باسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز...

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

بەسىنشى ءبولىم

وتارلىق بۇعاۋ ارقىلى رۋحاني ەزگىگە تۇسكەن ۇلت زيالىسىنىڭ ازابىنان تەرەڭ قانداي ازاپ بولۋى مۇمكىن؟! ونەر مەن عىلىم تاريحىندا وتارلىق ەزگى تۋرالى نە ءتۇرلى عىلىمي، بولماسا، كوركەم شىعارمالار توپتامالارى مولىنان كەزدەسەدى. سولاردىڭ بىرازىمەن تانىسپىز دەسەك تە، مۇمكىن، ۇلتىمىز بەن ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىمىز ءبىر ءداۋىر بولعاندىقتان بولار – ۇلتتىڭ رۋحى مەن ەركىندىگىن جانىشتايتىن قارعىس اتقىر وتارلىق جۇيەنى  ويلاپ تاپقان ۇستەم ۇلتتارعا قارسى ايتىلعان ماعاۋيننىڭ «مەن» اتتى عۇمىرباياندىق رومان-ەسسەسىندەگى جازۋشى مونولوگ-ءسوزىنىڭ ءبىزدىڭ ۇرپاققا ەتكەن اسەرى تىپتەن باسقاشا. ءوزىڭنىڭ ىشكى داۋسىڭ سەكىلدى ەرەكشە جاقىن، اسەرى دە بولەك.

الەمدىك دەڭگەيدەگى پاراسات بيىگىنە كوتەرىلگەن ۇلت زيالىسى، وتار ەلدەن شىققان جازۋشى بىلاي دەيدى: «كەشەگى وتار، بۇگىنگى كەمشىن ەلدەن شىققان، شاعىن دەپ ەسەپتەلەتىن ۇلتتان كوتەرىلگەن ءبىزدىڭ – قالامگەر رەتىندە ولشەۋسىز ءبىر ارتىقشىلىعىمىز بار: ءبىز جانجۇيەمىزبەن سەزىنگەن، ازاپپەن تۇيسىنگەن جاعداياتتاردى ەشقاشان دا ەشبىر اعىلشىن، ورىس، نەمىس جازۋشىسى سەزىنىپ، تۇيسىنە المايدى. ياعني، ۇلكەن حالىقتار ادەبيەتىندەگى ادامنىڭ جان الەمى ءبىز جاساعان ادامنىڭ جان الەمىنەن الدەقايدا كەدەي، بىرجاقتى. كىرىپتار جۇرتتان شىققان جازۋشىنىڭ ادەبي مۇراتى – ادامزاتتىق مۇراتتىڭ ەڭ ايقىن، ەڭ تولىق كورىنىسى. وتارلىق، نەمەسە جارتىلاي وتارلىق جاعدايداعى حالىقتىڭ تىرشىلىك-تىنىسى، ارمانى مەن زارى تاڭىرگە جاقىنىراق. وكتەم جۇرتتاردىڭ دامىعان ادەبيەتىندەگى ەڭ ۇلى جازۋشىلاردىڭ ءوزىنىڭ حالىقتار تەڭدىگى، ۇلت بوستاندىعى تارابىنداعى وي-تولعام، ۇعىم-نانىمدارىن بايىپتاساڭىز... تاڭ قالاسىڭ، ءتىپتى، اقىلعا سىيماس جاعدايلار الدىڭىزدان شىعادى.

مۇنىڭ ەڭ ايقىن مىسالى ميتسكەۆيچ پەن پۋشكين اراقاتىناسى دەر ەدىم»، – دەيدى دە، پولياك اقىنى ميتسكەۆيچ پەن  پۋشكيننىڭ ۇلكەن رۋحاني بىرلىكتە دوس بولعانىنا توقتالىپ، ايداۋدان قايتقان ميتسكەۆيچكە پۋشكين جاساعان كومەك پەن قۇرمەتتى ءسوز ەتكەن جازۋشى: «بىراق، مۇنىڭ ءبارى سىرتقى پەردە ەكەن. بار عۇمىرىن حالقىنىڭ ازاتتىعىنا باعىشتاعىن ميتسكەۆيچ وتانىنا ورالا سالىسىمەن، تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنىڭ جاڭا باستالعان تاعى ءبىر كەزەڭىنە وراي ءۇن كوتەرەدى. رەسەي اسكەرىنىڭ قانتوگىس زورلىعىن ايىپتايدى. مىنە، سول كەزدە... عۇمىر بويى «فاقىرلارعا مەيىرىم تىلەگەن» پۋشكين «ويباي-اتتانعا» باسادى: مىنا قاراڭىز دەيدى، كەشە عانا ورتامىزدا جۇرگەن ادام... ءوزى – جاۋ، ولەڭى – ۋ بولىپ شىقتى، ايار ەكەن، الدامشى ەكەن، وسەكشى، جالاقور ەكەن... – مەيلى، ءبىزدىڭ ورىس داڭقىنان ايبىنعاندار شۋلاي بەرسىن، ال، ءبىز... ءبىز دەگەن سوندايمىز، ءبىز پولشانى تاپتايمىز، ەۋروپانىڭ اپتىعىن باسامىز، بۇكىل سلاۆيان اۋلەتى عانا ەمەس، جارىم دۇنيە ورىستىڭ ۋىسىندا تۇرۋى كەرەك. ءبىزدىڭ مىلتىق پەن ىستىكتىڭ ىزبارىنان بۇكىل الەم قالتىراۋعا ءتيىس، ءبىزدىڭ پاتشامىزعا ءبارى باس ۇرسىن دەيدى». بۇدان ارى جازۋشى ميتسكەۆيچتىڭ پۋشكينگە قايتارعان جاۋابىنا توقتالا كەلىپ: «... رەسەي الەمدىك يمپەريا، ال پالونيا –  بولشەكتەنگەن كىرىپتار ەل... ميتسكەۆيچتىڭ جانى جارالى... ايتسە دە، زورلىقشىل جۇرتتىڭ زودىر اقىنىن جالپاسىنان تۇسىرەردەي جاۋاپ قايىرعان... جاڭىلعان جاق، اتالى سوزگە توقتاماپتى. ...بىراق سەبەپتى. بار كىلتيپان ۇلتتىق وكتەم تۇيسىك پەن وتانشىل پاراسات اراسىنداعى قايشىلىقتان تۋىنداپ وتىر»، – دەپ تۇيىندەيدى ءوز ويىن، يمپەريالىق-وتارشىل پيعىلدى جان-تانىمەن ايىپتاعان گۋمانيست قالامگەر. («مەن»، 187-188 بەتتەر)

تاڭقالارلىق جاعداي: ۋاقىت وزگەرسە دە، يمپەريالىق وتارشىل پيعىل وزگەرمەيدى ەكەن. جوعارىدا جازۋشى ماعاۋين ءسوز ەتكەن پۋشكين مەن ميتسكەۆيچ اراسىنداعى ءدال سول وقيعا، ارادا ەكى ءجۇز جىل ۋاقىت وتسە دە، تۋىسقان ەكى حالىق، ءححى عاسىرداعى ورىس پەن ۋكراين ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىندا دالمە-ءدال، تۋرا سول كۇيىندە قايتالانىپ وتىر. تاڭ قالاسىڭ; بارلىق نارسەنىڭ سوڭى، شەتى مەن شەگى بولادى دەۋشى ەدى، ۇستەم پيعىلدى ادىلەتسىزدىكتىڭ سوڭى دا، شەتى دە، شەگى دە بولمايدى ەكەن-اۋ...

مۇمكىن، اقىندىق دارىنىن جوعارى باعالادى، مۇمكىن، پوەزياداعى ءور مىنەزى مەن رومانتيكالىق مۇڭ ارالاس تەرەڭ ويىنا قىزىعىپ اباي اۋدارعاننان بولار، بالكىم، تاعدىرلاس ەلدىڭ اقىنى بولعاننان شىعار، ماعاۋين پۋشكيننەن پولياك اقىنى ادام ميتسكەۆيچتى (1798-1855) الدە-قايدا جوعارى قويادى. اۆتوردىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا، ۇلكەن ەلدەن شىققان ۇستەم ۇلتتاردىڭ ورتاشا دەڭگەيدەگى جازۋشىلارى – مايدا ۇلتتاردان شىققان وتە دارىندى دەگەن جازۋشىلارعا قاراعاندا وقىرمانى دا كوپ، تارالىمى دا ۇلكەن، سودان ارينە، تانىمالدىلىعى جوعارى، – دەيدى. اقيقات ءسوز. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبىن، كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى، نەمەسە، «اۋزى قيسىق بولسا دا باي بالاسى سويلەسىنمەن» تۇسىندىرۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە «جارناما بارلىعىن دا ىستەي الادى»، –  دەگەن ۇعىم تاعى بار. ۇلكەن ەلدەر وزدەرىنىڭ ۇلتتىق جەتىستىكتەرى – كوركەم شىعارمالارىن جارنامالاۋدى مەملەكەتتىك ۇلكەن ساياساتتارىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگىنە اينالدىرعان. ۇلكەن ەلدىڭ «جارناما» ساياساتى دا ۇلكەن. بۇل ساياساتتىڭ استارىندا قانداي وي جاتقانىن ءا، دەگەندە بىردەن تۇسىنە كەتۋدىڭ ءوزى دە وڭاي شارۋا ەمەس.

پروزا جانرىنداعى اڭگىمەنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى شەبەرلەرى دەپ تانىلعان ورىستىڭ چەحوۆى مەن جاپوننىڭ اكۋتاگاۆاسى ءوزىمىزدىڭ كەشەگى جۇسىپبەك، بەيىمبەت، تاكەندەردەن، بۇگىنگى تىنىمباي نۇرماحامبەتوۆ، ءابىش كەكىلباەۆ، دۋلات يسابەكوۆ پەن ورالحان بوكەي، اسقار سۇلەيمەنوۆ، تولەن ابدىكوۆ، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان مۇحتار ماعاۋيندەردەن اسىپ كەتكەن ەشتەڭەلەرى جوق. بالكىم، ولار كەيبىر جاعدايدا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ «شاڭقان بوزدارىنان» تومەن دە... بۇل جەردە ماسەلەنىڭ بارلىعى اۋدارما مەن جارناماعا كەلىپ تىرەلەدى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى جارناماعا، ارينە... ۇلكەن ەلدىڭ جارناماسىنىڭ دا ۇلكەن بولارى بەلگىلى جاعداي...

وتارشىلدىق پەن ناسىلشىلدىكتى جان-تانىمەن ايىپتاعان م.ماعاۋين ءوزىنىڭ  «مەنىندە» ۇستەم پيعىلدى ۇلكەن ەلدىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇلىلارى دوستوەۆسكي مەن لەرمونتوۆ، لەسكوۆتاردىڭ ۇلى ورىستىق-شوۆينيستىك پيعىلدارىن كىنالاي سويلەپ، «حاجى-مۇراتتاعى» ءشامىل مەن وزبىر ورىس پاتشاسىنىڭ اراسىنا تەڭدىك بەلگىسى قويىلادى، رەسەي اسكەرىنىڭ وتارلىق جاۋلاۋشىلىق ماقساتىنداعى باسقىنشى شاپقىنشىلىعى – وتارشىل، ءناسىلشىل سانانىڭ ەمەس، حالىقتار اراسىنداعى كادىمگى قيعىلىق سوعىستىڭ زاردابى رەتىندە عانا ايىپتالادى. ۇلتتىق قايشىلىق – ادامدار اراسىنداعى تارتىس رەتىندە عانا سۋرەتتەلەدى، – دەپ، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلى گۋمانيست-جازۋشى دەپ مويىندالعان تولستويدىڭ ءوزىن، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىل ساياساتىن تەرەڭ اشىپ كورسەتە الماعان دەپ ايىپتاي سويلەيدى.

ادىلەتتىڭ بيىك مىنبەسىندە تۇرعاندىقتان بولار، شىندىقتىڭ ءوز جاعىندا ەكەنىنە كامىل سەنگەن جازۋشى، ەشكىمنىڭ دارىن-قابىلەتى مەن الەمدىك دەڭگەيدەگى اتاق-ابىرويىنا قاراماپتى. كىشكەنتاي ۇلتتىڭ ۇلكەن قاسىرەتى – ناسىلشىلدىك پەن وتارشىلدىق جۇيەنى تالداي وتىرىپ، تەرەڭ بىلگىرلىكپەن سىناپ، اقيقاتتىڭ اق تۋىن ءدال وسىنداي بيىك دەڭگەيگە كوتەرگەن ماعاۋيننان وزگە قازاق جازۋشىلارىن ءوز باسىم بىلمەيدى ەكەم.

جازۋشى ءوزىنىڭ رۋحاني ەزگىگە قارسى جوعارىدا ايتىلعان جانايعايىنىڭ جالعاسى رەتىندە «رۋحاني ەزگى جانە وتارلىق سانا» ماقالاسىندا:  «جاڭا ايتتىق: قازاق وقىماعان نادان بولدى دەدى. ەكى-اق پروتسەنتى ساۋاتتى بولىپتى، ساناعان ەشكىم جوق، داۋلاسپايىق. ال، ەندى ورىس نەشە پروتسەنت ساۋاتتى بولدى؟». (م. ماعاۋين. شىعارمالار جيناعى. 13 توم، 374-بەت. الماتى، «قاعانات» - 2002)

«قازاق ەكى پروتسەنت قانا ساۋاتتى بولدى»، – دەگەن ءسوز كەز-كەلگەن قازاقتىڭ كەۋدەسىن باساتىن. مەنىڭشە، قازاق حالقىنا جاسالعان رۋحاني ەزگى، تاپ وسى «ەكى پروتسەنتتەن» باستاۋ الادى.

قازاقتىڭ ەكى پروتسەنتى ساۋاتتى بولعان تۇستا، ورىستىڭ قانشا پروتسەنتى ساۋاتتى بولىپتى؟ –  دەگەن سۇراق وتارلىق رۋحاني ەزگىدەن ماڭگۇرتتەنۋگە جاقىنداعان قازىرگى قازاق زيالىلارىنىڭ ەشقايسىنىڭ ويىنا ورالماپتى. بالكىم، سۇراۋعا ءداتى جەتپەگەن. بۇل سۇراقتى مەن العاش رەت م.ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنار» اتتى رومانىنىڭ كەيىپكەرى حالەل ەسىمدى اسپيرانت جىگىتتىڭ اۋزىنان ەستىگەم. بۇل سۇراق نەگە ءبىزدىڭ دە ويىمىزعا وسى كەزگە دەيىن ورالماعان دەپ، تاڭقالعام. رومان كەيىپكەرى اسپيرانت حالەل دە بۇگىنگى جازۋشى م.ماعاۋين سەكىلدى – كىم ساناپتى ونى؟ ساناعان ەشكىم جوق، –  دەپ جاۋاپ بەرگەن-ءدى.

ءبىز دە: – كىم سانايدى ونى؟ –  دەپ ويلايتىنبىز.

انىعىندا، ساناپتى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوزى ساناپتى. ول بىلاي دەيدى: «بۇل كۇندە وقۋدىڭ كەرەك ەكەنىنە ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. قاي جۇرت بولسا دا وقۋمەن ىلگەرى باسىپ تۇرعاندىعىن – كەيىن قالۋدىڭ سەبەبى وقۋدىڭ كەمدىگىنەن ەكەندىگىن كورىپ تۇرمىز... ەندى ءبىزدىڭ قازاقتا وقۋدىڭ كوپ-ازىن مولشەرلەۋ ءۇشىن مىناۋ ەسەپتى كورسەتەمىز. ءار جەردەگى قازاقتىڭ ونەر-ءبىلىمى قارايلاس، سول سەبەپتى ءبىر وبلىس، ياكي، ءبىر ۋەز ەلدەگى وقۋدىڭ تارالۋىن كورسەتسەك، كۇللى قازاقتاعى وقۋدى شامالاۋعا بولادى.

تورعاي وبلىسىندا 1912- ءنشى جىل ءبىرىنشى عينۋارعا دەيىن 570 مىڭ 109 قازاق تۇرعان، قازاق بالاسى وقيتىن 132 شكول بولعان. (سپراۆوچنايا كنيگا تورگايسكوي وبل. نا 1912 گود) بۇلاي بولعاندا ءاربىر 3 مىڭ 561 كىسىگە ءبىر شكولدان عانا كەلەدى ەكەن. قوستاناي ۋەزىندە 1909-ءنشى جىلعى ەسەپ بويىنشا، 60 مىڭ 594 ەركەك، 52 مىڭ 63 ايەل – بارلىعى 112 مىڭ 657 قازاق بولعان. بۇلاردان قازاقشا وقىعان (قات تانيتىن) ەركەك 6 مىڭ 65, ورىسشا قات تانيتىن 690. قازاقشا قات تانيتىن 379, ورىسشا قات تانيتىن ايەل 29. (ماتەريالى پو كيرگيز، زەملەپولزوۆ. سوبر. ستاتيست. پار. تۋرگ. ۋر. پەرەس. رايونا كۋست. ۋ. ستر. 412-413)

بۇل ەسەپتەن كورىنەدى: قوستاناي ۋەزىندە قازاقشا قات تانيتىن ەركەك ءاربىر ءجۇز كىسىدەن التاۋ، ورىسشا قات تانيتىن ءاربىر  مىڭ كىسىدەن التاۋ، قازاقشا قات تانيتىن ايەل ءاربىر ءۇش ءجۇز كىسىدەن بىرەۋ، ورىسشا قات تانيتىن ءاربىر ءتورت مىڭنان بىرەۋ ەكەن. (قازاق. 1913, 21 اپىرەل، №11. ا.بايتۇرسىنۇلى. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. 289-290 بەت. 4-توم. الماتى، الاش 2006)

احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ستاتيستيكالىق قۇجاتقا نەگىزدەلگەن ساراپتاۋىنا قاراعاندا، 1912 جىلدىڭ 1 يانۆارىنا دەيىن، تورعاي وبلىسىندا ءار ءجۇز ەر ادامنان –  التى، ءار ءۇش ءجۇز ايەلدەن – ءبىر ايەل عانا ساۋاتتى بولعاندا، جالپى ەر ادامداردىڭ 6 پايىزى، ايەل ادامداردىڭ 0,003 پايىزى عانا ساۋاتتى بولعان.  ورىسشا حات تانيتىنداردىڭ جاعدايى – ءسوز ەرتۋگە دە تۇرمايدى. تىپتەن اۋىر.

قازاق حالقىنىڭ جالپى ساۋاتىنىڭ مۇنشا تومەن بولۋىنىڭ سەبەبىن ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى بىلاي تۇسىندىرەدى: «قازاق بالاسى تاۋىرىرەك وقىرلىق شكولداردا قازىنالىق ورىن از، ءوز كۇشىمەن وقىتۋعا اركىمنىڭ شاماسى كەلە بەرمەيدى. ەكى كلاستى شكولدار ءار ۋەزدە ءبىر-ەكەۋدەن، ولارعا 30-دان ارتىق قازاق بالاسىن المايدى. ورتا ءام جوعارعى شكولداردا قازىنالىق ورىن بۇل كەزدە جوقتىڭ قاسىندا. ءار وبلىستىڭ قازاقتارى ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەت، ينستيتۋتتاردان 2-3-تەن ارتىق ورىن جوق». (قازاق. 1913. 21 اپرەل، №11. ا. بايتۇرسىنۇلى. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. 290-بەت، 4-توم. الماتى، «الاش»-2006)

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق قوعامىنداعى وقۋ جايىنىڭ جالپى جاعدايى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1913 جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ №11 سانىندا جارىق كورگەن «وقۋ جايى» ماقالاسىندا كورسەتىلگەن جاعداياتتاردان ۇزاي قويماعان بولاتىن.

1918 جىلى قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتى تولىق ورنادى. ارادا 22 جىل وتكەندە، ياعني، 1940 جىلى قازاق حالقى تۇگەل ساۋاتتى بولىپ، ورتا مەكتەپتەردى ايتپاعاندا، ۋنيۆەرسيتەت، ينستيتۋتتار، تەحنيكۋمدار، ءوندىرىس ورىندارى – زاۆود-فابريكالار اشىلىپ، ۇلتتىق تەاتر جانە كينو ونەرى، قازاق جازبا ادەبيەتى مەن جازبا ادەبي ءتىلى، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا مەن قازاق جۇمىسشى تابى قالىپتاستى. قازاق حالقى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنان ورىن الدى. انىعىنا كەلگەندە، شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءۇشىن، بۇل –  وتە ۇلكەن تابىس! ەندى، وسى تابىسقا قازاق حالقى قالاي جەتتى؟ ارينە، وقۋ-ءبىلىمنىڭ ارقاسىندا.

سەبەبى، ا.بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي، حالىقتىڭ ىرگەلى باسۋىنىڭ دا، كەيىن قالۋىنىڭ دا سەبەبى – وقۋ-ءبىلىمنىڭ كەمدىگىنەن بولادى. وتكەن تاريحىمىزعا ۇڭىلەر بولساق، قازاق حالقىنىڭ كورگەن كەمشىلىك-زارداپتارىنىڭ بارلىعىنىڭ دا نەگىزگى سەبەبى – عىلىم-بىلىمنەن كەنجە قالۋىنان.

قالاي دەسەك تە، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قازاق حالقىنىڭ ءجۇز پايىز ساۋاتتى بولۋى – ۇلكەن جەتىستىك ەدى. مىنە، وسى ۇلتتىق جەتىستىگىمىز دەپ ايتۋعا تۇرارلىقتاي ۇلكەن تابىسىمىزدى م.ماعاۋين ءوزىنىڭ «رۋحاني ەزگى جانە وتارلىق سانا» ماقالاسىندا: «...قازىر تۇگەل ساۋاتتى. ورىس تا، ءبىز دە. ءسوتسياليزمنىڭ كورىنىپ تۇرعان ءبىر ناتيجەسى – جۇرتتى جاپپاي ساۋاتتىلىققا جەتەلەدى عوي. جاپپاي وقىتۋعا. ول باسقا قۇرىلىمداردا دا بولۋى مۇمكىن. قوعامنىڭ دامۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىنىڭ كورىنىسى. ءسوتسياليزمنىڭ عانا ەمەس», – دەپ قانا اتاپ، سيپاي قامشىلاپ ءوتىپ كەتەدى. جازۋشىنىڭ ويىنشا، حالىقتىڭ تۇگەل ساۋاتتى بولۋى، جەتىستىك ەمەس – ناتيجە. بىراق، ءسوتسياليزمنىڭ ناتيجەسى ەمەس. سوندا كىمنىڭ بولماسا نەنىڭ ناتيجەسى؟ اۆتور ول جاعىن تاراتىپ ايتپاپتى.

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازۋى بويىنشا، جالپى ەسەپتەگى جوبامەن، 1912 جىلعا دەيىن التى پايىزى عانا ساۋاتتى بولعان قازاق حالقى كەڭەس وكىمەتىن وگىز سوقامەن جەر جىرتىپ ءجۇرىپ قارسى الدى. ارادا جەتپىس ءۇش جىل ۋاقىت وتكەندە، قازاق حالقى عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالالارىمەن بىرگە اتومدىق كوسموستى يگەرىپ،قازاق بالاسى ايعا ۇشىپ، الەمدىك وركەنيەتتى ۇلتتارمەن بىرگە «جاڭا تەحنولوگيالار» زامانىنا قادام باسىپ تۇرىپ، كەڭەس وكىمەتىن تارقاتىپ، شىعارىپ سالدى.

اتى-ءجونى قازىر ەسىمدە جوق، اعىلشىننىڭ ءبىر وقىمىستى ساياحاتشى وفيتسەر عالىمى، حح عاسىر باسىندا، يران جانە اۋعانىستان مەن قازىرگى قازاقستان جەرىندە بولىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ، ءوزى كورگەن ءۇش حالىقتى ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ: «مادەنيەتى دامىعان، شاعىن بولسا دا ءوندىرىس وشاقتارى، تۇراقتى شارۋاشىلىق تۇرلەرى بار يراندى ايتپاي-اق قويايىن، حالقىنىڭ ون پايىزعا جۋىعى عانا ساۋاتتى، تۇراقتى مەدرەسە مەكتەپتەرى، كىلەم تاعى باسقا توقىما توقيتىن مانۋفاكتۋرالارى بار اۋعانىستانعا، قازىرگى مەن كورگەن قازاقتاردىڭ جەتۋى ءۇشىن، كەمى 70-80 جىل ۋاقىت كەرەك»، – دەيدى.

وقىمىستى اعىلشىن وفيتسەرى ءوزى كورگەن يراندىقتار مەن قازاقتاردى سالىستىرۋدى ولقى كورىپ، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاقتاردى اۋعاندىقتارمەن سالىستىرىپتى.

مىنە، وسى حح عاسىر باسىنداعى  اعىلشىن وقىمىستى ساياحاتشىسى ايتقان اۋعاندىقتاردىڭ قازىرگى قازاقتاردىڭ جاعدايىنا جەتۋ ءۇشىن ەڭ كەمى ءبىر عاسىر ۋاقىت كەرەك. ارينە، مۇنىڭ سەبەبى – سوعىس پەن اۋعان جەرىندەگى ءتۇرلى-ءتۇستى رەۆوليۋتسيا. دەسەك تە، حح عاسىردىڭ باسىندا وزدەرىنەن 70-80 جىلعا وزىپ كەتكەن اۋعاندىقتاردان قازىرگى قازاقتاردىڭ ءجۇز جىلعا وزىپ كەتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى: م.ماعاۋين جازعانداي قوعامدىق دامۋدىڭ بەلگىلى ءبىر كورىنىسى ەمەس – عىلىم-ءبىلىمنىڭ دامۋى جانە جالپىعا ورتاق، تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىداعى جەتكەن جەتىستىگىنىڭ كورىنىسى.

مويىنداساق تا، مويىنداماساق تا اقايقاتى سول: كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىنداعى عىلىم-ءبىلىم تۋراسىندا قازاق حالقىنىڭ ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەن جەتىستىگى – ۇلكەن جەتىستىك بولاتىن. بۇل اتالعان ۇلكەن جەتىستىكتىڭ قۇنى – بىزگە، قازاق حالقىنا وتە قىمباتقا ءتۇستى. ءبىز بۇل جەتىستىككە حالقىمىزدىڭ جارتىسىنان استامىنان ايىرىلعان زۇلامات اشارشىلىق پەن ستاليندىك رەپرەسسيا ارقىلى جەتتىك. بۇل – ۇلتتىق تراگەديا! ورنى تولماس اۋىر شىعىن. سول ءۇشىن دە ءبىز توتاليتارلىق كەڭەستىك-ستاليندىك جۇيەنى ەشۋاقىتتا دا كەشىرمەيمىز!

قازىر كەڭەستىك جۇيەنى ۇناتپاي، كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى  قازاق حالقىنىڭ جەتىستىكتەرىن كورگىسى كەلمەيتىندەردىڭ بارلىعى دەرلىك، ءبىراۋىزدان ستاليندىك رەجيم تۇسىنداعى اشارشىلىق پەن رەپرەسسيانى ايتادى. جوعارىدا اتاپ وتتىك، 1956 جىلعى حح سيەزدە ستاليندىك رەجيمدى كەڭەس وكىمەتىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءوزى دە ايىپتاعان. بۇكىل حالىق بولىپ، ءبىز دە ايىپتايمىز!

دەسەك تە، ستاليندىك رەپرەسسيا كەزىندە كورشى وزبەك پەن قىرعىزدان ساناۋلى عانا ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى اتىلسا، ءبىزدىڭ قازاقتاردان اتىلعان ءجۇز مىڭداي ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا ىشىنەن، قانشا مىڭ ۇلت قايماعى – زيالىلارىمىز اتىلىپ كەتتى. نەگە؟ نەگە اشارشىلىقتان كورشى قىرعىز، وزبەك، تاجىك، تۇركىمەن ەمەس، ءبىز ، قازاقتار عانا قىرىلدىق؟

ءسوز باسىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بىزدە كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىنداعى ستاليندىك رەپرەسسيا مەن اشارشىلىق كەزەڭىندەگى قازاق حالقىنىڭ مەنتاليتەتىنە عانا ءتان ۇلتتىق فاكتورلاردى زەرتتەگەن جەكە ادام نە عىلىمي ورتالىقتار بار ما؟ بۇلاي دەپ ايتۋىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبى: كەشەگى اشارشىلىق پەن رەپرەسسيانى كوزىمەن كورگەن اتا-اجەلەرىمىزدىڭ اڭگىمەلەرىن ءوز قۇلاعىمىزبەن تىڭداپ وستىك. سولار ايتاتىن: اشارشىلىق پەن ستالين زامانىندا ء(بىزدىڭ اۋىلدىڭ شالدارى رەپرەسسيا كەزەڭىن ءىستالين زامانى دەپ سويلەيتىن) ءبىزدىڭ قازاقتار ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز جازىپ، اشارشىلىقتا ءبىرىن-ءبىرى باي دەپ ايتىپ، ءبىرىنىڭ جاسىرعان استىعىن ەكىنشىسى تاۋىپ بەرىپ، كورسەتىپ جاتتى دەيتىن. تىپتەن، انانىڭ اتاسىن – اناۋ «حالىق جاۋى»، – دەپ، ۇستاپ بەرگەن دەيتىن دە، سول ادامداردىڭ اتىن ايتىپ وتىراتىن. تەكسەرىپ قاراساڭىز ۇستىنەن ارىز جازىپ، ءبىرىن-ءبىرى ۇستاپ بەرگەندەردىڭ ءبارى ءبىر اۋىلدا تۇرعان، رۋلاس تۋىسقاندار.

باياعىدا، ۇلكەن كىسىلەردەن ەستيتىنبىز: كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرامىندا 15 رەسپۋبليكا بولسا، موسكۆاداعى پارتيا ورتالىق كوميتەتىنە ءبىر قازاقستاننان بارعان ارىز، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرامىنداعى قالعان 14 رەسپۋبليكادان كوپ بولىپتى. وسىندايدا ويلايسىڭ، بىرەۋدىڭ ۇستىنەن وسەك تەرىپ، ارىز جازۋعا نەگە ءبىز، قازاقتار سونشا قۇمار بولدىق؟ وسى ويىمىزعا تۇزدىق ەسەبىندە، بار جەردە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جۇرگەن ءبىر مىسال: جازۋشى ءى.ەسەنبەريننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەڭ ۇلكەن سىيلىعى لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ جاتقاندا، قازاقستاننان جەرلەستەرى جازعان ارىزدىڭ كەسىرىنەن سىيلىق ءبىر ۇلتتىڭ  بەس ءجۇز جىلدىق تاريحىنىڭ كوركەم شەجىرەسى ىسپەتتەس ءى.ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرىنە» ەمەس، گرۋزين جازۋشىسى نادور دۋمباندزەنىڭ شاعىن پوۆەستەر جيناعىنا بەرىلدى. ارينە، مەن بۇل جەردە نادو دۋمبادزەنىڭ جازۋشىلىق تالانتىن دا، سول تۇستاعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ بيىك لاۋازىمدى تۇلعاسى ەدۋارد شەۆارنادزەنىڭ ىقپالىن دا جوققا شىعارمايمىن. ماسەلە: ءى.ەسەنبەرلينگە بۇيىرماعان لەنيندىك سىيلىقتا ەمەس، ماسەلە: سول سىيلىقتى الىپ كەتپەسىن دەپ، ءى.ەسەنبەرليننىڭ ۇستىنەن ءوزىمىزدىڭ قازاقتار جازعان ارىزدا! جالقى رەت جازىلعان ءبىر عانا ارىز بولسا ماقۇل عوي، ارىز ماسكەۋگە ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت، توپ-توپ ادامنىڭ بىرلەسە وتىرىپ قول قويۋىمەن جازىلعان.

ەگەر، ءى.ەسەنبەريننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى لەنيندىك سىيلىققا يە بولعاندا، كەڭەس وداعىنىڭ ۇزدىك شىعارماسى رەتىندە بۇۇ-دا پايدالاناتىن سول كەزدەگى الەمدىك كوشباسشى مەملەكەتتەردىڭ التى تىلىنە اۋدارىلاتىن ەدى، پالەنباي مىڭ تيراجبەن. بۇدان كىم ۇتاتىن ەدى؟ ارينە، الەم جۇرتشىلىعىن ءوز تاريحىمەن تانىستىرعان قازاق حالقى عانا! ارىز جازعىشتار مۇنى بىلمەدى ەمەس، ءبىلدى! بىلە تۇرا سولاي ەتتى. قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى – ولاردى تەرەڭنەن ۇلتتىق تۇرعىدان ويلانتۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. ءبىز قازىر «اباي جولى» رومانى قازاقتى الەمگە تانىتتى دەپ ايتىپ ءجۇرمىز. ەگەر دە م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» لەنيندىك سىيلىقتى الماعاندا، رومان-ەپوپەيا الەم تىلدەرىنە اۋدارىلماس ەدى. ال، الەم جۇرتشىلىعى بولسا، قازاق حالقى تۋرالى روماندا ايتىلاتىن ەنتسيكلوپەديالىق تۇرعىداعى اقپاراتتان مۇلدەم ماحۇرىم قالعان بولار ەدى.

قازاق ارىزقوي ەل ما؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن، ۇزاققا بارماي-اق، ۇلتتىق كىتاپحاناعا بارىپ، 1937 جىلدىڭ «سوتسيالدى قازاقستان» كەيىنگى اتاۋى «سوتسياليستىك قازاقستان» بولىپ وزگەرگەن گازەتتەردى وقىپ كورسەڭىز، جاۋابىن تاباسىز. سول تۇستا، كىمنىڭ ۇستىنەن كىم جازباعان؟ جانە نە دەپ جازباعان؟

مەنىڭ جوعارىدا، كورشى وزبەك پەن قىرعىز نەگە ستانليندىك رەپرەسسياعا قازاققا قاراعاندا از ۇشىرادى؟ – دەگەن سۇراعىم وسى ورايدا قويىلعان بولاتىن. ۋاقىت سولاي بولدى دەپ – جالتارا جاۋاپ بەرىپ، قۇتىلىپ كەتۋگە ءبىز شەبەر بولىپ الدىق. مەنتاليتەتىمىزگە ءتان فاكتورلاردى تارازىلاي وتىرىپ، شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋعا جۇرەكسىنەتىن سەكىلدىمىز. جۇرەكسىنەمىز! سەبەبى، ءبىزدىڭ سانامىز «ۇلتتىق سانا» دەڭگەيىنە كوتەرىلە قويعان جوق. كەز-كەلگەن حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسى – سول ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى سىناي الۋ دارەجەسىمەن ولشەنەدى. وركەنيەتكە بىزدەن بۇرىنىراق جەتكەن ۇلتتاردىڭ ويشىلدارىنىڭ بارلىعى دەرلىك وزدەرىن دە، ءوز ۇلتىن دا قاتتى سىناعان. بۇعان اعىلشىننىڭ شەكسپيرى، نەمىستىڭ گەتەسى مەن ورىستىڭ تولستوي، چەحوۆ، گوگولدارى، نەمىستىڭ فيلوسوفى ءارى تاريح جازباگەرى وسۆالد شپەنگلەردىڭ «ەۆروپانىڭ قۇلدىراۋى» («زاكات ەۆروپى») شىعارمالارى مەن جازبالارى تولىق دالەل. دامىپ-جەتىلسىن، وركەندەي ءوسىپ، وركەنيەتكە جەتسىن دەگەن نيەتپەن، جانىنداي جاقسى كورىپ، سۇيە تۇرا، ولار ءوز ۇلتىن قاتتى سىنادى. ولار ەشنارسەدەن قىسىلىپ، قايمىقپادى. سەبەبى، ولاردىڭ ساناسى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ قويعان بولاتىن.

وسى تۇرعىدان ويلار بولساق: قازاقتا ءبىرىنشى بولىپ، ساناسى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن – اباي. ول ءبىرىنشى بولىپ:

وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق

ەرىنشەك، بەكەر شاشپاقتى، – بەس دۇشپانىڭ دەپ كورسەتە وتىرىپ:

بارىپ كەلسە ەرتىستىڭ سۋىن تاتىپ،

بەرىپ كەلسە ءبىر ارىز بۇتىپ-شاتىپ.

ەلدى الىپ، ەسىلدى الىپ ەسىرەدى،

ىسەپ-كەۋىپ، قابارىپ كەلە جاتىپ، – دەپ، ارىزقويدىڭ بەت-بەينەسىنىڭ سايقىمازاق كەيپىندەگى ءتىرى سۋرەتىن وقۋشىنىڭ كوز الدىنا الىپ كەلەدى.

شىعارمالارى ارقىلى ءوزى ءومىر سۇرگەن قازاق قوعامىنىڭ رەليستىك ءومىرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسىن جاساعان حاكىم اباي زامانىندا، ارىزقويلاردىڭ مول بولعاندىعىنا – اباي شىعارماشىلىعى تولىق دالەل.

وتكەن تاريحىمىزدى وي كوزىمەن زەردەلەسەك – اباي زامانىنداعى ارىزقويلار تولقىنى، ۇرپاق جالعاسىنداي بولىپ، كەڭەس زامانى ارقىلى، بەرگى زامانعا جەتىپ جىعىلعان سەكىلدى. بۇل – ءبىزدىڭ ۇلتتىق دەرتىمىز. ال، دەرت – باتپاندار كىرىپ، مىسقىلداپ شىعادى. سوندىقتان، قانشا اۋىر بولسا دا، دەرتتى ەمدەۋ – مىندەت.

حاكىم اباي ءوزىنىڭ قارا سوزىندە، ءوز ۇلتى – قازاق حالقىنىڭ جاماندىققا نەگە ءۇيىر بولا بەرەتىنىن اشىق ايتادى، اشىنا سىنايدى. سەبەبى، ول ءوز ۇلتى – قازاق حالقىن جان-تانىمەن ءسۇيدى. سول كەزەڭدە حاكىم اباي – حالقى وركەنيەتكە ەرتە جەتىپ، وزعىن حالىقتاردىڭ ورتاسىنان ءوز ورنىن ەرتەرەك تاپسا ەكەن، – دەگەن ۇلاعاتتى وي ۇستانىمىندا بولدى.

بىزگە قازىر دانىشپان ابايدىڭ ءوز حالقىن سىناعان سىنشىل ويلارى جەتپەي تۇر. شەتىمىزدەن جىلاۋىق بولىپ الدىق. مىنانىڭ تۇسىندا قىرىلىپ قالدىق، انانىڭ كەزىندە اشارشىلىققا ۇشىرادىق، اناۋ ءۇيتتى، مىناۋ ءبۇيتتى... بۇل نەعىلعان بىتپەيتىن كوز جاسى... ءبىزدىڭ كوپ نارسەدەن كەنجە قالۋىمىزعا ءوزىمىز ەمەس، بوتەن بىرەۋ – وزگەلەر كىنالى سەكىلدى. بۇلاي ويلاۋدىڭ ءوزى – وتارلىق سانانىڭ بەلگىسى. وسەم دەگەن ۇلت – كىنانى وزىنەن ىزدەپ ۇيرەنۋى شارت. ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان: «جىلاپ ادام سۇيكىمدى بولماق ەمەس. ءتىرى ادامعا – الدىمىز كۇرەس جولى»، – دەگەن بولاتىن. ۇلت كوسەمىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن تولىق تانىسا باستاعانىمىزعا دا وتىز جىلداي ۋاقىت بولدى. ءبىز ءالى جىلاپ كەلەمىز. كىمگە، نە دەپ شاعىم ايتپاقشىسىڭ؟ كىم تىڭدايدى سەنىڭ ءسوزىڭدى؟ تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستە جەڭىمپاز ءتۇر عانا ءومىر ءسۇرۋ قۇقىنا يە بولادى. بۇل – ءومىر زاڭى. سوندىقتان، الدىمىز – كۇرەس جولى. ءبىز ءالى كۇنگە «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەننەن گورى «كىم كىنالى؟» دەگەن سۇراق توڭىرەگىنەن ۇزاي الماي كەلەمىز.

ۇلت رەتىندە وسەمىز دەسەك، وزىمىزگە-ءوزىمىز سىن كوزىمەن قاراي وتىرىپ، وتكەن تاريحىمىزداعى جەتكەن جەتىستىگىمىزدى دە، جىبەرگەن كەمشىلىگىمىزدى دە ءادىل باعالاپ، ايقىن ماقساتپەن الىس بولاشاققا قاراي بىلگەنىمىز ءجون. سوندىقتان دا، ءبىز كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى جەتكەن جەتىستىگىمىزگە دە، كەتكەن كەمشىلىگىمىزگە دە سىن كوزىمەن قاراپ، ادىلەت تۇرعىسىنان ساراپتاۋعا تىرىستىق.

كەڭەس وكىمەتى دەگەننەن شىعادى، قازىر بىزدە 1932 جىلعى كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى قازاقستاندا بولعان اشارشىلىقتى گەنوتسيد دەپ تۇسىندىرگىسى كەلەتىن عالىمدار بار.

ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى گەنوتسيد – بەلگىسى ءبىر حالىقتى جەر  بەتىنەن مۇلدەم جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن، سول حالىقتى ءتۇرلى تاسىلدەر ارقىلى ماقساتتى تۇردە قىرعىنعا ۇشىراتۋ. مىسالى، گيتلەر بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن، فاشيستىك گەرمانيا ەۆرەي حالقىن ماقساتتى تۇردە، ءتۇرلى تاسىلدەر ارقىلى قىرىپ-جويدى. بۇل – حح عاسىرداعى گەنوتسيدتىڭ الەمدىك تۇرعىداعى ۇلگىسى ەدى.

ويلايمىن: ەگەر، كەڭەس وكىمەتى ماقساتتى تۇردە قازاق حالقىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرەمىن دەسە، ستالين بيلىكتە تۇرعان 1930 – جىلداردا، بولماسا، ودان كەيىن دە ونىڭ قولىنان كىم قاعىپتى؟ كەڭەس وكىمەتى قازاق حالقىن گەنوتسيد ارقىلى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋدى ماقسات ەتسە، وندا ولار قازاقتار ءۇشىن مىڭداعان مەكتەپ، جۇزدەگەن تەحنيكۋم، ونداعان ينستيتۋت پەن ۋنيۆەرسيتەت، تەاتر، اكادەميا اشىپ، ولاردىڭ مادەنيەتىن كوتەرىپ، ميلياردتاعان تەڭگە شىعىنعا باتىپ نە ىستەيدى؟ بىردەن كەلىپ، نەمىستەر ەۆرەيلەردى قىرعان سەكىلدى، كەڭەس وكىمەتى دە ءتۇرلى تاسىلدەر ارقىلى قازاق حالقىن قىرىپ تاستاسا، ولاردان ءدال سول ۋاقىتتا نەگە بۇلاي جاسادىڭ دەپ، كىم سۇرار ەدى؟ قالاي قيمىلدايمىن، نە ىستەيمىن دەسە دە، مۇمكىنشىلىكتەرى بار ەدى عوي. كىم قاعىپتى ولاردىڭ قولىنان؟

مەنىڭ ءبىر تانىسىم ايتىپ ەدى، ءبىز كەڭەس وكىمەتى مەن ءستاليندى بوقتاپ جۇرگەنىمىزدە، جوعارىداعىلار جەرىمىز بەن قازبا بايلىقتارىمىزدى ءوزارا ءبولىپ الىپتى عوي دەپ. دۇرىس ايتادى، سول سەكىلدى ءبىز قازىر اشارشىلىق، گەنوتسيد دەپ شۋلاپ جۇرگەنىمىزدە، جوعارىداعى بيلىك باسىنداعىلار كۇللى ۇلتقا تيەسىلى جەردى دە، جەراستى قازبا بايلىقتارىمىزدى دا، سول سەكىلدى مەملەكەت بيلىگىنىڭ نەگىزگى تەتىگى مەملەكەتتىك يدەولوگيا مەن مەملەكەتتىك اقپارات قۇرالدارىن دا تۇگەلدەي جەكە مەنشىكتەرىنە شىعارىپ الدى.  بىراق مەنشىك يەلەرى بەلگىسىز. بۇل – قۇپيا.

مەن اشارشىلىق پەن رەپرەسسيانى كەڭەس وكىمەتىنە ەش ۋاقىتتا دا كەشپەيمىن! بىراق، اشارشىلىق قازاق حالقىن جويۋ ءۇشىن قولدان ۇيىمداستىرىلعان، ماقساتتى تۇردەگى گەنوتسيد، – دەگەن پىكىرمەن دە كەلىسپەيمىن. بىزدە قازىر كەڭەس وكىمەتى ءداۋىرىن تۇتاسىپ تۇرعان قاراتۇنەك زامان رەتىندە ءتۇسىندىرۋ بەلەڭ الىپ كەتتى. مەنىڭشە، بۇل – تاريحتى بۇرمالاۋ. راس، وتىزىنشى جىلدارداعى ستاليندىك رەپرەسسيا مەن اشارشىلىق ۋاقىتىندا قاراتۇنەك زامان بولدى. مۇنان سوڭ، «جىلىمىق كەزەڭ» ورنادى. بىراق، بۇل «جىلىمىق» تا ۋاقىتشا زامان بولدى.  مۇنان سوڭعى ۇلت ومىرىندە ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەر ارقىلى جاسالىنعان رۋحاني ەزگى بولسا دا، حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن الۋمەتتىك-مادەني  ومىرىندە دامۋ بولدى عوي. ءبىز مۇنى نەگە جوققا شىعارۋىمىز كەرەك؟ ال، بىزدە كەڭەستىك ءداۋىردى تۇتاس قاراتۇنەك زامان رەتىندە ءتۇسىندىرۋ داستۇرگە اينالىپ بارا جاتىر.

كەڭەس داۋىرىندەگى حالىق ءومىرىنىڭ مادەني-الەۋمەتتىك جەتىستىكتەرىن ءسوز ەتپەي، بۇرا تارتىپ، تەك رۋحاني ومىردەگى كەمشىلىكتەردى عانا ايتا بەرۋ، مەنىڭشە، 1996-1997 جىلدارى جارىق كورگەن م.ماعاۋيننىڭ «مەنىنەن» باستاۋ العان سەكىلدى. انىعىنا كەلگەندە، م.ماعاۋيننىڭ «مەنىندە» كەڭەس وكىمەتىنىڭ رۋحاني ەزگىسى عانا ءسوز بولىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىنداعى قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني ومىرىندەگى جەتكەن جەتىستىكتەرى ءسوز بولماي، كەڭەستىك ءداۋىر – قارا تۇنەك كەر زامان رەتىندە عانا سۋرەتتەلەدى. ءبىز مۇنى م. ماعاۋيننىڭ «مەن» اتتى عۇمىرباياندىق رومان ەسسەسىنىڭ ولقى تۇسكەن، كەمشىن تۇسى دەپ باعالادىق.

بەسىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى

جالعاسى بار

نۇرعالي ماحان

Abai.kz