الدىمىزداعى اقپاننىڭ 4-ىندە كسرو اسكەرلەرىنىڭ اۋعانستان جەرىنەن شىققانىنا 25 جىل بولادى. اۋعانستانعا ارميانى ەنگىزۋ تۋرالى شەشىم 1979 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا كوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ وتىرىسىندا قابىلدانىپ، اسا قۇپيا قاۋلىمەن بەكىتىلدى. قىزىل ارميانىڭ شەكتەۋلى كونتينگەنتى ون جىل بويى اۋعان حالقىمەن بىرگە سوعىس ارەكەتتەرىن جۇرگىزدى.

الدىمىزداعى اقپاننىڭ 4-ىندە كسرو اسكەرلەرىنىڭ اۋعانستان جەرىنەن شىققانىنا 25 جىل بولادى. اۋعانستانعا ارميانى ەنگىزۋ تۋرالى شەشىم 1979 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا كوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ وتىرىسىندا قابىلدانىپ، اسا قۇپيا قاۋلىمەن بەكىتىلدى. قىزىل ارميانىڭ شەكتەۋلى كونتينگەنتى ون جىل بويى اۋعان حالقىمەن بىرگە سوعىس ارەكەتتەرىن جۇرگىزدى.

اۋعانستان جەرىندە ينتەرناتسيونالدىق بورىشىن اتقارعان قىزىل ارميا جاۋىنگەرلەرىنەن باسقا، كوپتەگەن قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ جانە ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دە ون جىل بويى قارۋ ۇستاپ، قان كەشتى. 1999 جىلعى دەرەك بويىنشا، اۋعانستانداعى ون جىلدىڭ ىشىندە اسكەري بولىمدەردەن - 14 427 ادام، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنەن - 576 ساردار، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن - 28 ادام قازا بولعان. كسرو-عا قاجەتى جوق بۇل سوعىستىڭ بىزگە اكەلگەن قاسىرەتى وسىنداي. 1986 جىلدىڭ اقپانىندا بولعان كوكپ XXVII سەزىندە م.گورباچەۆ اسكەردى كەزەڭ-كەزەڭگە ءبولىپ، اۋعان جەرىنەن شىعارۋ كەرەكتىگىن مالىمدەدى. 1989 جىلى اقپاننىڭ 4 كۇنى كسرو-نىڭ سوڭعى اسكەري ءبولىمى كابۋلدان شىقتى، ال 15 اقپاندا 40-ارميانىڭ قولباسشىسى، گەنەرال ب.گروموۆ تەرمەز قالاسىندا «كەڭەس اسكەرلەرى اۋعانستان جەرىنەن تولىقتاي شىعارىلدى» دەپ باسشىلىققا باياندادى. بىراق بۇعان دەيىن دە، كسرو اسكەرى اۋعان جەرىنەن رەسمي تۇردە شىققاننان كەيىن دە سىرتقى بارلاۋ قىزمەتكەرلەرى بۇل ايماقتا استىرتىن جۇمىس ىستەدى. جالپى، كسرو ءۇشىن ابىرويسىز اياقتالعان بۇل سوعىس مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (كگب) جەكەلەگەن شاعىن وتريادتارىنىڭ 1979 جىلى 27 جەلتوقسان كۇنى ءاميننىڭ سارايىنا جاساعان «شتورم» وپەراتسياسىنان باستالدى. ولار كومپارتيا ورتالىق كوميتەتى جۇكتەگەن تاپسىرمانى بۇلجىتپاي ورىندادى. اۋعان جەرىنە قولىنا قارۋ ۇستاپ العاش كىرگەن ارنايى دايىندىقتان وتكەن كگب ساردارلارى ەكەندىگى بۇرىن ايتىلمايتىن، ەندى-ەندى اشىلا باستادى. ويتكەنى ولار ورىنداعان كوپتەگەن جاۋىنگەرلىك وپەراتسيالار «اسا قۇپيا» گريفىمەن ءالى دە مۇراعاتتا جاتىر. 1989-دىڭ اقپانىندا اۋعان جەرىنەن قىزىل ارميانىڭ سوڭعى ساربازىنا دەيىن ەلگە قايتارىلدى دەپ ايتىلعانمەن، ۇرىس دالاسىن تاستاپ شىققانداردىڭ ەڭ سوڭعىسى سىرتقى بارلاۋ ساردارلارى بولدى. اۋعانستان سوعىسىنا قاتىسقان قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ ساردارلارى بۇگىندە بارلىعى دەرلىك وتستاۆكاعا شىققان ارداگەرلەر. سولاردىڭ ءبىرى - سىرتقى بارلاۋ قىزمەتىنىڭ وتستاۆكاداعى پولكوۆنيگى تالعات امىرعاليەۆ. سول كەزدە پودپولكوۆنيك شەنىندەگى تالعات اعا 1986 - 1989 جىلدارى كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ اۋعانستان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنداعى وكىلدىگىنىڭ فاراح جانە سامانگان پروۆينتسيالارى بويىنشا كەڭەسشىسى، اعا كەڭەسشىسى بولدى. ول جاقتاعى بايلانىستارىن كەيىنگى جىلدارعا دەيىن جوعالتپاي، ۇزبەي جۇمىس ىستەدى. تالعات امىرعاليۇلى وسىدان تۋرا 24 جىل بۇرىن اۋعانستان جەرىندە الەمدىك سوعىس تاجىريبەسىندە ءبىرىنشى رەت بولعان وقيعانى ەسكە الادى.

1988 جىلدىڭ كۇزى. سولتۇستىك اۋعانستان. كەڭەس وداعى ءاس­كەرلەرىن اۋعانستان جەرىنەن جەدەلدەتىپ شىعارىپ جاتقان كەز. وسى تۇستا دۇشماندار كەك الۋ ماقساتىندا ەلدەرىنە بەت العان كەڭەستىك اسكەري ءبو­لىمشەلەرگە شابۋىلدارىن جيىلەتىپ، ۇدەتە ءتۇستى. بۇل كەڭەس اسكەرلەرى ءۇشىن وتە قيىن، قاۋىپ-قاتەر كۇشەيگەن كەزەڭدەردىڭ ءبىرى بولدى. ءدال وسى كەزدە كسرو مقك ءبىرىنشى باسقارماسىنىڭ (سىرتقى بارلاۋ) پودپولكوۆنيگى تالعات امىرعاليەۆ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ اۋعانستانداعى وكىلدىگىنىڭ سامانگان پروۆينتسياسىنداعى (ورتالىعى - ايباك قالاسى) جەدەل توپ باستىعى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن. 
قازان ايىنىڭ سالقىن كۇندەرىنىڭ بىرىندە تالعات امىرعاليەۆ دالحاكي ەلدى مە­كەنىنە شۇعىل وپەراتسيالاردى ورىنداۋ ءۇشىن جولعا شىقتى. جانىنا ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى جەدەل توپتىڭ بانديتيزممەن كۇرەس جەلىسى بويىنشا جاۋاپتى كەڭەسشى بوريس سىنكوۆتى (ماسكەۋ قالاسى جانە ماسكەۋ وبلىسى بويىنشا مقك باس­قارماسىنىڭ قىزمەتكەرى) ەرتىپ العان. جوعارىدا ايتىپ كەتتىك، بۇل دۇشمانداردىڭ ءجيى-ءجيى تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، بەلسەندى ارەكەتتەرگە كوشكەن كەزى ەدى. بارلاۋشىلاردىڭ جولعا شىعۋداعى ماقساتتارى - ءبىزدىڭ اسكەري اۆتوكولوننالار وتەتىن حايراتون - كابۋل اۆتو­ما­گيسترالى بويىنداعى قاۋىپ­سىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ. مۇنداي جاعدايدا بارلاۋشىلاردىڭ قىزمەتى دۇشمانداردىڭ شو­عىر­لانعان جەرلەرىن، كۇشتەرىنىڭ مولشەرىن، قارۋ-جاراق قوي­مالارىن انىقتاۋ بولىپ تا­بىلادى. بارلاۋشىلاردىڭ التىنشى سەزىمدەرى الداماپتى، كوپ ۇزاماي ءوز ناتيجەسىن بەردى. بۇلار جول بويىندا تاسادا جاتقان جيىرمادان استام وقتۇمسىقتىڭ ۇستىنەن شىقتى. «سمەرچ» راكەتالارى شىعار» دەپ شامالاعان تالعات ءامىر­عاليۇلى وقتۇمسىقتاردى قا­لايدا دۇشمانداردىڭ قولىنا تۇسىرمەي، تەزىرەك قاۋىپسىز جەرگە الىپ كەتۋ قامىنا كىرىستى.
- راكەتالاردى جولدىڭ ماڭىنان تەزىرەك اكەتىپ، سە­رىكتەس اۋعان جەدەل با­تا­لو­نى­نىڭ اۋماعىنا، قاۋىپسىز جەرگە جەتكىزۋ ءۇشىن دەرەۋ راتسيا ار­قىلى جەرگىلىكتى قاۋىپسىزدىك قىزمەتى مينيسترلىگىنىڭ سا­مان­گان پروۆينتسياسى بويىنشا باسقارماسىنا شىعىپ، كومەككە جەدەل توپتى جىبەرۋىن سۇرادىم. ويتكەنى وقتۇمسىقتار باسقا ادامداردىڭ، سونىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى باندقۇرىلىمداردىڭ قولىنا تۇسكەن جاعدايدا ولار كەڭەس ارمياسىنا، اۋعان قارۋلى كۇشتەرىنە، ءتىپتى جەرگىلىكتى تۇر­عىندارعا قارسى قىلمىستىق ماقساتتا پايدالانعان بولار ەدى. ءبىز اۋعانستانداعى كەڭەس ءاس­كەرلەرىنىڭ شەكتەۋلى كون­تينگەنتى وكىلدەرى ىشىنەن اتالعان قا­رۋلاردى كىمنىڭ تاستاپ كەتكەنىن انىقتاماق بولىپ ەدىك، ەشقانداي ناتيجە شىقپادى. اۋعانستان جەرىنەن ەلگە قاي­تارىلىپ جات­قان اسكەري ءبو­لىم­دەردىڭ ءبىرى قاربالاس كەزىندە قالدىرىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. جەدەل توپپەن اقىل­داسىپ، جاۋىنگەرلىك را­كەتالاردى سامانگان پرو­ۆين­تسياسىندا تۇراقتى جاعدايدى ورناتۋ ماق­ساتىندا، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قورعانىسىنا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن پايدالانۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلدىم. بۇل «كە­ڭەس ارمياسىن اۋعانستاننان شىعارۋدىڭ سوڭعى فازاسى» رەتىندە بەلگىلى تاريحي كەزەڭ بولاتىن. ءبىر جاعىنان مەنىڭ توبىم باقىلاۋ جاسايتىن اۋ­ماقتا مودجاحەدتەردىڭ بەلسەندى قيمىلدارىنا توسقاۋىل قويۋ كەرەك بولدى. وسىلايشا يەسىز قالعان وقتۇمسىقتاردى بان­د­قۇرىلىمدارعا قارسى پايدالانۋ جەرگىلىكتى كۇشتەرگە دە، بىزگە دە ءتيىمدى بولدى. ەرتەسىندە بىرنەشە راكەتانى پروۆينتسيا ورتالىعى ايباك قالاسىنىڭ سىرتىنا الىپ شىقتىق. جەردى قازىپ، را­كە­تالاردىڭ ۇشۋىن باعىتتايتىن ۇڭعى جاساپ، وقتۇمسىقتاردى سوعان ورناتتىق. ۋاز اۆتو­كو­لى­گىنەن ەلەكتر سىمدارىن تارتىپ، ەلەكتر اعىنىنىڭ تۇيىقتالۋى ارقىلى راكەتانى ىسكە قوستىق. جاۋىنگەرلىك راكەتالار ال­دىمىزداعى بان­د­قۇرىلىمدار بەكىنگەن تاۋ ءسى­لەمدەرىنە قاراي باعىت الىپ ۇشتى. ادەتتە، كابۋل - حايراتون داڭعىلى مەن پروۆينتسيا ور­تالىعىن راكەتا-ارتيللەريالىق قارۋلارىنان وسى تۇستاردان اتقىلايتىن. ءبىز نىسانانى مودجاحەدتەردىڭ بەكىنىسىنە قاراي شامالاپ باعىتتادىق. كەلەسى كۇنى تاعى بىرنەشە جاۋىنگەرلىك را­كەتالاردى وسىنداي تاسىلمەن جىبەردىك. وقتۇمسىقتاردىڭ جارىلعان جەرمەن اراقاشىقتىق شامامەن 40-45 شاقىرىمداي بولادى. بىراق تاۋلى جەر بولعاندىقتان ءبارىن كورىپ تۇردىق. العاش راكەتالار جارىلعاندا سۇيىق، اقشىلتىم ءتۇتىن بۇرق ەتىپ اسپانعا كوتەرىلدى دە، تەز سەيىلىپ كەتتى. ەندى ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن جەردى ءدى­رىلدەتكەن، قويۋ قارا ءتۇتىندى قاتتى جارىلىستار باستالدى. جارىلىستاردىڭ كۇشتىلىگىنە قاراپ، راكەتالارعا جوعارى ساپالى جارىلعىش زاتتار، اۋماقتى زاريادتار سالىنعانىن اڭعارۋعا بولادى، - دەپ ەسىنە الادى سىرتقى بارلاۋ پولكوۆنيگى تالعات امىرعاليەۆ. 
جاۋىنگەرلىك وپەراتسيانىڭ ناتيجەسى تۋرالى جەدەل توپتىڭ جەتەكشىسى تالعات امىرعاليەۆ شيفرتەلەگراممامەن وكىل­دىلىكتىڭ باسشىسى، جولداس بىمتروۆقا باياندادى. ءامىر­عاليەۆ توبىنىڭ قولىمەن جاسالعان اكتسيانىڭ ناتيجەسى كوپ كۇتتىرگەن جوق. باند­قۇ­رىلىمداردىڭ بەلسەندىلىگى باسەڭسىپ قالدى، كابۋل - حايراتون اۆتوداڭعىلىن ات­قىلاۋ ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن توق­تاتىلدى. وسىنىڭ ارقاسىندا كەڭەس ارمياسىنىڭ جانە اۋعانستان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ كوپتەگەن جاۋىنگەرلەرى اجالدان امان قالۋى مۇمكىن. 
بىرنەشە كۇننەن كەيىن وتكەن اسكەري-جەدەل وپەراتسيانىڭ ناتيجەسى تۋرالى ءوز اۋزىنان تىڭداعىسى كەلگەن اۋ­عان­ستانداعى كسرو مقك وكىل­دىلىگىنىڭ جەتەكشىسى ۆ.پ. زايتسەۆ پودپولكوۆنيك تالعات ءامىر­عاليەۆتى كابۋلعا شاقىرتتى. وتكىزىلگەن شاراعا كسرو قا­ۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ گەنەرالى جوعارى باعا بەردى. جاۋىنگەرلىك جاعدايدا ىرىگاباريتتىك راكەتا­نى ازعانتاي توپتىڭ ستاندارتتى ەمەس تاسىلمەن، جاۋدىڭ ءتىرى كۇشىنە كۇيرەتە سوققى بەرىپ، وڭ­تايلى پايدالانۋى - الەمدىك تاجىريبەدە ءبىرىنشى رەت ەكەندىگى ەرەكشە اتاپ ءوتىلدى. «وسىنداي ارنايى ماقساتتاعى توپتاردىڭ وقتۇمسىقتى پايدالانۋ ءتا­جىريبەسىنىڭ شاعىن قاق­تى­عىستاردا، جاۋعا تۇتقيىلدان سوققى بەرۋ جانە قيىن-قىستاۋ جاعدايلاردا ارتىقشىلىققا جەتۋ ءۇشىن بولاشاقتا كەڭىنەن قولدانىلۋى مۇمكىن»، دەگەن باعا بەردى گەنەرال-لەيتەنانت ۆ.زايتسەۆ. 
اڭگىمەنىڭ سوڭىنا قاراي گەنەرال-لەيتەنانت ۆ.زايتسەۆ اتقارىلعان جۇمىستىڭ ناتيجەسى تۋرالى كسرو قارۋلى كۇش­تەرىنىڭ اۋعانستانداعى باس اسكەري كەڭەسشىسى، ارميا-گەنەرالى ۆ.ۆارەننيكوۆكە تىكەلەي باياندايتىن بولدى. تالعات امىرعاليەۆتى بايلانىس ساردارىنا قوسىپ، ءوزىنىڭ اۆتوكولىگىمەن ارميا-گە­نە­رالىنا اتتاندىردى. وسى جەردە ايتا كەتكەن ارتىق بولماس، كابۋلدا وتىرعان كسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اۋعانستانداعى باس اسكەري كەڭەسشىسى، ارميا-گەنەرالى ۆ.ي. ۆارەننيكوۆتىڭ جەكە قابىلداۋىندا بولعان جالعىز قازاق پودپولكوۆنيك تالعات امىرعاليەۆ قانا. وپەراتسيانىڭ ناتيجەلى بول­عاندىعىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى.
«باس اسكەري كەڭەسشىسىنىڭ كابينەتىندەگى بايانداما ءبىراز ۋاقىتتى الدى، كەزدەسۋ وقيعانىڭ دەتالدارى قىزىقتىرعان اسكەري مامانداردىڭ قا­تى­سۋىمەن ءوتتى. ارميا-گەنەرالى ۆارەننيكوۆ تە اتقارىلعان جۇمىستى پايدالانۋدىڭ ما­ڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى، بو­لاشاقتا ارنايى ماقساتتاعى توپتاردىڭ جاۋىنگەرلىك وپە­راتسياداردا وسىنداي ءتاسىلدى قولدانۋعا بولادى دەپ تۇجى­رىم جاسادى. سونىڭ بۇيرىعى بويىنشا قولدانىلماعان را­كەتالار اۋعانستانداعى كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ شەكتەۋلى كون­تينگەنتى وكىلدەرىنە تاپ­سى­رىلدى»، دەيدى تالعات ءامىر­عاليەۆ. 
ۆ.زايتسەۆ جانە ۆ.ۆارەن­نيكوۆپەن كەز­دەسكەننەن كەيىن جەدەل-جا­ۋىنگەرلىك شارانى ناتيجەلى ورىنداعانى ءۇشىن تالعات امىرعاليەۆكە العىس جا­ريا­لانىپ، «قىزىل تۋ» وردەنىنە ۇسىنىلدى. كسرو ارميا-گەنەرالىنىڭ قا­بىل­داۋىنان كوتەرىڭكى كوڭىلمەن شىققان تالعات امىرعاليەۆتى كابۋل قوناقۇيلەرىنىڭ بىرىندە كسرو مقك وكىلدىگىنىڭ فارياب پروۆينتسياسىنداعى جەدەل توپتىڭ باستىعى ابدىعاپپار ميرمانوۆ (قازىر «سىربار» سىرتقى بارلاۋ قىزمەتى ار­داگەرلەرى قا­ۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى) كەزدەستىردى. ەكەۋى قوناقۇي ماڭىنداعى مەيرامحانادا اقىرىن عانا اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، تالعات امىرعاليەۆتىڭ بولاشاق «قىزىل تۋ» وردەنىن جۋدى. 

قايىرجان تورەجان

«ايقىن» گازەتى