ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا ت. رىسقۇلوۆتىڭ130 جىلدىعىنا وراي وتكەن  كونفەرەنتسياداعى بايانداما

تۇرار رىسقۇلۇلى رىسقۇلوۆتى توتاليتارلىق بيلىك قالىپتاستىرعان تاريحي سانا مەتافورموزاسىندا تانىپ-بىلدىك. شىنتۋايتىندا، جاڭعىز تۇرار ەمەس، كۇللى رەپرەسسيا قۇربانى بولعان ازاماتتارىمىزدى تانۋ دا سونداي احۋالدا جۇزەگە استى. بەلسەندى ساياسي ومىرگە رەۆوليۋتسيا يدەيالارىنا سەنىپ كەلگەندەردىڭ دەنى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانى ءمالىم. ۇلتتىق تۇتاستىقتى ساقتاۋدى اڭساعاندار دا، تاپشىلدار دا ۇلكەن تەررور ارانىنا جۇتىلدى. «جىلىمىقتا» جازىقسىز جازالانعان ۇلت كوممۋنيستەرى دە، ءتىپتى ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاشورداشىلار دا اقتالعان، بىراق رەابيليتاتسيا ارتىنا يدەولوگيالىق سۇزگى قويىلعاندىقتان، كوبى قوعام ومىرىنە اقتالعان بەتتە قايتارىلمادى، تيىسىنشە ولار جايىندا بەلگىلى دارەجەدە سىڭارجاق پىكىرلەر قالىپتاستى. ءتىپتى، بار عۇمىرىن سوۆەت وكىمەتى مۇددەسىنە ارناعان ادال كوممۋنيست تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى دا سولاي بولدى. ول 1956 جىلى اقتالعانمەن، ەسىمى 70-ءشى جىلدارعا دەيىن اتالمادى.

دۇرىسىندا، ونى جۇرتشىلىققا العاش تانىستىرعان ماقالا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە 1960 جىلى شىققان ەدى. اۆتورى راقىمالى بايجاراسوۆ قاراعاندى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى كەزىندە رەپرەسسيا قۇرىعىنا ىلىگىپ، 18 جىلىن ايداۋدا وتكىزىپ ورالعان. سوسىن جەكە باسقا تابىنۋدىڭ اشكەرەلەنۋىن، جازىقسىز وپات بولعان اتى وداققا ءمالىم ءدۇمدى قايراتكەرلەردىڭ اقتالا باستاعانىن كورگەن سوڭ، سول قاتارداعى تۇرار رىسقۇلوۆتى جۇرتشىلىققا تانىستىرۋعا بەل بۋعان-دى. الايدا ماقالا رەسپۋبليكانىڭ پارتيالىق بيلىگىنە ۇناماي، رىسقۇلوۆ قايتادان ۇلتشىل، تۇركىشىل، كونتررەۆوليۋتسيونەرلەر شىڭىراۋىنا قۇلاتىلدى. گازەت رەداكتورى مەن ونىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىنەن بوساتىلدى. ماقالا اۆتورى رىسقۇلوۆتىڭ ادالدىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن كۇرەستى،   اقىرى، جۇرەك تالماسىنان دۇنيە سالدى.

تۇرارتانۋ وسىنداي كوڭىلسىز وقيعامەن باستالعان-دى، دەگەنمەن قايراتكەر جايىنداعى وڭ پىكىردى ونىڭ 80 جىلدىعى قارساڭىندا پارتيا تاريحشىلارى ايتا باستادى. تۇراردىڭ ءوز ەڭبەكتەرىنە دە قول جەتتى. ونىڭ تاريحي تۇلعاسىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى قانات جايدى. سودان 90 جىلدىق قارساڭىندا شەرحان مۇرتازانىڭ العاشقى  روماندارى، ۆيكتور ۋستينوۆتىڭ مونوگرافياسى شىقتى. شەرحان اعامىزدىڭ 1988 جىلى ساحنالانعان «ستالينگە حات» پەساسى كوپشىلىكتى ەرەكشە ريزا ەتتى.  مۇراعاتتان الىنىپ، دراماتۋرگيالىق شىعارماعا نەگىز بولعان حات قايتا قۇرۋ جىلدارى عىلىمي اينالىمعا ءتۇستى. سونىڭ نەگىزىندە كەي وقىمىستىلار قازاققا اشتىقتان جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن قاتەرلى كەزەڭدە «حالىقتى قۇتقارۋ ءۇشىن ت. رىسقۇلوۆ ي.ۆ. ستالينگە قايمىقپاي حات جازىپ، ەرلىك جاسادى» دەپ باعالادى. سول الاپات اشارشىلىققا قاتىسى بولعان لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەردىڭ بىرقاتارى رەپرەسسيادان اعاشقى لەكتە اقتالسا دا، ولاردىڭ ادال ەسىمدەرى مەن ناقتى ىستەرى تەرىس باعالانعان قالپى تاۋەلسىزدىككە  دەيىن ساياسي توردا تۇتىلىپ تۇرعان. سودان بەرى، جاسىرىلعان دەرەكتەردى جاڭا كوزقاراسپەن ءادىل ساراپتاپ، تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ىسىنە اتسالىسۋعا جول ايقارا اشىلعالى وتىز جىلدان اسcا دا، بۇرىنعى ستاليندىك قاساڭ بيلىك تۇسىندا بۇرمالانىپ قالىپتاسقان سانا اقيقاتقا ءالى دە جول بەرمەي كەلە جاتقان سەكىلدى.  بۇعان مىسال رەتىندە كەيبىر تۇرارتانۋشىلاردىڭ: «ت. رىسقۇلوۆ 1918–1919 جىلدارداعى جانە 1931–1933 جىلدارداعى اشارشىلىق كەزىندە قازاق حالقىن قۇتقارۋ ءۇشىن ەرەن ەڭبەك ءسىڭىردى»، – دەگەن تۇجىرىمىن اتاۋعا بولادى.

قازاق ەلىن ءىس جۇزىندە ۇلتتىق اپاتقا دۋشار ەتكەن بولشەۆيزمنىڭ سولاقاي ساياساتى بۇل كۇندە بارشاعا بەلگىلى.  اپاتتىڭ 1917–1919 جىلدارعى ءبىرىنشى كەزەڭىندە تۇركىستانداعى كوشپەندى قازاقتار زارداپ شەكتى. جىلقىسى قىزىلاسكەر ءۇشىن تارتىپ الىنىپ، مۇستافا شوقاي اشكەرەلەگەن «بولشەۆيزمنىڭ اشتىق ساياساتى» سالدارىنان ازىق-تۇلىكتەن دە قاعىلعان ولكەدەگى حالىقتىڭ 1 ميلليون 114 مىڭى وپات بولدى. ميلليونداعان جان اشىعىپ جاتتى. اشتىقپەن كۇرەستىڭ ورتالىق كوميسسياسىن 1918 جىلدىڭ قارا كۇزىنەن باسقارعان تۇرار رىسقۇلوۆ قازاق مۇددەسىن كوزگە ىلمەيتىندەرگە، تەك «الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاسايتىن قىزىل گۆارديا» مۇددەسىن ويلايتىندارعا، «ماركسيزم تۇرعىسىنان بولاشاعى جوق» دەيتىن كوشپەندىلەرگە ازىق بولۋدەن باستارتىپ، ولاردىڭ «اشتان قىرىلۋىن رەۆوليۋتسياعا قوسقان ۇلەستەرى» دەپ ارسىزدىقپەن مالىمدەگەندەرگە قارسى اياۋسىز كۇرەسكە ءتۇسىپ، كوپشىلىگىن اجالدان اراشالاپ قالدى.

ال 1931–1933 جىلدارعى سۇراپىل اشتىقتا باس حاتشى يوسيف ستالينگە جولدانعان حاتتاردىڭ ەڭ پارمەندىسى قازاق رەسپۋبليكاسى حالكومكەڭەسىنىڭ توراعاسى وراز يساەۆتىكى بولاتىن. ول 1932 جىلعى تامىزدا بەرگەن حاتىندا احۋالدى ادال بايانداپ، جاعدايدى ءادىل تالداعان، قاتەلىكتەردى جويۋ حاقىنداعى ۇسىنىستارىن تىزبەلەگەن. جانە اسا ماڭىزدىسى، ورىن العان جاعدايعا ولكەكومنىڭ بارلىق بيۋرو مۇشەلەرىمەن بىرگە جەكە باسىنىڭ دا جاۋاپتى ەكەنىن مويىنداي كەلە، «وزىنە ءوزى سىن كوزبەن قاراۋعا قاۋقارسىز» فيليپپ گولوششەكين باسشىلىقتا وتىرعاندا «جاعدايدى ساۋىقتىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس» ەكەنىن جازعان. «ءبىرىنشى حاتشىنىڭ كوپكە ءمالىم ەرەكشە ءرولىن» ەسكەرە كەلە، ونى لاۋازىمىنان بوساتپايىنشا احۋالدىڭ وڭالمايتىنىن ايتقان. ءسويتىپ ول گولوششەكيندى ولكە پارتيا ۇيىمى جەتەكشىلىگىنەن كەرى شاقىرىپ الۋدى باس حاتشى ءستاليننىڭ وزىنەن تىكەلەي، ەش مايموڭكەلەمەي، جاپادان جالعىز، اشىق تالاپ ەتكەن ەدى.

يساەۆ سول حاتىندا مال شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى شۇعىل ورىندالۋدى تىلەيتىن ماسەلەلەر ورايىندا ورتالىق كوميتەتتىڭ ارنايى شەشىم شىعارۋىن سۇراعان-تىن. بۇل ءوتىنىشى تولىعىمەن قاناعاتتاندىرىلدى. ونىڭ ۇسىنىستارى ورتالىق كوميتەتتىڭ قازاقستانداعى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جونىندە 1932 جىلعى 17 قىركۇيەكتە قابىلداعان قاۋلىسىنا نەگىز ەتىپ الىندى، وراز كورسەتكەن كەمشىلىكتەر تالدانىپ، مىندەتتەر بەلگىلەندى. قاۋلىدا، ارينە، گولوششەكيننىڭ اتى اتالعان جوق، تيىسىنشە ول قازولكەكومنىڭ باعىتىن ورتالىق كوميتەت قولدادى دەپ جاريالاپ، قاۋلى شەشىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋعا بىلەك سىبانا كىرىستى. تەك ارنايى كەلگەن ماسكەۋلىك كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىنان كەيىن عانا، الماتى كوممۋنيستەرى «ادال لەنينشىل» گولوششەكيندى ۇلكەن قۇرمەتپەن ماسكەۋگە، جوعارعى تورەلىك سوتتىڭ توراعاسى قىزمەتىنە شىعارىپ سالدى...

ال 1932 جىلعى 29 قىركۇيەكتە رسفسر حالكومكەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ ستالينگە جولداعان حاتىندا قازولكەكوم جول بەرگەن كەمشىلىكتەردىڭ سالدارلارىن جۇيەلەپ، 17 قىركۇيەك قاۋلىسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان ۇسىنىستارىن جازعان-تىن. سول حاتتىڭ كوشىرمەسىن جونەلتپە جازبامەن 1933 جىلعى 31 قاڭتاردا  قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىسى لەۆون ميزويانعا جىبەرگەن-ءدى.

قازاق حالقىن وتىز ەكىنشى جىلعى قاسىرەتتەن قۇتقارۋدىڭ ەلەۋلى قادامدارى وسىنداي رەتپەن جاسالعان.

ولكە مۇسىلماندارىن پارتيا قاتارىنا تارتۋدى ماقسات ەتكەن مۇسىلمان بيۋروسىن رىسقۇلوۆ 1919 جىلدىڭ كوكتەمىندە باسقاردى. مۇسبيۋرو اتىنان ول رەسەيدىڭ رەۆوليۋتسيالىق وتارشىلدىعى مەن وعان قارسىلىقتان تۋعان باسماشىلىقتى اۋىزدىقتاي الاتىن ساياسي رەفورما جاساۋ يدەياسىن كوتەردى. سول يدەياسىن ناقتىلايتىن كەڭەستىك تۇركىستاننىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىسى تۋرالى تەزيستەرىن 1920 جىلعى قاڭتاردا ولكەپارتكومنىڭ، مۇسبيۋرونىڭ جانە ماسكەۋدىڭ ەميسسارلىق بيلىگى – تۇركىستان كوميسسياسىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىستارىندا ورتاعا سالدى. ول تۇرك (تيۋرك، تۇركى) حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق ساياسي بىرلىگى نەگىزىندە ولكەنى باسقارۋداعى وتارشىلدىقتىڭ سارقىنشاقتارىنان ارىلۋعا، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ساياسي قۇقتارىن  كەمسىتۋدى جويۋعا جانە وسىنداي باتىل شارا ارقىلى الەمدىك رەۆوليۋتسيانىڭ شىعىسقا تارالۋىنا جاردەمدەسۋگە بولادى دەپ سانادى.

ساياسي كوزقاراسى ايقىن، اشىق، باتىل تۇرار رىسقۇلۇلى تۇرك حالىقتارى اراسىنان ءبىرىنشى بولىپ تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى لاۋازىمىنا سايلانعان-تۇعىن. تۇركاتكومنىڭ جەرگىلىكتى ۇلتتان شىققان تۇڭعىش توراعاسىنىڭ بەدەلىن بارشا قايراتكەر مويىندادى، سوندىقتان دا ونىڭ تۇجىرىمداپ قورىتقان ۇسىنىستارى: تۇركى حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى مەن تۇركى كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ جايىنداعى قۇجاتتار جوباسى 1920 جىلعى قاڭتاردا ولكەلىك كومپارتيانىڭ تۇرككوميسسيا مۇشەلەرى دە قاتىسقان بەسىنشى  كونفەرەنتسياسىندا جانە اقپاننىڭ باسىندا مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ ءۇشىنشى كونفەرەنتسياسىندا ءبىراۋىزدان بەكىتىلدى. بۇل 25 جاسار تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن اسا ءىرى ساياسي جەڭىسى بولاتىن.

الايدا 1920 جىلعى بۇل جەڭىستىڭ دە، 1924 جىلعى ورتا ازيانى ۇلتتىق-اۋماقتىق جىكتەرگە مەجەلەۋ ناۋقانىندا ۇسىنىلعان ورتاازيالىق فەدەراتسيا قۇرۋ جايلى يدەيانىڭ دا ورىندالۋىنا لەنيننىڭ باسشىلىعىمەن جاڭا يمپەريا قۇرىپ جاتقان  بولشەۆيكتەر جول بەرمەدى. ويتكەنى ولار كۇشەيىپ كەتۋى مۇمكىن تۇركى بىرلىگىنەن قورىققان ەدى. ال بىزگە بۇلاردىڭ بۇگىنگى تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ  باستاۋىندا تۇرعانىن ۇمىتپاي، ماقتان ەتە بىلگەن ءجون.

تۇرار رىسقۇلوۆ، ءسوز جوق، اسا ءىرى ساياسي تۇلعا، وتە كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى. بەرتىندە ونىڭ جارقىن تۇلعاسىنا كولەڭكە ءتۇسىرۋى ىقتيمال مالىمەتتەردىڭ پايدا بولۋى قوعامدا ۇلكەن شۋ تۋعىزدى. بۇدان ون-ون بەس جىلداي ىلگەرىدە جالپىۇلتتىق جانە تاپتىق كوزقاراستار ىڭعايىمەن جىكتەلگەن قايراتكەرلەردىڭ بۇرىن بەيمالىم ىستەرى جايلى دەرەكتەر «الاش قوزعالىسى» بەس تومدىق قۇجاتتار جيناعىندا جاريا بولعان. باسپاسوزدە 30-شى جىلدارعى ساياسي ەليتا حاقىندا قورعالعان ديسسەرتاتسيا بويىنشا قيلى وعاش پىكىر بوي كورسەتكەن. الاشوردا تاريحىن بايانداعان دەرەكتى فيلمدە دە توسىن وي ەستىلگەن. ماسەلە تۇراردىڭ 1924 جىلعى ساۋىردە ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن سىني تۇرعىدا اشكەرەلەپ، ستالينگە، كوشىرمەسىن گپۋ-گە جولداعان، سونداي-اق ۇزەڭگىلەسىنە ءتۇرلى تاپسىرما بەرگەن قۇپيا حاتتارىنىڭ تابىلعانىندا بولاتىن. وسىعان وراي 2009 جىلى «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىندا پىكىر الىسۋلار ءوتتى.  اكادەميك مالىك-ايدار اسىلبەكوۆ جانە «ادىلەتتىڭ» بايىرعى مۇشەلەرى – قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى – حاتتاردى تالداپ، تالقىلاي كەلە، ولاردى جەلەۋ ەتىپ، رىسقۇلوۆتى ءبىر جاقتى عايباتتاۋعا بولمايدى دەپ تاپتى. بۇل ارحيۆتىك قۇجاتتاردى جۇرتشىلىقتان جاسىرۋ دا قاتە، بىزگە بۇلاردى سول زامانداعى يدەولوگيالىق كۇرەستى دۇرىس تانۋ ءۇشىن، جاماننان جيرەنىپ، جاقسىدان ءتالىم الۋ ءۇشىن ءبىلۋ قاجەت، دەمەك اعا ۇرپاقتى كەمشىلىكتەرىن دابىرالاتىپ بىرىنە ءبىرىن قارسى قويماي، سالقىن-قاندىلىقپەن ساراپتاي ءبىلۋ ءۇشىن ۇلتتىق ىمىرا كەرەك دەگەن ويعا توقتادى.

ءبىز بۇلاردى تۋعانىنا 130 جىل تولۋىن اتاپ ءوتىپ وتىرعان اسا كورنەكتى قايراتكەردىڭ كوزقاراسىنداعى ەۆوليۋتسيالاردىڭ ءالى دە تەرەڭ زەرتتەلىپ، تولىققاندى بەينەسىن تانىتاتىن ساياسي پورترەتىنىڭ شتريحتارى تولىقتىرىلا تۇسكەنى ابزال دەگەن ويمەن ايتىپ وتىرمىز.

پايدالانىلعان ادەبيەت:

قويشىباەۆ ب. تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر. ءىىى توم: ءۇش پەرى. – الماتى: «رۋح بگ» باسپاسى، 2016;

قويشىباەۆ ب. ۇلتتىق اپاتتى تانۋ. پۋبليتسيستيكالىق حرونيكا. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2019;

قويشىباەۆ ب. قۇپيا قىزمەت جانە ءبىز. – https://abai.kz/post/184270; ماڭگى ەسكەرتپە. – «حالىق» گازەتى، 30.05.2024; 5.06.2024.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz