سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىندا 1949-1989 جىلدار ارالىعىندا 500-گە تاياۋ (كەي دەرەكتەردە 470 دەلىنگەن) يادرولىق جارىلىس جاسالىپتى. شىڭعىستاۋ، ارقات، ابىرالى، اقسۋات، تايلان، سارجال، قاينار، دولان، قاراۋىل، اياگوز، مىرجىق، ماي، لەبياجى، قۋ، شاعان، اششىسۋ، ۇزىنبۇلاق، اقبۇلاق، قارابۇلاق، قىزىلتۋ، اۋليە اسۋ، دەگەلەڭ، بەسقاراعاي، شۇبارتاۋ، جارما، ءجاڭاشۇلبى، تاسكەسكەن، اقسۋات، ءۇرجار، كوكپەكتى، ماقانشى، بەسقاراعاي، تارباق، مايلىقارا، قارت ەرتىس قىرىق جىل بويى قاسىرەت شەكتى، ازاپتاندى. بۇل تاقىرىپقا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جازۋشى، دراماتۋرگ، كوسەمسوزشى مەدەۋ ساپاۇلى سارسەكە بارعان ەدى.

«قاسىرەت پەن تاعدىر» – رومان-ديلوگيانىڭ ءبىرىنشى كىتابى. اۆتورى – جازۋشى، اقىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى – ساۋلە ماعازبەكقىزى دوسجان. كوركەم شىعارما مالاقايى ءبىر جاعىنا قيسايعان ءامىردىڭ ايەلىن پەرزەنتحاناعا كىرگىزىپ: «قورىقپا، دۇنيەگە ارىستان اكەلەسىڭ!» - دەگەن سوزىنەن باستالادى. بىراق، بالادا گيدروتسەفاليا دياگنوزى انىقتالادى. بۇل – سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنداعى جارىلىستىڭ جازىلماس كەسىرى ەدى. اقىرى، قىزعالداعى، شىنار ەسىمدى قىزى، اۋىر دەرت سالدارىنان اراعا ەكى اي سالىپ شەتىنەپ كەتەدى. كوركەم تۋىندى ءبىرىنشى جاقتان باياندالىپ، اۆتور زوبالاڭعا، الەمگە ايەل كوزىمەن قارايدى. اياۋلىم ساپارقىزى قىزپي-دە وقىپ جۇرگەندە توماعا-تۇيىق مىنەزدى، نايمان جۇرتىنىڭ بالاسى امىرمەن تانىسادى. بالا ماحابباتى مەلس كوزدەن بۇل-بۇل ۇشادى. ەسىنە ەمىس-ەمىس «بالا ماحاببات» ءانى تۇسە بەرەدى:

«... سەزدىرۋگە باتپادىم دا

بالا ماحابباتىمدى،

تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا

ويىپ جازدىم اتىڭدى!»

الايدا توسىننان امىرگە لەيكوز دەگەن دياگنوز قويىلادى. ول: «وتىزعا ەندى شىقتىم، بىراق، وردا بۇزبادىم. ەكەۋىڭدى پاناسىز قالدىرىپ بارام. ەڭ بولماسا، ءۇي دە سالمادىم، اعاش تا وتىرعىزبادىم»، - دەپ جان-ءتانىن جەگىدەي جەگەن دەرتتەن وكىنىشپەن ومىردەن وتەدى. اياۋلىمنىڭ بالا ماحابباتى، ۇسەننىڭ ۇلى مەلس الماتىدا سوت بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرەدى. ارادا بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ، ەكەۋى سول الىپ شاھاردا كەزىگىپ، ءبىر-بىرىنە دەگەن سەزىمى قايتا ويانىپ، وتاۋ قۇرادى. ايەل ەگىز بالالى بولىپ، اياعىنان اقساپ جۇرگەن ەركەك كۇتپەگەن قۋانىشتان كۇش الىپ، بالداعىن تاستاپ، ءجۇرىپ كەتەدى. مۇراعاتتىق دەرەكتەر نەگىزىندە جازىلعان رومان «كىمدى كىنالايىن...»، «جاڭا قونىس»، «ۇسەن اعانىڭ جالعىزى»، «سەزىم بۇرشىك جارعاندا»، «العاشقى ماحاببات»، «قوش، ەلىكتەي ەركە كۇنىم»، «جاس شاڭىراق»، «سىناقتىڭ قۇربانى بولعان قۇلىنىم...»، «زامان-ايدى» زارلاپ، 1000 تىرنا ۇشىرعاندا»، «قاسىرەت كۇنى قاسيەتتى كۇنگە اينالعاندا»، «جار قازاسى»، «قاينارداعى رۋحى مىقتى قازاقتار»، «ءولىارا شاق»، «ايكەزبە ارۋ»، «ات تۇياعىن تاي باسار»، «جەلىك جەڭگەندە»، «جۇرەكتى جانمەن جۇزدەسۋ»، «باقۇل بول، قۇربىم!»، «ۇلىلار ەلىنەن اتتانعاندا»، «قايتىپ كەلگەن قىز جامان»، «قايتا ورالعان قايران سەزىم»، «ساۋدا ساقال سيپاعانشا» دەگەن»، «قوشتاسقان جەردەن تابىسۋ»، «ايەل قىرىق شىراقتى»، «كورشىلەر قۇدالىعى»، «مۇرات پەن ماقساتقا جەتكەندە» اتتى بولىمدەردەن باس قۇراعان-دى. «حيروسيما-ناگاساكي» اتوم اپاتىنان لەيكەمياعا شالدىققان، جاپوننىڭ «1000 تىرنا» اڭىزىن قايىرا تىرىلتكەن وجەت قىز – ساساكي ساداكونىڭ ەرلىگى ەل بىتكەندى سۇيسىندىرەدى. بۇل ۋاقيعا سەرىك اقسۇڭقارۇلىن دا ەرەكشە شابىتتاندىرىپ، اقىن «حيروسيما. 999 تىرنا» اتتى جىر تۋدىرادى.

«999 قاعاز تىرنانى

جاسادى جاپون بالاسى –

اجال قۇربانى.

ولەر شاعىندا،

كوز نۇرى سونەر شاعىندا،

جاتتى سول جازعان: «ءتۇسىم – بۇل،

ءوڭىم ەمەس!» - دەپ،

1000 تىرنا كوزىنە ەلەستەپ،

جاسالماي قالعان ءبىر تىرنا كوزىنە

ەلەستەپ:

«...ءولىم ەمەس!» – دەپ...

ساندىراقتاپ جاتقان شىعار سول اجال

قۇربانى؟!

XX-شى عاسىر  –

اتومنىڭ تاجال تىرناعى!

ەسكەرتكىش قويام مەن ساعان،

قولادان قۇيىپ...

999 قاعاز تىرنانى!»    

جازۋشى، ادەبيەت سىنشىسى جۇسىپبەك قورعاسبەك: «قاسىرەت پەن تاعدىر» رومانىندا قالامگەر الدىنا قويعان ماقساتىنا جەتكەن دەپ ايتا الامىز. جازۋشى وسىنشاما اۋقىمدى تاقىرىپقا سىنالاپ كىرىپ، ىشىنەن قوپارا جازىپتى. ناتيجەسىندە، كوركەم وبرازدارعا تولى، ومىردە ناقتىلى شىندىعى بار دۇنيە قولىمىزعا ءتيدى. ەگەر دەگەلەڭنىڭ باسىنا ەسكەرتكىش رەتىندە تاسپەن بىرگە كىتاپ قويۋ كەرەك بولسا، بۇل سوعان ابدەن لايىقتى شىعارما دەگىمىز كەلەدى» («ەگەمەن قازاقستان»، 2019-جىل، 20-قىركۇيەك), - دەپ وي قورىتادى. روماندا: «يادرولىق قارۋعا جول جوق!»، «اتوم سىناعى توقتاتىلسىن!» - دەپ ۇرانداعان «نەۆادا-سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ قالايشا جالپىحالىقتىق سيپات العاندىعى تۋرالى جان-جاقتى، تاريحي نەگىزدەمەگە سۇيەنە سۋرەتتەلگەنىنىڭ ءوزى بولەك ءبىر زەرتتەۋگە جۇك بولارلىق. تۋىندىدا كۇلاتاي، ءاسيما، بەيبىت، زاعيرا، سىرعاش، جاميعا، قۋانىش ىسقاققىزى، ءومىرحان، ۇكىلاي، حاسەن، كارىپبەك، گۇلىماي، شاراينا، مەيمانگۇل سەكىلدى كەيىپكەرلەردىڭ ءومىر جولى، تاعدىرى مەيلىنشە نانىمدى بەينەلەنگەن.

اۆتوردىڭ «ۇزىلمەگەن ءۇمىتى» – «قاسىرەت پەن تاعدىر» ديلوگياسىنىڭ ەكىنشى كىتابى. اياۋلىمنىڭ كۇيەۋى – ءامىر رادياتسيا اسەرىنەن ابدەن السىرەپ، اقىرى اجال قۇشادى. ارتىنشا اياگوزدى ۇزاق جىل باسقارعان، اعايىنعا، ەلگە سىيلى ازامات، ءامىردىڭ اكەسى – اسەكەڭ كۇرىشباەۆ ومىردەن وزادى. اۋلەتتىڭ اناسى – كۇلەكەڭنىڭ جوقتاۋى تەك سىرعاش پەن اياشتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل جۇرتتىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتادى:

«ەسىكتىڭ الدى – جاس قايىڭ،

جاپىراعىن باسپايىن.

جالعىزدان وسكەن جان ەدىڭ،

جوقتاۋسىز قالاي تاستايىن؟!

ۇلكەن ءبىر ەدى-اۋ شاڭىراق،

شاڭىراق قالدى-اۋ قاڭىراپ.

ارتىندا قالعان كىل جەتىم،

ءبارى دە قالدى-اۋ اڭىراپ!»

اياش، اياشجان، اياۋلىم – اياۋلىم ساپارقىزى «وتپەلى كەزەڭدى» باسىنان وتكەرىپ جۇرگەن ۇلىن ليمانا قويشيەۆا اتتى پسيحولوگكە الىپ بارىپ، تەكسەرتەدى، سويلەستىرەدى. سۇڭقار باتىر ەسىمدى بۇزىق بالامەن قوسىلىپ، ءبىرشاما اداسادى، اقىرى ساباسىنا تۇسەدى. داۋرەننىڭ اۋزىمەن ءوڭىر تاۋاريحى ايتىلادى، ول كىسىنى حالىق ءداۋ-اعا دەپ قۇرمەتتەيدى: «شاكارىم جايىنداعى ماعلۇماتتان سوڭ، جاستار جاعىنىڭ ىنتالانا تىڭداعانىن كورىپ، ءداۋ كوكە سەمەي قالاسىنىڭ تاريحىنا كوشتى.

– ەرتىستى جاعالاي سالىنعان سەمەي نەگىزى 1718 جىلى قالانعان. «سەمەي» ءسوزى كونە تۇركىلەرگە جاتاتىن سارى ۇيعىرلار تايپاسىنىڭ تىلىندە «كيەلى مەكەن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، «الاش» ءسوزى تۇركى تىلىندە باۋىرلاس، قانداس، تۋىس دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ياعني، سەمەي، الاش اتاۋى – تۇتاس تۇركى داۋىرىندە قالىپتاسقان ەڭ ەجەلگى اتاۋلاردىڭ ءبىرى.

– كوكە، سەمەيدىڭ ارعى جاعىندا «سەميپالات – جەتى شاتىر» دەگەن ءسوز بار دەپ وقىپ ەدىم، - دەدى سۇڭقار.

– ون توعىزىنشى عاسىردا سەمەي قالاسىن زەرتتەگەن عالىمدار «سەم پالات» نەمەسە «جەتى شاتىر» دەگەن اتاۋلارعا نازار اۋدارادى. سول توبىل قالاسىنان اكەلىنگەن قۇندى مالىمەتتەر اباي مۇراجايىندا ساقتالعان. زەرتتەي كەلە، بۇل قالماقتاردىڭ تاستان قالانعان جەتى قۇرىلىسى ەكەنىن، 1660-1670 جىلدارعى جەرگىلىكتى فەودالداردىڭ ءوزارا شايقاسى كەزىندە ول قۇرىلىستاردىڭ بۇزىلعانىن جازادى. قازىر مەن سەندەرگە سول تۋرالى جازىلعاندى كورسەتەيىن، - دەدى دە كىتاپحانا بولمەسىنە بارىپ، ەسكىشە ماشىڭكەگە تەرىلگەن اق پاراقتاعى قۇجاتتى الىپ كەلدى».

ايەل كۇندەلىك جۇرگىزەدى، حاكىم ابايدىڭ «قارا سوزدەرىنەن» كۇش-قۋات الادى. ولجاي باتىر ايتەكەۇلى، كەڭگىرباي بي، ىرعىزباي اۋليە، قابانباي باتىر، وسكەنباي، قۇنانباي قاجى، اباي، شاكەرىم قاجى، وسپان، اقىلباي، ماعاۋيا، امىرە قاشاۋباەۆ، شاكىر ابەنوۆ، قايىم مۇحامەدحانۇلى، ساپارعالي بەگالين، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، اكادەميك رىمعالي نۇرعالي، ت.ب. الىپتار تۋعان التىن بەسىك ارامزالاردىڭ لاس قولىمەن بىلعاندى.

«نەلىكتەن اباي ەلى تاڭدالدى؟ كۋرچاتوۆتىڭ اكەسىن اباي اۋلەتى ولتىرگەن جوق ەدى عوي؟ بۇل نەتكەن قانىپەزەرلىك؟» اۆتور كوپتىڭ كوكەيىندەگى وسىنداي ازاپتى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىسادى. ال، شىعارماداعى كەيىپكەرلەر تاعدىرى، ولاردىڭ باسىنان كەشكەن سويقانى مول ۋاقيعالار قوسالقى، «ەكىنشى لينيا» ەسەبىندە الىنعان-دى. اقىن، بالالار جازۋشىسى ساپارعالي بەگاليننىڭ: «دەگەلەڭ ولگەن ەكەن، ماعان كوڭىل ايتىڭدار!» - دەگەنى ءار قازاقتىڭ جادىندا، ءار قازاقتىڭ جۇرەگىندە ءجۇر. «دەگەلەڭ دەرتى» – قازاق تاريحىنداعى قارا تاڭبا.

جايىن ەسجانوۆيچ، قاراجان ءتۇسىپۇلى، ناربي يۋسۋپوۆنا، ەلميرا توقبەرگەنوۆا، اماندىق جانتايۇلى، باقىت اريپوۆنا، روزا كەمىرقىزى، ۆالەري لۆوۆيچ ساۆەلەۆ، نۇرلان جازىقبايۇلى، قۋانتاي، ەدىگە، ايبارشا، بالقيا سىندى كەيىپكەرلەر ءبىر-ءبىر الەۋمەتتىك جۇكتى ارقالاپ تۇر. «ۇزىلمەگەن ۇمىتتە» نيكيتا حرۋششەۆتىڭ «كولحوزداردى ىرىلەندىرۋ» اتتى ەسسىز رەفورماسى اسەرىنەن العاباس، جاڭاكۇش، قاراتورعاي، سارتەرەك اۋىلدارىنىڭ جويىلىپ، ەل-جۇرت بودەنەلىگە ۇدەرە كوشۋى، قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن جاسالعان ارنايى ەكسپەديتسيا، كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ ەرلىگى، ت.ب. ۋاقيعالار كەڭىنەن كوسىلە باياندالعان. اقىن، قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆ: «ءبىز سوعىستىڭ اياقتالعانىنا 40 جىل بولدى، 40 جىل بەيبىت ءومىر سۇرۋدەمىز دەپ كەلدىك. سويتسەك، سوعىس اياقتالماپتى، 40 جىل بويى ءۇن-ءتۇنسىز، قاتىگەز سوعىس ءجۇرىپ جاتىپتى»، - دەپ سەمەي سىناق پوليگونىن اتايدى.         روماندا سۇڭقار اناسىنا ارا-تۇرا حات جولداپ تۇرادى. سونداعى جازبادان اۆتورلىق رەماركانى، جازۋشىنىڭ ايتىلمىش زوبالاڭعا قاتىستى تولعانىستارىن بايقادىق.

«ۇزىلمەگەن ۇمىتتەگى» ءتورت شىراق تۋرالى ءتامسىل ءار ادامعا وي سالارى انىق. تىنىشتىق، سەنىم، ماحاببات بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءسونىپ جاتقاندا، تەك ءۇمىت قانا ادامعا دەم بەرىپ، ودان سايىن لاۋلاي تۇسەدى. كوركەم شىعارما سۇڭقاردىڭ حاتىمەن اياقتالادى: «... قاسىرەتىنىڭ سۇمدىعىن قاسيەتى باسقان جەردە جارىمجان، دىمكاس بالالارىمەن ءبىر توپىراقتا زەردەلى دە زەيىندى، قايسار دا قايراتتى، كوركەم دە كەلىستى ازاماتتاردىڭ تۋىپ-ءوسىپ، وركەن جايىپ جاتقانىن كورىپ، ۇرپاقتارىنىڭ ءالى سونداي جاقسى دا جايساڭ، تالاپتى دا تالانتتى بولاتىنىنان ۇمىتتەرىن ۇزبەيدى.

اپا!

سەنىم، ماحاببات بار جەردە تاعدىرعا قارسى تۇرىپ، ەشقاشان ءۇمىت ۇزىلمەيدى ەكەن!».

اتوم بومباسىنىڭ قازاق توپىراعىنا تيگىزگەن زاردابى وراسان زور: قايعىدان قان جۇتقان انا، ءىشى شەرلى اكە، مۇگەدەك بولعان ۇرپاق، تاعدىر قيىندىعىن ارقالاعان ۇل-قىز، تالاي سوققىنى ءۇنسىز قابىلداعان جەر-انا، جارىلىس اسەرىنەن ءارى تايعان تابيعات، قاشارعا جەر تاپپاعان جان-جانۋار... سەمەي پوليگونى – قازاقتىڭ جانجاراسى. ءار بىتكەن ءىستى سىناۋ – وپ-وڭاي، ودان اسقان وڭاي تىرلىك جوق. بىراق، ەڭبەك دەگەن كاتەگوريا بار، ەتكەن ەڭبەكتى ەلەۋگە ءتيىسپىز. بۇل رەتتە، وسىنداي اۋىر تاقىرىپقا اسقان باتىلدىقپەن بارعان ساۋلە دوسجاننىڭ «قاسىرەت پەن تاعدىر» جانە «ۇزىلمەگەن ءۇمىت» رومان-ديلوگياسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اباي اتىنداعى ادەبيەت پەن ونەر سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنا لايىق دەپ ويلايمىز. ارنايى كوميسسيانىڭ شىعارعان شەشىمى قوعامدا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ، قازاق وقىرماندارىنىڭ ۇلكەن نارازىلىعىن تۋدىرعان ءدۇدامال دۇنيەگە اينالىپ تا ۇلگەردى. مەملەكەتتىك ءارى قوعامدىق ماڭىزى اسا اۋقىمدى ماسەلەگە قاتىستى مۇنشاما بىلىكسىزدىك تانىتقان مارتەبەلى مىرزالاردىڭ  داۋلى شەشىمدەرىن قايتا قاراپ، ءبىز بايانداپ وتىرعان شىن حالىقتىق شىعارمانى ۇمىتكەرلەر قاتارىنا قوسۋدى ۇسىنامىز. «حالىق قالاسا، حان تۇيەسىن سويادى!» سولاي ەمەس پە؟!

الىبەك بايبول

Abai.kz