ەرتەڭ، 22-ماۋسىمدا گەرمانيانىڭ سوۆەت وداعىنا قارسى شابۋىل باستاعانىنا 81 جىل بولادى ەكەن. جىل سايىن وسىنداي كەزەڭدە «1941 جىلى 22 ماۋسىمدا فاشيستىك گەرمانيا وپاسىزدىقپەن سوعىس جاريالاماستان سوۆەت وداعىنا باسىپ كىردى» دەگەن قۇلاققا ءسىڭىستى تۇجىرىم كەزەكتى رەت قايتالانىپ جاتادى. وسى شىندىققا ۇيلەسە مە؟ نەمىستەردىڭ وپاسىزدىقپەن باسىپ كىرگەنى راس پا؟

رەسەي تاريحشىلارى 2009 جىلعا دەيىن بۇل تاقىرىپقا اۋىز اشىپ كورگەن ەمەس. ويتكەنى اقيقاتتى ايتۋعا جول بەرىلمەيتىن. تاريحي قۇجاتتار بولسا نە دەيدى؟ تاريحي قۇجاتتار گەرمانيا 1941 جىلى 21 ماۋسىمدا سوعىس جاريالاۋ تۋرالى بەرليندە ازىرلەنگەن قۇجاتتىڭ 22-ماۋسىمعا قاراعان تۇندە ماسكەۋدىڭ رەسمي وكىلدەرىنە تاپسىرىلعانىن ايتادى.

گەرمانيا ەلشىسى ۆەرنەر فون دەر شۋلەنبەرگ 1941 جىلى 22 ماۋىمدا كرەملگە كەلىپ، قابىلداۋ بولمەسىندە بىرنەشە ساعات توسىپ، تاڭعى ساعات ۇشتە سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارى ۆ.مولوتوۆقا ءوزى تەلەگراف ارقىلى بەرليننەن العان سسسر-گە قارسى سوعىس جاريالاۋ تۋرالى نوتانى تاپسىرعان. شامامەن سول ۋاقىتتا گەرمانيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ي.ريببەنتروپ بەرليندە وزىنە سسسر-ءدىڭ گەرمانياداعى ەلشىسى ۆ.دەكانوزوۆتى شاقىرىپ الىپ سوۆەت وداعىنا قارسى اسكەري قيمىل باستالعانى تۋرالى نوتا تاپسىرادى. قۇجات تولىقتاي «نوتا مينيستەرستۆا ينوستراننىح دەل گەرماني سوۆەتسكومۋ پراۆيتەلستۆۋ وت 21 يۋنيا 1941 گودا» دەپ اتالادى.

سوندىقتان «گەرمانيا سوۆەت وداعىنا قارسى وپاسىزدىقپەن تۇتقيىلدان سوعىس باستادى» دەگەن تۇجىرىم جالعان بولىپ شىقتى.

سونداي-اق نوتاعا گەرمانيانىڭ سسسر-گە سوعىس اشۋعا ءماجبۇر بولعان سەبەپتەرىن ايعاقتايتىن ءۇش ۆەدومستۆو ازىرلەگەن حابارلاما قوسا تىركەلگەن. ءبىرىنشىسى، گەرمانياعا قاراستى اۋماقتاردا توقتاۋسىز سوۆەتتىك ديۆەرسيالار ءجۇرىپ جاتقانىن، ەكىنشىدەن، ماسكەۋ تاراپىنان رەيحقا قارسى دۇشپاندىق ناسيحات ءورشىپ كەتكەنىن جانە كورشى ەلدەردە كومينتەرن جۇمىسىنىڭ بەلسەندىلىگى كۇرت ارتقانىن، ۇشىنشىدەن، گەرمانيامەن شەكارالىق ايماقتاردا قىزىل ارميانىڭ 160-تان استام ديۆيزياسى شوعىرلاندىرىلىپ قويىلعانىن ءۋاج ەتەدى. بەرلين سسسر-ءدىڭ مۇنداي ارەكەتتەرىن «تۋ سىرتىنان سوققى بەرۋگە ازىرلىك» دەپ باعالاپ، فيۋرەر ۆەرماحتقا شىعىس شەكارادا تۋىپ وتىرعان «قاۋىپتى جويۋعا» بۇيرىق بەرگەنىن حابارلايدى.

قۇجاتتا 1939 جىلى 23-تامىزدا ماسكەۋدە مولوتوۆ پەن ريببەنتروپ قول قويعان سوۆەت وداعى مەن گەرمانيانىڭ ءوزارا شابۋىل جاساسپاۋ تۋرالى شارتتى سسسر كۇش جيناۋ ءۇشىن ۋاقىتشا تىنىس بەرەتىن قۇجات رەتىندە باعالاعانى ايىپتالعان.

سول نوتادا گەرمانيانىڭ پرەۆەنتيۆتىك سوققى بەرۋگە، ياعني سسسر-دەن بۇرىن سوعىس باستاۋىنا سەبەپ بولعان جايتتار راس پا ەدى؟ رەسەيلىك ۆ.رەزۋن، ي.ل.بۋنيچ، س.س.زاحارەۆيچ، ل.م.ملەچين سياقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە سوۆەت وداعىنىڭ گەرمانياعا شابۋىل جاساۋدى كوزدەيتىن «گروزا» وپەراتسياسىنا ازىرلىك ءبىر جىل بۇرىن، 1940 جىلى ناۋرىز ايىنان باستالعانى ايتىلادى.

ناقتى دەرەكتەرگە قاراعاندا 1941 جىلعى 12-مامىرعا دەيىن سسسر-ءدىڭ بەلورۋس، كيەۆ جانە لەنينگراد اسكەري وكرۋگتارىنا 2 ميلليون 200 مىڭ سولدات، 8112 تانك پەن برونەتەحنيكا، 6500 اسكەري ۇشاق، 37 مىڭ زەڭبىرەك پەن مينومەت شوعىرلاندىرىلعان. شەكارا تۇبىنە تاسىلعان جانارماي مولشەرىنىڭ مولدىعى سونشالىق، نەمىستەر شابۋىل باستاعان سوڭ ءبىر جىلدان استام ۋاقىت اسكەري تەحنيكاسىنا سول جانارمايدى پايدالانعان. ي. ءبۋنيچتىڭ جازۋىنشا گەرمانياعا قارسى شابۋىل وپەراتسياسىنا 5 ميلليون ادام، 11 مىڭ تانك، 35 مىڭ زەڭبىرەك، 9-10 مىڭ ۇشاق قاتىسۋعا ءتيىستى بولعان. «لەدوكول» دەگەن كىتابىندا ۆيكتور سۋۆوروۆ قىزىل ارميا كۇشتەرى شەكارا تۇبىندەگى ەكىنشى ستراتەگيالىق ەشەلونعا 1941 جىلى 10-شىلدەگە دەيىن جايعاسىپ ۇلگەرۋى كوزدەلگەنىن ايتادى. الايدا قالىپتاسقان اسكەري شيەلەنىس جاعدايىندا گەرمانياعا قارسى «گروزا» وپەراتسياسىن باستاۋ 1941 جىلعى 6-شىلدەگە بەلگىلەنىلگەن. مۇنداي قيمىلداردى سەزىپ قويعان گەرمانيا سوندىقتان 17 كۇن بۇرىن قيمىلداپ، 1941 جىلى 22-ماۋسىمدا سوۆەت وداعىنا سوعىس اشقان.
سىرتقى ساياساتىندا ءوزىنىڭ باسقىنشىلىق پيعىلىنان ءالى كۇنگە باس تارتپاعان رەسەي بيلىگى، ارينە، مۇنى مويىندامايدى. ارحيۆتەردە سوۆەت-گەرمان سوعىسىنا قاتىستى ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ كوپشىلىگىنەن «قۇپيالىلىق» تاڭباسى سىپىرىلعان جوق. قايتا مەرزىمى تاعى 30-50 جىلعا ۇزارتىلىپ تاستالدى. بىراق سوۆەت-گەرمان سوعىسىنىڭ باستالۋىنا الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاساۋدى كوزدەگەن بولشەۆيكتىك سسسر-ءدىڭ تۋرا جانە جاناما ىقپالى بولعانىنا كوزىمىز ايدان انىق جەتىپ وتىر. ءارى بۇل شىندىق قازاقستاندىق مەكتەپ وقۋلىقتارىندا قامتىلعانى قۇبا قۇپ بولار ەدى.

مارات ءبايدىلداۇلى

Abai.kz