ءوز ۋاقىتىندا ۇلى دالا مەن قىتاي ەلىندە بولعان ميسسيونەر پلانو كارپيني (ماركو پولادان بۇرىن كەلگەن) ءوزىنىڭ جازىپ قالدىرعان ەڭبەگىندە، كوشپەلى تۇركىلەر قۇرعان يمپەريانىڭ (شىڭعىس حان قاعاناتى)  اۋماعىن ءوز سوزىمەن بىلاي سۋرەتتەگەن ەكەن:

...دالەە مى ۋۆيدەلي وبشيرنوە وزەرو (تەگى، وسى الاكول، بۇل ارادا باسقا كول جوق), وستاۆيلي ەگو نا لەۆوي ستورونە ي چەرەز زەمليۋ كوچۋيۋششيح نايمانوۆ نا يسحودە يۋنيا پريبىلي ۆ وتەچەستۆو كوچەۆىح تيۋركوۆ.

سودان كەيىن، ول ءوزىنىڭ كەلگەن جانە وسى ارادا ءبىراز ۋاقىت تۇرعان مەملەكەتتىڭ، ياعني ايتقاندا، تاتار (ول كەزدە كوشپەلى تۇركى جۇرتىن ەۋروپالىقتار «تاتارلار» دەپ جالپىلاما سوزبەن ايتقان) يمپەرياسىنىڭ كوورديناتىن دالمە-ءدال كورسەتەدى: «ك ۆوستوكۋ جە وت نيح راسپولوجەنا زەمليا كيتايتسەۆ، ا تاكجە سولانگوۆ (سولاڭدار) ، ك يۋگۋ – زەمليا ساراتسين، ك يۋگو – زاپادۋ راسپولوجەنا زەمليا گۋيروۆ (ۇيعىرلار), س زاپادا – وبلاست نايمانوۆ، س سەۆەرا زەمليا تاتار وكرۋجەنا مورەم – وكەانوم ( قازىرگى الاكول) ».

ەگەر وسىلاردى ورىس تىلىندە ايتاتىن بولساق: ساراتسينى - ەتو پوپروستۋ سرەدنەازياتسكيە مۋسۋلمانە (ناقتىراعى سارت - تاجىكتەر). گۋيرى – ۋيگۋرى. پو پوۆودۋ زاگادوچنىح سولانگوۆ – ەتو ودين يز مالوچيسلەننىح نارودوۆ كيتايا، راسولوجەننىح پو سوسەدستۆۋ س كاشگاريەي.

ۋيگۋرى – ەتو جيتەلي نىنەشنەي كيتايسكوي پروۆينتسي سين – تسزيان (شىڭجاڭ ولكەسى), راسپولوجەننوي نەپودالەكۋ وت توگو مەستا، گدە سحودياتسيا رۋبەجي كىرگىزستانا ي كازاحستانا. ەسلي ۋيگۋرى وبيتايۋت «س يۋگو – زاپادا» وت تاتار، تو تاتارى، سووتۆەتستۆەننو – ەششە نە وبيازاتەلنو ۆ مونگولي، ا ۆ  كازاحستانە.

ءبىز ورىسشاسىندا كەلتىرگەندەي، پلانو كارپيني ءوزىنىڭ جازىپ قالدىرعان ەڭبەگىندە، اڭعارساڭىزدار، يمپەريانىڭ اۋماعىن قانشالىقتى دالدىكپەن كورسەتكەن. ەگەر وسى جۇمىستى وقىپ وتىرعان ادام ءبىلىمدى، ساۋاتتى بولسا، ۇلى قاعاننىڭ قۇرعان مەملەكەتىنىڭ العاشقى اتاقونىسىن وڭاي اجىراتادى.

اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ، وسى پلانو كارپينيدەن كەيىن كەلگەن، ونىڭ وتانداسى ماركو پولو ءوزىنىڭ جازبالارىندا، ورتالىق ازيا ەلدەرىن، ياعني ايتقاندا كوشپەلى دەشتى – قىپشاق تايپالارىن «تاتارلار» كەيدە «موڭعولدار» دەپ ولارعا  جالپىلاما ۇجىمدىق ات بەرىپ، جازىپ قالدىرعان.  بۇل ارينە كەتكەن قاتەلىك. وزگە قۇرلىق پەن وزگە ۇلتتىڭ ادامى بولعان سوڭ، وعان كەشىرىممەن قاراۋعا ءتيىسپىز.  دەگەنمەن، ول قۇبىلايدىڭ (شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى) شىعارعان بۇيرىقتارى مەن جارلىقتارى، سول سەكىلدى شەشىمدەرى تۇركى تىلىندە جازىلعانىڭ انىق بايقايدى. ول تۋرالى جازۋشى، عالىم ر.پ.حراپاچەۆسكي بىلاي دەيدى:  ... ون  زامەتيل، چتو گراموتا حۋبيلايا،  پەرۆوگو يمپەراتورا كيتايا (وبەدەنيتەل), ناپيسانا نا تيۋركسكوم يازىكە.  

ءبىزدىڭ ايتارىمىز، كەزىندە قىتاي مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىندە بولعان ەكى يتالياندىقتىڭ قالدىرعان مۇرالارى، باعا جەتپەس، قۇندى جۇمىستار بولعانىمەن، ولاردى وقىعاندا كەيبىر كەتكەن قاتەلىكتەردى ەستە ۇستاۋعا ءتيىسپىز. ول اسىرەسە «تاتار» جانە «موڭعول» سوزدەرىنە بايلانىستى. سوندىقتان، الداعى كەزەڭدە، شىعىس ەلدەرىن، ناقتىراعى ورتالىق ازيا ەلدەرىن زەرتتەۋشى  ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز، ءار ۋاقىتتا «تاتار» جانە «موڭعول» سوزدەرى جالپىلاما قويىلعان اتاۋلار ەكەندىگىن ۇمىتپاۋى كەرەك. ال، مەشەۋ قالعان، ساۋاتى شامالى، وتىرىككە مالدانىپ جۇرگەن موڭعول عالىمدارى نە جازسادا وزدەرى بىلەدى. تەك، الداعى كەزدە، ءبىزدىڭ وقىمىستىلارىمىز  ءجون – جوبانى ءتۇسىنىپ، جازعاندارىن جان – جاقتى تەرەڭ  زەرتتەپ، (شارتاراپ ەلدەرىنىڭ  ادەبيەتىن جانە ولاردىڭ عالىمدارىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن سۇرىپتاپ، تالداپ، سالىستىرىپ، ەكشەپ) قالىڭ وقىرماندى الداماي ء(تىپتى،  مەكتەپ وقۋشىلارىنا دەيىن),  ايتارىن وڭىمەن ايتىپ، دۇرىس جازسىن!

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz