كوركەمونەردىڭ باستى تاقىرىبى. تاپتىق جىك ارقىلى ادەبيەت جاسالمايدى. بايلار دا قايعىرادى. اسىرەسە قازاق ومىرىندە بۇل وتە اجىراتىلماعان ءىس. قازاقتىڭ تاعدىرى ورتاق. مەن ءوزىم دە كەدەي بوپ ءوستىم. سوندا كورگەنىم، كەدەي جىگىتتەرى جامان اياعىمەن، بايدىڭ جاقسى توسەنىشىن بىلعايدى. تىلەگەنىن سۇرايدى. قىزىنىڭ، قاتىنىنىڭ قويىنىنا بارسام با دەپ دامە قىلاتىندار دا بار. وسىلاي جۇرگەن ەركەكتەردە بايدان بوتەن دۇنيەگە كوزقاراس بولۋعا مۇمكىن بە؟ ءسىرا، ءبىزدىڭ جاس ماركسشىلەر ۇلكەن كىتاپتاردى وقىپ الادى دا: «مىناۋ قازاققا كەلەدى ەكەن»،- دەپ جالشىنىڭ، نە مۇجىقتىڭ كوزىمەن قازاقتى ولشەيدى. ماركستى ءبىزدىڭ جىگىتتەر قازاققا جاناستىرا الماي، شاتاق وسىدان تۋىپ ءجۇر عوي دەپ ويلايمىن. قازاق وزگەشە (سۆوەوبرازنىي) تۇرمىستى، تاريحتى، سالت-سانالى جۇرت بولۋعا كەرەك. قيسىنشىل (تەورەتيك) بولۋمەن تاجىريبەشىل بولۋدىڭ اراسى الىس. ءبىزدىڭ عابباس الدىڭعىسى بولار دەيمىن. اۋەلى قازاقتى وقۋ كەرەك. قازاقتى بىلەمىن دەگەنمەن كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز، ونى مەن برويدانىڭ كىتابىنان كورىپ وتىرمىن. ءبىز انىق بىلە الماي، كومەسكىلەنگەن نارسەلەردى ول انىق ايتىپ وتىر. قازاق - ۇيىمسىز، قازاق - بەرەكەسىز، قازاق - ۇلتشىل ەمەس. مالى قانداي بولسا، مىنەزى دە سونداي جۇرت. بۇل ماسەلە تۇبىرلەنبەي تۇرعاندا ءبىز دە داۋدىڭ شەگى بولمايدى.

تاعى ءبىر قوسىلمايتىن جەرىم: «اقىن - تاپتىكى عانا بولادى. بىراق كەيدە تۇرمىس جاعدايىمەن، تاپتان مويىنى اسقان، تاپ شاراسىنان جوعارى، وزگە تاپتىڭ دا سويىلىن سوعاتىن بۇقاراشىل، ۇلت ساناسىن مەڭگەرگەن اقىن دا بولادى»،- دەپ پلەحانوۆ ايتادى. ونى عابباس جازىپ وتىر. ولاي بولسا، قازاق اقىندارى تاپقا نەگە قامالىپ قالدى. نەگە بايشىل، نەگە ءدىنشىل بولۋعا مىندەتتى؟ وتارشىلىق زارداپتى باي، كەدەي، ۇلت بولىپ تارتقان جوق پا ەدى. جەرىنەن باي دا، كەدەي دە قۋىلعان جوق پا ەدى؟ مالى جوعالسا حوحولدان باي دا، كەدەي دە تاياق جەپ، ولگەنى - ولگەن جوق پا ەدى. ۇلت مۇڭى بۇرىن ءبىر ەمەس پە ەدى؟ ءبىر بولعاندىقتان دا، اسان قايعىسى، بۇقار جىراۋى، شورتانبايى، ابايى، احمەتى، مىرجاقىبى، ماعجانى، تاعى باسقالارى وتارشىلدىققا، ورىسقا، پاتشا وكىمەتىنە قارسى بولىپ كەلگەن جوق پا ەدى؟ وسى وتكەن اقىنداردىڭ ءبارىن بايشىل، كەدەيشىل قىلىپ الىپ، ودان كەيىن ماعجانعا، تاعى تاعىلارعا كەلسە، سوندا جۇلگەلى (پوسلەدوۆاتەلنىي) بولىپ سىناعان بولماي ما، ايتپەسە، ماعجان بايشىل، مىرجاقىپ بايشىل، بەيىمبەت كەدەيشىل دەگەن ءسوز بولا ما؟

توڭكەرىستەن بۇرىن، دەگەن قارا كەدەي ءسابيت دونەنتايۇلى دا، بەيىمبەت تە ءبارى دە ۇلتشىل بولىپ جازىپ جۇرسە، ەندى كەدەيدى بەتكە ۇستادى دەپ، ولار تاپ اقىنى بولا قالماق پا؟ بوياما اقىن بولا الا ما؟ ادەبيەتتىڭ سۇيىلۋى بويالۋدان شىعادى دەپ بىلەمىن. شىنداپ اقىن جازا الماسا، اقىن ەمەس، ەتىكشى. راس، پىكىر جۇرە وزگەرەدى. ورىس جازۋشىلارىنىڭ دا كەيبىرى توڭكەرىستەن كەيىن جارامساقتانعان، ولاردىڭ ىشىندە جارامساقتىقتان امانى دا بار. قازاق اقىندارىنىڭ پىكىرى سونشاما كۇرتتەن وزگەرگەندەي جاعداي بولعان جوق: ويتكەنى توڭكەرىسكە ءبىز كولدەنەڭنەن قوسىلدىق. اششىلى، تۇششىلى تاۋقىمەتىن باسىمىزدان كوشىرگەمىز جوق. سوندىقتان تەك دۋمانعا، دۇرمەككە قىزىپ، توڭكەرىستىڭ ماڭىزىن، ءدامىن تاتا الماي (...) قالدىق. سول دۇرمەكپەن ءالى كەلە جاتىرمىز. كۇشەنگەنمەن ءسوزىمىز ۇيلەسپەي جاتىر.

مەن ءوز باسىمداعىنى ايتايىن. ءوزىم ناعىز كەدەيدىڭ بالاسىمىن. باي تۋىسقاندارىمنان زورلىق، قىسىم كورىپ ءوستىم. بالاڭ ورىس بولىپ كەتەدى، سولداتقا الىپ قويادى دەپ، نەمەرە اعام ورىسشا وقىتقىزباعان. ءوز بالاسىن ورىسشا وقىتىپ ءجۇرىپ، مەنى وقىتپاعان. ءسويتىپ مەن، بايعا، جۋانعا ءوش بولىپ ءوستىم. بىراق، جۇرە، وقي، كوز اشىلا كەلە، بايدىڭ دا، كەدەيدىڭ دە ورىستان كورگەن قورلىعىن كوردىم. شورمان اۋىلىنىڭ قاراكول دەگەن اتا قونىسىن، بايان توڭىرەگىندەگى قازاقتىڭ شۇرايلى جەرلەرىن كەلىمسەكتەر الدى، ونى مەن ەستىدىم دە، كوردىم دە. ورىس ستراجنيكتەرىنەن، پوليتسەيلەرىنەن قازاقتىڭ تالاي تاياق جەگەنىن كوردىم. انا جىلعى قارقارالىعا حوحولدان قورقىپ، قاشىپ كەلىپ جۇرگەن جەتپىسبايلار ەسىمدە. حوحول جوعالعان مالى ءۇشىن ونىڭ (نادان ادام عوي) اتىن تارتىپ السا، ول سوتقا بەرگەن عوي. سوتقا بەرەتىن نەمە ەكەنسىڭ دەپ، حوحولدار ونىڭ اۋلىنا جينالىپ كەلىپ ولتىرمەك بولعان. سودان ء(ۇىى توم 148-بەت) قورقىپ، قىستاي ۇيىنە جولاي الماي ءجۇردى عوي. اقمولا ۇيەزىندە توكىش دەگەن ءبىر كەدەي ءانشى بار ەدى. جاق جوق ءانشى ەدى. سونىڭ اۋىلىن مالى جوعالعان حوحولدار شاۋىپ، توكىشتى تەپكىلەپ ولتىرگەن.

بۇلار 22-23 جىلدارداعى وقيعا.

وسىلاردى كورىپ، ەستىپ تۇرىپ، قالاي تاپقا كىسەندەلەرسىڭ؟ كەشە عانا وسى جىلدىڭ سەنتيابرىندە قارقارالىنىڭ التى كەدەيى قوياندىدان ورىنبورعا جىلقى ايداۋعا ءبىر ورىسقا جالدانىپ كەلە، مۇندا كەلگەن سوڭ ورىس اقىسىن بەرمەي قاشقان دا كەتكەن. ولار مەنى تاپتى. بىرەۋى انا جىلى تورعايعا مال ايداۋعا جالدانعان، مەنى بىلەتىن سابىكەي دەگەن جىگىت ەكەن. سورلى كەدەي قاڭعىپ، زارلاپ قايتىپ كەتتى. قولدارىندا تۇك بەلگى جوق. نە قىلارسىڭ؟

وسىنىڭ ءبارى جۇزدەن ءبىرى. ءبارىن كورىپ، ەستىپ ءجۇرسىڭ. قاي قازاق حوحولدىڭ جەرىن تارتىپ الدى، ۇيىنەن بەزدىردى؟ اۋىلىنا ات ويناتتى، ءولتىردى، اقىسىن بەرمەي، ساۋىرعا ءبىر سالىپ قويا بەردى؟ مۇنشا زورلىقتى كىم ىستەپ وتىر؟ وسىنىڭ ءبارىن كورە، بىلە تۇرا - كىمشىل بولۋ كەرەك؟

راس، بۇقاراشىل بولۋ كەرەك. بايدى ماقتاۋعا بولمايدى. ءوزىم بايدان جاقسىلىق كورگەم جوق، بايدى جاقتاپ جازعام جوق. بىراق مەن تاپ اقىنى بولا الارمىن با؟ مەنىڭ ميىمداعى پەرنە شۇپ-شۇبار. سىرتقى اسەردەن ميىمداعى ىزدەر دە بار. ول ىزدەرمەن جۇرمەسىمە مۇمكىن بە؟ عابباس قالاي جۇرگىزبەيدى ەكەن؟ قۇلاعىمنان، كوزىمنەن ميعا حابار جەتكىزەتىن جۇيكەلەرىمدى (نەرۆ) كەسىپ تاستاماق پا ەكەن؟ الدە، جۇيكەمدى مۇلدە قۇرتپاق پا ەكەن؟ كولدەنەڭ ادام جازۋشىعا، اقىنعا كوتەن زورلىق قىلۋعا جارامايدى. وزىنشە ويلاتام دەۋ قيانات.

راس، قازاق كەدەيى تەڭدىككە جەتتى، جەتىلدى. جاڭا تۇرمىسقا اياق باستى. بىراق ەكى زورلىقتان ءالى ايىرىلعان جوق، جۋىقتا ارىلا المايدى - ءبىرى: ءوز بايىنان كورەتىن زورلىق، ءبىرى - جاتىنان كورەتىن زورلىق. سوڭعىنى ايتايىن دەسەڭ، ۇلتشىل بولىپ شىعاسىڭ، نەمەسە، بايشىل بولاسىڭ. باستاپقىعا قاناعات ەتۋگە بولمايدى. قاشاننان قالىپ قالعان نارسە، تۇرمىس تالقىسىمەن بولماسا، بۇدان وڭاي شىعا قويمايدى. شىعا قويسا، الگى التى كەدەي نەگە ساندالىپ قالدى؟ قاعاز ءجۇزى مەن ءومىر ءجۇزىن ايىرۋ كەرەك. عابباس، ءابدىراحماندار قاعاز ءجۇزىن السا، مەن ءومىر ءجۇزىن العىم كەلدى. مىنە، مەنىڭ پىكىرىم وسى.

مەن وسى پىكىرىمدى گازەتكە جازۋعا سماعۇلدان رۇقسات سۇراپ، تولىق حات جازىپ وتىرمىن. ءورىس بەرەر، بەرمەسىن بىلمەيمىن. ىشىمدە قايناپ جاتقانشا تىم بولماسا، سەندەي جولداسقا اعىتايىن دەپ جازىپ وتىرمىن. سەن بۇعان ءوز پىكىرىڭدى جاز. تەرىس، بۇرىسىن كورسەت! بۇل پىكىرىمدى عابباسقا دا ايت. ءجونى كەلسە، كەرەك جەرىن وقىپ جىبەر.

وردادان حات-حابار المايمىن. سەنىمەن جازىسىپ تۇرايىق. سەن نە وقىپ ءجۇرسىڭ؟ جاقسى كىتاپ بولسا ماعان جىبەر. مۇحتاردىڭ ادرەسىن بىلسەڭ، جازىپ جىبەر. بالالار امان. تۇرمىس ءسال، جالاقى - 72 سوم. تەزىرەك حات جازارسىڭ.

قوش، ءسۇيدىم. جۇسىپبەگىڭ.

ادرەس: ورىنبور، سوۆەت كوشەسى، دوم 51. استىڭعى قاتار. ماعان. ورىنبور، 2 يانۆار".

حات - تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم - الاش!..» اتتى زەرتتەۋ كىتابىنىڭ 2-ءنشى تومىنان الىندى

«Abai.kz»