ءبىر نارسەنىڭ پارىعىنا ناقتى بارىپ، شىندىق پەن جالعاننىڭ اراسىن اجىراتىپ الماي تۇرىپ، بىردەمە ايتۋعا بولادى ما؟! ءبىز قازاق، نەگە وزىمىزدىكىن بىرەۋگە بەرىپ قويامىز؟! الدەنەشە رەت، ايتقانمىن، مىقتى حالىقتار وزىنىكىن ەشكىمگە بەرمەيدى، كەرىسىنشە، باسقانى وزىنە اينالدىرادى! مىسال رەتىندە ورىس، تۇرىكتى، ءتىپتى باۋىرلاس وزبەكتى الايىق دەگەنمىن! جوووق، بىزدەر وزىمىزگە كۇلەمىز، مىقتى بولساق، قازاق تەك ءوز كىندىگىنەن عانا ەمەس، باسقانى سىڭىرۋمەن دە كوبەيىپ وتىرماس پا ەدى! جوووق ولاي ەمەس، كەرىسىنشە، قازىرگى «ەلدىڭ جۇرتى اماندا دەگەن زاماندا» سان-ساق-ساپالاققا بولىنەمىز! «ەۆانگەليست، باپتيست، كريشنايت، تەنگريانشىل، اگنوستيك-اتەيستسىماقتار، ءتىل بىلمەستەر ت.ب.» اينالىپ، اۋىپ كەتكەندەر قايتىپ قازاق بولار دەيسىڭدەر مە! جوووق...

...كەنە حاننىڭ «اسىلدىڭ سىنىعى، تۇلپاردىڭ تۇياعى» ەكەنىن ءدوپ تانىعان، قىزىققان ەلدەر قايتكەندە دە ۇرپاق الىپ، ولاردى وزدەرىنە قىزمەت ەتكىزۋگە تىرىسقانى ايدان انىق نارسە! ولتىرىلمەس بۇرىن، باۋىرلاس قىرعىزدارىمىز دا سويتكەن، ال ورىستار حاننىڭ جاس قىزىن قولعا ءتۇسىرىپ، شوقىندىرىپ، كۇيەۋگە بەرگەن! ال ەندى «قىزىقتى» قاراڭىز، سول نەكەدەن وتان سوعىسىنىڭ قاحارماندارىنىڭ ءبىرى گەنەرال-پولكوۆنيك الەكساندر مويسەەۆسكي تۋىپ وتىر! ەڭ عاجابى، الدە، قان تارتقانى ما، سول كىسى، عالىم، كەنە حان ۇرپاعى ناتاي كەنەسارينگە حات جازعان...

پوپ بولىپ كەتتى دەگەن ۇرپاعىنا كەلسەك، ول تۋرالى جورنالشى نۇرتازا: «احمەت كەنەسارۇلىنان-ءازىمحان-ماديار-اناتولي-دەنيس تۋعان، مىنە، وسى دەنيس اناتولەۆيچ يەروموناح، وتەتس سەرافيم بولىپ ءجۇر... ءازىمحان بولسا الاش وردا مۇشەسى، قازاق جوقتاۋشىسى، تۇرمەدە وتىرعاندا ۇرپاعىم ورىس بولىپ شىعادى دەپ ويلادى ما ەكەن...» دەگەن وي تولعايدى. نۇرتازانىڭ بۇل سوزدەردى وزەكتى ورتەگەن وكىنىشتى سەزىممەن ايتىپ وتىرعانىنا سەنىمدىمىن، ال ەندى، «اتاقتى كەنەسارىنىڭ ۇرپاعى پوپ بولىپ كەتىپتى» دەپ كۇلۋشىلەرگە ايتارىم، «الدىمەن وزدەرىڭە قاراپ الىڭدار، الدىڭدا ءوزىڭدى نە كۇتىپ تۇرعانىن قايدان بىلەرسىڭ» دەر ەدىم! جالپى العاندا، بۇل كۇلەتىن ەمەس، جىلايتىن، قۋاناتىن ەمەس، قىنجىلاتىن جاعداي ەمەس پە؟ قازاقتىڭ مىقتىلىعى سول كەنەسارى زامانىنان باستاپ ءالى كۇنگە السىرەپ، جويىلا باستاعانىنىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟ مىقتى ەلدەر باسقالاردى اسسيميلياتسياعا ۇشىراتىپ ءوزى جاسايدى، ال دەگراداتسياعا ۇشىراي باستاعاندار ءوز ەركىمەن باسقانىڭ قۇلدىق قامىتىن كيىپ ءسوزىن الىپ، كوزى جاسايدى دەر ەدىم، تۇسىنگەنگە!..

وسى اڭگىمە شىققالى دەنيسپەن ينتەرنەت ارقىلى تانىسىپ، تابىسىپ كوپتەگەن سىر اقتاردىق، ءوزى دە نەگە ەكەنىن ماعان سەنىممەن قارايدى! بىلگەنىن جاسىرماي، ويىن اشىق ايتادى. اقىلدى، ەرۋديتسياسى جوعارى، سالماقتى جىگىت! بىراق، سول اتتەڭى دە بار...

كوپتەگەن سۇراق جاۋدىرام، شىعۋ تەگى، ونى قايدان بىلگەنى، ومىرگە دەگەن كوزقاراسى، قازاق جونىندەگى ويلارى، جالپى تانىمي دۇنيەسى، ءدىني-ءبىلىمي ت.ب. تاقىرىپتارعا تالاي وي جۇگىرتەمىز. مەنى سىرتىمنان ءبىرشاما بىلەدى دە ەكەن، مەنەن جاسى ءبىراز كىشى بولعانىمەن، ويىن جاسىرماي اشىق ايتادى، ءوزى تۋرالى الىپقاشپا سوزدەرگە قاتتى قىنجىلاتىنىن بىلدىرەدى. قازىرگى كۇندە تسەركوۆپەن دە اسا جاقسى ەمەس، باسقا ەلدە تۇرىپ جاتىر، ونىسىنا «اتاڭدى يمپەريا بۋنتار-بۇلىكشى اتاعان، سول قاسيەت قانىڭدا بار-اۋ» دەپ قالجىڭدايمىن! كۇلەدى! شىركەۋدىڭ، جالپى كەيبىر ءدىني، بىراق كوڭىلى تازا ەمەس قىزمەتكەرلەردىڭ كوپتەگەن ءالسىز، ادىلەتسىز جاقتارىن دا ءسوز ەتەمىز...

حوش دەلىك! بىزدەر قازاقتار قىزىقپىز، باسقالار «ەسكىنىڭ كوزى» دەپ، «اسىلدىڭ سىنىعى» دەپ، «كوك ءبورىنىڭ جالعاسى» دەپ، حان تۇقىمىن باسىنا كوتەرۋگە، ۇرپاقتارىن ءوز ەلدەرىنە اينالدىرۋعا قۇمارلىقپەن دايىن بولسا، ءبىز كەجەگەمىز كەيىنگە كەتەدى! سول «رۋسو-كوممۋنياكتاردىڭ» اسەرىنەن، ءتالىم-تاربيەسىنەن شىعا الماي كەنجەلەپ قالعانىمىزدى ۇعىنارمىز با دەسەڭشى؟! تاعى ءبىر قىزىعى اتالعان يدەولوگياعا جاعىمدىلاردى ءبىز دە باسىمىزعا كوتەرىپ، قالعانى تۋرالى ايتقىمىز دا كەلمەيدى. مىسالى، ءشامشى دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويۋعا دايىن قازاق، ونىڭ سول حانعا جيەنشار ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋى بىلمەيدى دە! تۇسىنىكسىز-پورودوكس!

...ماقۇل، بۇل جەردە وسى ايتقاندارىم بويىنشا باسقالاي ءسوز قوسپاي، دەنيس باۋىرىمىزدىڭ ءوز سوزدەرىنەن ءبىراز نارسەلەردى تۇيىندەي كەتەيىن، ارى قاراي قورىتىندى جاساۋدى وزدەرىڭىزگە قالدىردىم...

كەنەسارى حاننىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى مالىمەتتەردى، كەنجە ۇلى (حان وپات بولعاندا بەس جاستا قالعان) احمەتتىڭ، اعاسى سىزدىق (ورىسشا سادىق، سىدىق، سىددىك دەپ تە ايتىلادى، حان وپات بولعاندا ون جاستا بولعان) سۇلتاننان ەستىگەن ەستەلىكتەرى نەگىزىندە جازعاندارىنان جانە حان ۇرپاعى فايزۋللا ءۇرمىزوۆ (1990 جىلدارى قايتىس بولدى) اقساقالدىڭ (جازبالارى پروففەسسور مۇحامبەديا احمەت-تورەدە) شەجىرەسىنەن، وعان قوسىمشا قازىرگى ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋلارى ارقىلى تۇگەلدەي بىلەمىز دەۋىمىزگە بولادى. تەك قانا ورىسقا اينالىپ كەتكەندەرى جونىندەگى مالىمەتتەر سۇيىقتاۋ.

دەنيستىڭ ايتۋى بويىنشا، الماتىدا تۋعان، 1994 جىلدان باستاپ سۆياششەننيك جولىنا تۇسكەن، قازىر كەيبىرەۋلەر نەلىكتەن اياق استى تاقىرىپتى شۋعا اينالدىرعاندارىن تۇسىنبەيدى دە. وعان «سەنىڭ فاميلياڭنىڭ ءوزى نە تۇرادى، بار قازاقتىڭ قىزىعۋشىلىعى سوندىقتان عوي، ءبىز قازاق ءوزىڭ دە بىلەتىندەي اتا-بابا ارۋاعىن ەرەكشە قۇرمەتتەيمىز...» دەيمىن. باباسى كەنەسارى حان، ءوزىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ءبىرتالاي مالىمەتتەردەن حاباردار. «فاميلياڭدى اۋىستىرعىڭ كەلمەي مە» دەگەنىمە «جوق، ول كىسى ەلدىڭ بوستاندىعى ءۇشىن جانىن قيدى، ال، سەندەر قازىرگى كۇندە ۇرىلاردىڭ سوزىنەن اسا المايسىڭدار! بىردەمە بولسا، ورىستار كىنالى دەپ شىعاسىڭدار، ورىس حالقى قيىندىقتى، قورلاۋدى از كوردى مە ەكەن» دەيدى. بىردەمە ايتۋ دا قيىنداۋ...

ءازىمحاننىڭ الاش قايراتكەرى بولعانى بەلگىلى، ودان ناتاي مەن ماديار (ازان شاقىرعان اتى ناسىروللا) تۋعان. ناتايدىڭ ءوز ەلىمىزگە سىيماي، وزبەكستانعا قاشىپ، سوندا گەولوگيا سالاسىنىڭ بىلگىر مامانى بولعانىن ەستىدىك، ال ماديار بولسا، بۇل جاقتا تۇراقتاماي موسكۆاعا جىلىسقان ەكەن. سوندا ءجۇرىپ، مگۋ-ءدىڭ گەولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. كوپ ۇزاماي وتان سوعىسى باستالىپ، گەولوگيالىق ءبرونى بولا تۇرىپ، ءوز ەركىمەن مايدانعا اتتانعان. ءبىلىمدى بولعانىنا بايلانىستى تانككە قارسى ارتيللەريادا قىزمەت ەتىپ، وفيتسەر شەنىن العان، سوعىستا سەگىز رەت جارالانىپ، كوپتەگەن ەرلىكتەرىمەن كوزگە تۇسكەن. كەنينسبەرگتەگى اۋىر شايقاس بارىسىندا قارۋلاس-راسچەتتەستەرى زەڭبىرەكتى بۇرىپ جاتقاندا، نەمىس وفيتسەرى مادياردى تاپانشامەن تۋ سىرتىنان اتقان، مويىنعا تيگەن وق تاماقتان تەسىپ شىققان. ەل ولدىگە ساناپ تاستاپ كەتكەندە، سانيتاركالار ءتىرى ەكەنىن بايقاپ گوسپيتالعا الىپ بارادى. سول جەردە ءوزىنىڭ كۋرستاسى گالينا يلينيچنا كەزدەسىپ، بىرنەشە اي ەس-ءتۇسسىز جاتقان ادامدى كۇتىپ-باققان، اقىرى، سول كىسى اجالدان قۇتقارىپ قالدى. سوعىس تا اياقتالىپ، ەكەۋى ۇيلەنىپ، موسكۆادا تۇراقتادى، ماديار بولسا، گەوفيزيكا ينستيتۋتىندا قۇپيا باعدارلامالاردى زەرتتەۋ بولىمىندە قىزمەت ەتەدى، 1948 جىلى گالينا اجەي قايتىس بولىپ، ولاردان ۇلدارى اناتولي قالادى. ماديار اتامىز سوندا تاعى ۇيلەنىپ، الەكساندر اتتى ۇلدى بولادى. اقىرى، سوندا ءجۇرىپ ۋراندىق ساۋلە سوققى-وبلۋچەنيە الادى. قۇداي باسقا بەرمەسىن دەيتىندەي، ەت تەرى-سۇيەكتەن اجىرىپ، جۇلىنىپ تۇسەتىندەي جاعدايداعى اۋرۋ، ماديار اتا كۇنى جاقىنداعانىن سەزىپ، «ولسەم سۇيەگىم تۋعان جەردە قالسىن» دەپ الماتىعا كەلگەن ەكەن، بۇندا ءبىراز تۋىستار، قارىنداستارى ناپۋسا، راۋشان اپالار بار ەدى. كوپ ۇزاماي ماديار اتا قايتىس بولىپ، «تاشكەنت كوشەسى» قورىمىنا جەرلەنەدى، كەيبىرەۋلەر مۇردەسىنەن ءالى كۇنگە كۇلگىن ساۋلە شىعادى دەسەدى. ەكىنشى ايەلى بالاسى الەكساندردى الىپ، موسكۆاعا قايتىپ كەتەدى. ء(بىر دەرەكتەردە سول الەكساندردىڭ ۇلى قازىرگى كۇندە جازۋشى دەگەندى ينتەرنەتتەن وقىعانىم بار، دەنيستىڭ ودان مۇلدە حابارى جوق ەكەن)...

تۇلدىر جەتىم قالعان اناتولي ماديارۇلى الماتىدا اپكەلەرىن پانالاپ قالىپ قويعان. ال ەندى سىن ايتقىش، ءمىن ايتقىش قازاقتار نە دەر ەكەن، نەگە ول بالا قازاققا اينالمادى؟! ال مىنا دەنيسكە پراۆوسلاۆيالىقتاردىڭ سىي-قۇرمەتپەن قارايتىنى، ادام سياقتى سويلەسەتىنى قالاي؟!

سونىمەن، اناتولي اعامىزدىڭ ارى-ءجۇرىپ، بەرى ءجۇرىپ، سەندەلىستىڭ، كۇيزەلىستىڭ اششى ءدامىن ابدەن تاتقان ادام ەكەنى انىق! تۋىستارعا اسا سيماعان قالپى، جەتىمدەر ۇيىندە دە كۇنەلتكەن، دەنيستىڭ ايتۋىنشا كەيىن دە جالعىزدىقتى جانە كىتاپتاردى جاقسى كورگەن ەكەن! اقىرى، گەنەتيكالىق قان جىبەرسىن بە، ءوز بەتىمەن وقۋعا ءتۇسىپ، ونى اياقتاپ، الماتىداعى فيلوسوفيا ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتكەن، ءال-فارابي تانۋشى رەتىندە بەلگىلى عالىم بولعان ادام. اتاق-داڭقتى قۋماعان، كەرىسىنشە باسقالارعا تالاي ديسسەرتاتسيالار جازىپ بەرگەن سياقتى. ۇيلەنگەنى جامبىل وبلىسى، تالاس جاقتىڭ قىزى تۇعىن، ۋكراينكا بولسا كەرەك. دەنيسكە سول سەمەن اتاي مەن اجەسى جەرگىلىكتى قازاقتار مەن كازاكتاردان كەنەسارى حان تۋرالى ەستىگەن اڭگىمەلەرىن جاسىنان-اق ايتىپ بەرگەن ەكەن، كەيىنىرەك قىزىعۋشىلىعى ارتىپ، تۋىستاردان، اپالارىنان دا ءبىرتالاي مالىمەتتەر جيناعان. اناتولي ماديارۇلى 2012 جىلى قايتىس بولىپ، اكەسىنىڭ قاسىنا جەرلەنگەن. ارتىندا، وسى اڭگىمە ارقاۋى دەنيس قالعان (1970 جىلدارعى جىگىت). وتباسى انانداي بولعان سوڭ، بۇل قايدا بارسىن، ءسويتىپ، الماتىنىڭ كوپ قازاقتارى سياقتى بۇل دا تازا ورىس بولىپ شىعا كەلگەن. ايتكەنمەن، ءتىلدى دە، اتا-سالتتىڭ دا تالاي جەرىنەن حاباردار، اتتەڭ! ەر جەتە باستاعانىنان شىركەۋ قىزمەتكەرلەرى وزدەرىنە تارتىپ، دىنگە باۋلىعان، موسكۆالىق دۋحوۆنىي سەميناريا مەن اكادەمياسىن بىتىرگەن. سولاي بولىپ شىققان سوڭ، «نەسىنە فاميلياڭدى قالدىردىڭ، باسقالار تاراپىنان كەلەمەج، مىسقىل كورەتىنىڭدى ءبىلدىڭ عوي» دەسەم، تاعى دا، "مەن نەگىزىنەن بارلىق دىنگە، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە يسلامعا قۇرمەتپەن قارايمىن! ال ەندى ۇلى بابامىزعا كەلسەك، ول ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن وشپەس تۇلعا، تىپتەن ول تۋرالى ۇلتى باسقا ناعاشى جۇرتىم ءبىر جامان ءسوز ايتپاي، رۋحىنا باس يە قارايتىن...» دەپ قايتارعانى بار...

ءبىر اڭگىمەمىزدە «دەنيس، سەن اسىرەدىنشىل ەمەس، عىلىمعا بەيىم جانسىڭ، ال ەندى شىركەۋ شەندىلەرى پاتريارحتان باستاپ فسب-نىڭ اگەنتتەرى ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەدى، اقىرى، شىركەۋمەن دە ۇرىسىپ، شەتەلگە كەتتىڭ، سوندىقتان، ءتىپتى تازا مۇسىلمان بولىپ كەتپەسەڭ دە، اگنوستيكالىق جولعا ءتۇسىپ، ەلگە قايتساڭشى، تەولوگيالىق، فيلوسوفيالىق باعىتتا جۇمىس ىستەسەڭ بولادى عوي! بار قازاق باۋىرلارىڭ تۇسىنىستىكپەن قاراپ، قۇرمەتكە بولەر ەدى» دەگەنىمە، ءالى ونداي قادامعا دايىن ەمەس ەكەنىن ايتتى.

بىزدەر قازاقتار باسقانى وزىمىزگە اينالدىرۋ ەمەس، ءوزىمىزدىڭ كوپتەگەن ادامدارىمىزدان كوزىمىزدى باقىرايتىپ تۇرىپ، ايرىلىپ جاتقان ەلمىز. تۇرىك اعايىندار سياقتى مىقتى ۇلت بولا بىلسەك، ەلدەگى از ۇلتتارمەن الىسپاي، ولارعا ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇيرەتىپ، قامقور بولىپ الدەقاشان ءوزىمىز تەكتى قىلار ەدىك قوي!..

ازكەن التاي

جەتىسۋلىق       

Abai.kz