قازاق: «ءسوز سوزدەن شىعادى، سويلەمەسە قايدان شىعادى» دەگەندە وزىنەن كەيىنگى بولاشاقتا ماعىناسى اقىلعا قونبايتىن، ەستىگەندە قۇلاققا تۇرپىدەي تيەر سوزدەردىڭ دە شىعاتىنىن ءبىلدى مە ەكەن؟ ءيا، «الاش الاش بولعالى، الاش اتقا مىنگەلى» قازاقتىڭ ءتىلى سان عاسىردى وتكەردى، ۋاقىت تەزىنە ءتۇستى، كورەسىندى كوردى. انا ءتىلىمىزدىڭ اتىنان مۇڭ شاققان الاش قايراتكەرى مىرجاقىپ دۋلاتشا ايتساق: «مەن زامانىمدا قانداي ەدىم؟ مەن اقىن، شەشەن، ءتىلمار بابالارىڭنىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمولدىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىندى ەدىم. مەن ناركەسكەندەي وتكىر ەدىم. ەندى قاندايمىن؟ كىرلەنىپ بارامىن، بىلعانىپ بارامىن. جاسىدىم، مۇقالدىم. مەن نە كورمەدىم؟ ماعان اكەلىپ اراب پەن پارسىنى قوستى. بەرتىن كەلە شۇلدىرلەتىپ نوعايدى، بىلدىرلاتىپ ورىستى ارالاستىردى. ءبىر كۇندەردە مەن مۇلدە جوق قىلعىسى كەلگەندە دە بولدى» دەگەندى دە باسىنان كەشكەن قازاق ءتىلى بۇگىنگە دىڭكەلەسە دە ءولدىم-تالدىم دەپ امان-ەسەن جەتتى. ازات ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىمىن دەپ اتا زاڭ ارقىلى ءتول تۇعىرىنا قوندى. دۇرىسى، شەتىنە جايعاستى. بىراق ءتىلىمىزدىڭ تازالىعى سىن كوتەرمەيتىندەي احۋالدا. بۇعان جاھاندانۋ ءۇردىسىنىڭ تيگىزىپ جاتقان ىقپالى وراسان ەكەنىن كورىپ-بىلسەك تە، وعان قارسى قورعانىس قام-قارەكەتىمىز ونشا ەمەس ەكەن. سەبەبى، كوپ قازاق ءوز ءتىلىنىڭ قادىر-قاسيەتىن باعالاماي، ونىڭ الدىنداعى ءوزىنىڭ ۇلت بالاسى رەتىندە جاۋاپكەرشىلىگىن تەرەڭ تۇسىنبەي، قىزمەت ورنىندا، قوعامدىق جەرلەردە جانە ءۇيى مەن توي-جيىنداردا، ءبىر سوزبەن قايىرعاندا كەز-كەلگەن جەردە انا ءتىلىن «قورلاپ» ءجۇر دەمەسكە لاجىڭ تاعى جوق. ەڭ وكىنىشتىسى دە سوراقىسى دا سول، وسى لەكتىڭ الدىڭعى شەبىندە جۇرگەندەر نان تاۋىپ وتىرعان قىزمەتى تىلمەن بايلانىستى بىلدەي-بىلدەي ماماندىق يەلەرى. وعان كىمدەر جاتادى؟ جالپى العاندا جۇرتتىڭ بارلىعى جاتادى، بىراق وسى بارلىقتىڭ ىشىندە ءبولىپ قارايتىنىمىز: بالاباقشا تاربيەشىلەرى، باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمدەرى، جالپى ۇستازدار قاۋىمى جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا قاتىسى بارلار دەگەندى العا تارتامىز. سونىڭ ىشىندە گازەت-جۋرنالدا ىستەيتىندەر جانە تەلەراديو تىلشىلەرى، ديكتورلار، ءار ءتۇرلى باعدارلاما جۇرگىزۋشىلەرى دەپ ارنايى توقتالۋعا تۋرا كەلەدى. ءتۇرى كەلسە بولدى، ءتىلىن بىردەڭە ەتەرمىز دەگەن كوزقاراسپەن نەبىر جازىلعاندى وقىپ بەرگىشتەردى ەكراننان تۇسىرمەيمىز.

بۇرىن قازاق قالاي سويلەگەن؟ تازا سويلەگەن. ءتىلدى شۇبارلاماعان. سوزدىك قورعا ەنگەن جاڭا سوزدەردىڭ ءوزىن ۇلتىمىزدىڭ دىلىنە ءتان ەلەكتەن وتكىزىپ، سۇرىپتاپ قولدانعان. كىرمە سوزدەرگە قازاقى ءپىشىن بەرىپ، ونى ابدەن وزىنىكى قىلىپ العان. سوندىقتان دا ءالى كۇنگە شەيىن «جاشىك»، «پوشتا»، «پويىز» دەپ كەلەتىن كىرمە سوزدەردى جاتسىنباي قولدانامىز، سەبەبى بۇل ارادا ۇندەستىك زاڭى ساقتالعان، ءارى قازاق وزىندە بولماعان جاڭا زامان جاڭالىعىن سول قالپىندا قابىلداپ، ونى «وزىنىكى» ەتىپ العان. سوسىن امانكەلدى، بوتاكوز دەپ كەلەتىن ادام ەسىمدەرى مەن وزگە دە سوزدەردى جۇمسارتىپ: امانگەلدى، بوتاگوز دەيتۇعىن ەدى، قازىر بۇنىمەن دە قول بۇلعاستىق. تۇيەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتكىزىپ: «امانكەلدى» دەپ  ايتىپ سالامىز. ءتىل قاتايىپ كەتتى. الگىندەي ۇندەستىك زاڭى ءادىرام قالعان سوڭ اندەرىمىز دە قۇلاقتى «كەسىپ» جاتىر. بۇعان عالامتور، قالتا تەلەفوننىڭ دا تيگىزىپ جاتقان كەسىرى مول. زاماننىڭ جاڭا قۇرالىن پايدالان، ەشكىمنەن كەم قالما، بىراق ونىڭ جولىندا ءوز ءتىلىڭدى قور قىلما، بويىنا لاس جۇقتىرما دەيتىن ۇستانىم بولمايىنشا ءتىلىمىز توپەگەن تاياقتىڭ استىندا قالا بەرەتىن ءتۇرى بار. مىرجاقىپ كوكەم «ءتىلدىڭ مۇڭىن» شاقسا، ءبىز زارىن، جانايقايىن ايتا الماي، دۇرمەك ءىشى كوشىپ بارامىز. ءتىلدىڭ قاعازداعى مارتەبەسىنە، بارىنا رازىمىز... ونىڭ ءىشى قوقىسقا، ىسقا، زاپىرانعا تولعانىن جوعارى مىنبەدەن ايتاتىن اۋىز كەم. «نەسىن ايتا بەرەسىڭدەر؟ قۇرىعان جوق بار، دامىپ جاتىر...» دەسە، اۋزىن بۋعان وگىزدەي بۇعا قالامىز. ءيا، ايتۋ از، جاساۋ كەرەك. ءتىلىمىزدىڭ تازالىق ورتاسىن جاساۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن تەك قازاق پەن قازاقتىڭ قازاقشا سويلەسىپ قويعانى از، تەگى قازاقتى قازاقشا ويلاۋعا تاربيەلەۋ دە مۇرات بولعاي، وزگە ۇلىس بالاسىن قازاقشا ويلاۋعا كوندىرۋ قيانات، ونبەيتىن، كەرەكسىز ءىس، (پاتشا جانە كەڭەس ۇكىمەتى ءبىزدى ورىس قىلعىسى كەلدى، ودان تۇك شىقپاسىن بىلگەسىن ءتۇرلى قىرىپ-جويۋ امالدارىن ىستەپ باقتى، اعىلشىندار ءۇندىستان، امەريكا جەرىنە تاپ سول ساياساتتى جۇرگىزدى) بىراق ولار قازاقى ورتانىڭ اسەرىنە ۇشىرايدى، ءوز-ءوزىن ساقتاي وتىرىپ، كوشكە اقىل-پاراساتپەن ىلەسەدى. اتا زاڭ تالابى سوندا جۇزەگە اسادى. قازاقستاندىق پاتريوت ەكەنىن ولار وسىنىسىمەن دالەلدەيدى. سەبەبى، ەل دە جەر دە - قازاقتىكى، دەمەك تىلدىك ورتا، ونىڭ ەكولوگياسى شاڭىراققا قاراي قۇرىلۋى ەشكىمنىڭ تالاسىن تۋعىزبايتىن اسىل مۇددە، ەلدىك قاجەتتىلىك. ءبىز كىم-كىمگە دە وسىنى ۇعىندىرا الساق، ءارى وسى ماقساتقا جۇمىلا جۇمىس ىستەسەك، ناتيجەنىڭ اۋىلى الىس بولماس.

«جينالىس ءوتتى» دەۋدىڭ ورنىنا «وزدىرىلدى» دەگەندى شىعارىپ الىپپىز؟ «ءوتتى، بولدى» دەگەننەن جالىعىپ، نە ول ازدىق ەتكەندىكتەن وعان بالاما ىزدەپ، وزىمىزشە دۇرىس دەپ تاپقان ءسوزىمىزدىڭ ءتۇرى عوي. قازاق ادەتتە «وزدى» ءسوزىن «دۇنيەدەن وزدى»، «بايگەدەن وزدى» دەگەنگە ەكى ءتۇرلى ماعىناعا سايىپ، قولداناتىن ەدى، مۇنى ءبىز كەز-كەلگەن جيىنعا قاتىستى پايدالاناتىن بولدىق. ەندى مۇنىڭ قاتەلىگىن ايتىپ، قانشا جەردەن دالەل كەلتىرسەڭ دە كوش ۇزاپ كەتكەندەي، بىراق «ءۇمىتسىز شايتان» دەيسىڭ دە كۇرەسەسىڭ. سول سياقتى «كۇتىلۋدە» ءسوزى دە تىلشىلەردىڭ «سۇيىكتى ءسوزى» بولعان. الدا بولاتىن ءبىر جاڭالىقتىڭ جاي-جاپسارىن حابارلاي كەلىپ، «بولادى دەپ كۇتىلۋدە» دەي سالادى. ومىردە، تۇرمىستا ولاي سويلەپ، جازبايمىز عوي، سوندا بۇل قايدان شىققان ءسوز؟ ورىسشانىڭ شالىعى. باس-كوزگە قاراماي ورىس سوزىنە ەلىكتەۋدىڭ زالالى. تىلدىك قولدانىسقا مىقتاپ بەركىپ العان: «وزىدىرىلدى» «كۇتىلۋدە» سياقتى سوزدەر ءتىل باقشاسىنا تۇسكەن ارام ءشوپ دەرسىڭ، بۇنداي ارام شوپتەر ءسوزدى ءبىلىپ سويلەيتىن ماماندار كەلمەيىنشە، قاۋلاپ وسە بەرەدى. «بارلىعىڭىز» دەۋدىڭ ورنىنا «بارلىقتارىڭىز»، ەكەۋىڭىزدىڭ ورنىنا «ەكەۋلەرىڭىز» دەپ ءوزى دە كوپشە تۇردەگى ءسوزدى ودان سايىن بىلىقتىرۋ دا اۋىزدان اۋىزعا جۇققان اۋرۋ بولدى.

سوسىن ءتىلىمىزدىڭ تازالىعىنا نۇقسان كەلتىرىپ جاتقان جانە ءبىر ءسوز بار، ول - «تۋىلعان» دەگەن ءسوز. وسى عاسىرعا شەيىنگى ۇلتىمىزدىڭ بۇكىل ادەبي وقۋلىقتارىندا ءبىر ادامنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن كورسەتەردە «تۋعان» ءسوزىن پايدالانىپ كەلدىك. سوڭعى ۋاقىتتا جاپپاي «تۋىلىپ» جاتىرمىز. ادەتتە: «ءىلياس ەسەنبەرلين 1915 جىلى اقمولا وبلىسىنداعى اتباسار قالاسىندا تۋعان» دەپ جازۋ دۇرىس. بىراق وسى دۇرىستىق بۇزىلدى. نەگە؟ بۇگىندە جاستار جاعى، وعان ىلەسىپ ۇلكەندەر دە «مەن پالەنشە جىلى تۋىلدىم» دەۋگە كوشتى؟ ولاردىڭ ويىنشا بۇرىنعى «تۋدىم» ءسوزى «ۇيات» كورىنەدى، الگىلەردىڭ تۇسىنىگى «مەن ەمەس تۋعان، تۋعان انام عوي، مەن سودان تۋىلدىم» دەگەنگە سايادى. قۇداي-اۋ، بۇنداي دا تۇسىنىك بولادى ەكەن-اۋ؟ «مەن مىنداي جىلى تۋدىم» دەگەندە، «ءا، ءسىز تۋدىڭىز با؟» دەپ قيسىق سويلەپ، قىڭىرايىپ، قارسى سۇراق قويعان بىردە-ءبىر كىسىنى كورگەنىمىز جوق. قازاقتىڭ بارلىعى دا بۇلاي سويلەۋدى دۇرىس دەپ بىلگەن. ودان ەشقانداي سوكەتتىك كورمەگەن. اتا-اجەلەرىمىز: «مەن تاۋىق جىلى تۋىپپىن، سول جىلى...» دەپ اڭگىمە شەرتىپ وتىراتىن ەدى. ماحامبەت باتىردىڭ: «اتادان تۋعان ارۋاقتى ەر، جاۋدى كورسە، جاپىرار»، نەمەسە «تۋعان ۇلدان نە پايدا، - قولىنا نايزا الماسا، اتانىڭ جولىن قۋماسا؟» دەپ كەلەتىن جىر جولدارىن قايدا قوياسىڭ؟ «ۇل اتادان ەمەس، ول اتانىڭ زايىبىنان تۋعان» دەپ كۇلكىلى جاعدايعا ۇشىرايمىز با؟ ال تۋعان جەر، تۋعان ەل، تۋعان كۇن دەگەن تۇسىنىكتى قايتەمىز، «تۋىلعان ەل»، «تۋىلعان جەر» دەپ ولاردى دا تۇزەۋگە كىرىسەمىز بە؟

بالانىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگىندە «تۋعان» دەپ جازىلعان. ول دا بارا-بارا وزگەرىسكە تۇسپەسىنە كىم كەپىل؟ مىنە، دۇرىس جازباۋدىڭ، دۇرىس سويلەمەۋدىڭ ارتى ءبىزدى قايدا الىپ بارا جاتقانىن قاراڭىزشى.

بۇل ورايدا ءتىل عىلىمىنىڭ بىلگىرى رابيعا سىزدىقوۆا كەزىندەگى «التىن وردا» تىلشىسىنە بەرگەن ءبىر سۇقباتىندا دايەكتى تۇسىنىك بەرىپتى.

«ءبىر سوزدە بىرنەشە ماعىنا بولادى. تۋ ءسوزىنىڭ نەگىزگى ماعىناسى «پايدا بولۋ، دۇنيەگە كەلۋ» دەگەن ءسوز. دەمەك، بالانىڭ پايدا بولعانىن تۋدى دەيدى. اي اسپاندا ءبىرىنشى كورىنگەندە اي تۋدى دەيدى. بولماسا كوكتەم تۋدى دەيدى. قىس تۋدى دەپ، بولماسا جاز تۋدى، كۇز تۋدى دەپ ايتپايدى. سەبەبى، قىس كەلدى، جاز شىقتى، كۇز بولدى دەيدى. كوردىڭ بە، قازاق قازاق قالاي ايتقان؟! ال، تۋدى ءسوزى تەك دۇنيەنىڭ جاڭا باستالۋىنا عانا قولدانعان بولىپ شىعادى. شىندىعىندا دا، كوكتەمدە دۇنيەنىڭ ءبارى جاڭا باستالادى ەمەس پە؟ بۇگىندە كوپ گازەتتەردە تۋدى دەمەي «پالەنشە پالەن جىلى دۇنيەگە كەلگەن» دەپ جازىپ ءجۇر. كەيدە تۋىلعان دەپ جازىپ ءجۇر. تۋعان ءسوزى - « دۇنيەگە كەلدى» دەگەننىڭ ءبىر سىڭارى. تۋدى دەپ بالاعا عانا ايتىلۋى كەرەك. ماسەلەن، ءوزىمدى اقتوبەدە تۋىلدىم دەمەيمىن، تۋدىم نەمەسە تۋىپ-ءوستىم دەيمىن. قىسقاسى، ادامنىڭ دۇنيەگە كەلۋىن تۋىلدى دەپ ايتپاي، تۋدى دەگەن تۇلعانى ادەبي نورما دەپ تانۋ كەرەك.»

تىلدىك، ادەبي نورمادا «تۋدى» ءسوزىن قولدانۋىمىز دۇرىس ەكەن. ەندەشە نەگە سولاي ايتىپ-جازباسقا؟ قۇدايعا شۇكىر، باسپالاردان شىعاتىن ادەبيەتتەردە ءاۋ باستان دۇرىستىق بار. ماسەلەن، «اتا مۇرا» باسپاسىن الايىق. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ۇلپان» كىتابىنىڭ مۇقاباسىنا: «عابيت مۇسىرەپوۆ - جازۋشى، كوسەمسوزشى، دراماتۋرگ. 1902 جىلى تۋعان» دەپ جازعان. ءارى-بەرىدەن سوڭ وسى قالىپتا بۇزىلار ما دەپ قاۋىپتەنەسىڭ.

رابيعا سىزدىقوۆا: «جازۋ جۇمىسىنىڭ مادەنيەتىن ءالى دە بولسا قالىپتاستىرا الماي كەلەمىز. ماسەلەن، ماقالا سايىن جازاتىنىم - شەكارا، كوكونىس سوزدەرىنىڭ اۋىزەكى دۇرىس ايتىلۋىنا ءمان بەرۋ كەرەكتىگى. بىراق، جازىلۋى قالاي بولسا، كەي تەلە-راديوجۋرناليستەرىمىز تاپ سول كۇيىندە كوكونىس، شەكارا دەپ ايتىپ جاتادى. اۋىزەكى كوگونىس، شەگارا دەپ ايتىلۋى شارت. ەفيردە سويلەيتىن جۋرناليستەر كوپشىلىكتى سويلەۋ مانەرىنە دايىندايتىن ۇستاز سياقتى بولۋى كەرەك قوي. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ تىلگە اسەر ەتەتىنى سونشالىق، ءبىزدىڭ ءتىل ماماندارى دايىنداعان وقۋلىقتارىمىزدان دا، كوركەم ادەبيەتىمىزدەن دە اسىپ تۇسەدى» دەۋى ءبىزدىڭ ىلكى جانە كەيىنگى ويلارىمىزدىڭ سىرىن اشىپ، تولىقتىرا تۇسەدى. سوسىن ايتىلىپ-جازىلىپ جۇرگەندەي اۋدارما ماسەلەسىندە سوزدەردى قازاقىلاندىرامىز دەپ مىرجاقىپتار زامانىنداعىداي كەپتى كيۋدىڭ ءجونى جوق، الاش ايبوزى ونى دا ەسكەرتىپ كەتكەن. زامان ەكپىنىمەن ەنىپ جاتقان جاڭا سوزدەردى شەتىنەن ۇستاپ الىپ، اۋدارۋدىڭ ارتى كوبىنە وپىندىرىپ جاتادى. كومپيۋتەردى سول كۇيى قالدىردىق، ال ونىڭ قولعا ۇستار تەتىگىن ورىسشادان ءتىپ-تىكە اۋدارىپ «تىشقان» دەپ ءجۇر. ال وسى دۇرىس پا، كۇلكىڭ كەلەدى. بالكىم «قالامتاس» دەرمىز؟ قالامساپتى ءبارى بىلەدى، سول سياقتى جازۋ-سىزۋدىڭ ءبىر تەتىگى ەكەنىن ەسكەرىپ، ونى «قالامتاس» دەسەك قالاي بولادى؟ ورىستار تۇرىنە قاراپ، «مىشكا» دەي بەرسىن، ءبىز ونىڭ تۇرىنە ەمەس، اتقاراتىن قىزمەتىنە ءمان بەرەلىك. قالامدى ساۋساقپەن قىسىپ ۇستايسىڭ، وعان قالامساپ اتاۋى جاراسا كەتكەن، ال قالامتاس دەسەك، بۇل تەتىكتى تۇتاس الاقانىڭمەن ۇستايسىڭ، تاس كەسەك سياقتى الاقانىڭا قونا كەتەدى.

جالپى باۋىرجان مومىشۇلى اتامىز ايتقانداي وزگەنىڭ ءسوزىن اۋدارۋعا ەمەس، نە نارسەنىڭ دە قازاقى اتاۋىن بىلۋگە ۇمتىلساق قانە؟ بىراق زامان تالابى دۇنيەدە بار جانە جاڭادان شىعىپ جاتقان زاتتاردىڭ بارىنە بىردەي ات ويلاپ تابۋدىڭ ورىنسىز ەكەنىن العا تارتادى. سوندىقتان ۇندەستىك زاڭىنا سۇيەنىپ، حالىقارالىق قولدانىستاعى جاڭا سوزدەردى ءوزىمىزدىڭ تىلدىك نورماعا بەيىمدەپ العاننان باسقا جول جوق-اۋ وسى. احمەت اتالارىمىز سالعان جولدىڭ ءبىرى وسى. ونىمەن جۇرسەك اداسپاسپىز. تۇما باستاۋىمىزدان الشاقتاماسپىز دەپ ويلايمىز.

ءتىلدى تازا كۇيىندە ساقتاپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا اماناتتاي الساق، بولاشاققا كىم ەكەنىمىز، كىم بولعانىمىز بۇلجىماي ءادىل جەتەدى. بوگدەنىڭ تىلىمەن، نە وزگەلەردىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان شۇبارالا تىلمەن جۇرە بەرەتىن بولساق، ەندىگى ەلۋ جىلدا قازاق بولىپ تۋعانىنا ماقتاناتىندار ەمەس، كىمنەن بولسا دا ءبارىبىر، ايتەۋىر «بىرەۋدەن بىرەۋ بولىپ تۋىلعانىن» ماقتان قىلاتىندار ءومىر ساحناسىن بيلەيتىن بولادى دا ىقىلىمنان كەلە جاتقان تاريحىمىز، سالت-سانا، ءداستۇر-شەجىرەمىزدىڭ كۇنى ءبىر ۋىس بولادى. ساقتانساق، وسىدان ساقتانايىق. ءتىل تازالىعى تابيعات تازالىعى سياقتى كۇن سايىن، دەم سايىن قورعاۋدى قاجەت ەتەدى. ءتىلىمىزدى شىرماپ العان ارام شوپتەن ارىلماساق، قارعا ادىم باسۋ مۇڭ...

ورال قالاسى.

«Abai.kz»