«ۋاقىتىم روماندى جازۋعا ەمەس، وقيعا جەلىسىن ويلاۋعا كەتەدى»

ERG كومپانياسىنىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى شۋحرات اليدجانۇلى يبراگيموۆتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن ءوتىپ جاتقان كونكۋرستىڭ ءۇشىنشى كەزەڭگە وتكەن سەگىز قالامگەردىڭ ءبىرى – دۋمان رامازان.

– دۋمان، ءسىز جازۋ الەمىنە قالاي كەلدىڭىز؟  

– سوناۋ مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزدىڭ وزىندە شاعىن-شاعىن اڭگىمەلەر جازىپ جۇرەتىنمىن. 1985 جىلى قازمۇۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا جۋرناليست ەمەس، جازۋشى بولامىن دەپ تۇسكەنمىن. ويتكەنى، جاس كەزىمدە جازۋشى بولاتىن ادام جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقۋى كەرەك شىعار دەپ ويلايتىنمىن. بۇل كوزقاراستىڭ قايدان پايدا بولعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. بالكىم، كوپتەگەن قالامگەرلەردىڭ جازۋشىلىقتى جۋرناليستەن باستاعانىن ەستىگەندىكتەن بولار.

ءۇشىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەنىمدە جازعان «سوڭعى دەم» اڭگىمەم رەسپۋبليكالىق «حالىق كەڭەسى» گازەتىنە اپارعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە جارىق كوردى. بەس رەداكتور سارباس اقتاەۆ اعامىز قاتتى ۇناتىپ، گازەتكە بەتتەلىپ قويىلعان ءبىر ماقالانى الدىرىپ تاستاپ، اڭگىمەمدى ەش وزگەرتۋسىز سالدىرىپ جىبەرىپتى. سەمەي پوليگونى اۋماعىندا، دەگەلەڭ تاۋىنىڭ ماڭىندا ءشوپ شاپقان ءماجيت دەگەن جىگىتتىڭ دۇمپۋلەردىڭ سالدارىنان پايدا بولعان كولگە ءتۇسىپ، سودان ۇستىنە جارا شىعىپ، قۇرتتاپ ولگەنىن جازىپ ەدىم.

بۇل 1990 جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. كەڭەس وداعى تاراماعان، ءالى تاۋەلسىزدىك الماعانبىز، سەمەي پوليگونى جابىلماعان. «حالىق كەڭەسى» گازەتىنىڭ ءوزى اشىلعانىنا كوپ بولماعان. سودان گازەت باسشىلارى قىزمەتكە شاقىردى. كىم بۇنداي ۇسىنىستان باس تارتسىن. بىردەن كەلىسىپ، جوعارعى كەڭەستىڭ باسىلىمىنا ءتىلشى بولىپ ورنالاستىم.

مىنە، وسى اڭگىمەنىڭ ارقاسىندا  وقۋىمدى بىتىرمەي جاتىپ، جۋرناليست بولىپ شىعا كەلدىم. مۇنداعى ايتايىن دەگەنىم، كوركەم شىعارمالارىم ءالى جەتەلەپ كەلەدى. ءتىپتى، وسى «قازىرگى زامانعى قازاق رومانى» كونكۋرسىنىڭ اقتىق كەزەڭىنە وتكەنىم دە كوركەم شىعارمالارىمنىڭ ارقاسى عوي دەپ ويلايمىن. ادىلقازىلار بۇعان دەيىنگى كوركەم شىعارمالارىمدى وقىپ-بىلگەندىكتەن جازىپ شىعا الادى-اۋ دەپ سەنىم ارتقان بولسا كەرەك.

– ءسىز بىرنەشە جىل دراماتۋرگيادا ءجۇردىڭىز. پروزاعا قايتا ورالۋدىڭ سەبەبى نەدە؟

– 2009 جىلى «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىنا قىزمەتكە تۇرىپ، استاناعا كوشىپ باردىم. 2010 جىلى اياق-استىنان استاناداعى قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترىنىڭ رەجيسسەرى بولات ۇزاقوۆ جۇمىسىما ىزدەپ كەلىپ، كەنەسارى حان تۋرالى پەسا جازىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. العاشىندا دراماتۋرگيالىق شىعارما جازىپ كورمەگەنىمدى ايتىپ، باسىمدى الا قاشتىم. بىراق، بوكەڭنىڭ «كەنەسارى حاننىڭ رۋحىن استاناعا ورالتۋىمىز كەرەك. كەنەسارى تۋرالى درامالىق شىعارمانى تەك ءسىز عانا جازا الاسىز» دەگەن سوزدەرىنەن كەيىن ەرىپ كەتىپ، كەلىسىم بەردىم.

ەكى ايداي ۋاقىت بەردى. ايتقان ۋاقىتىندا جازىپ بەردىم. تەاتر ۇجىمى قابىلداپ الىپ، بولات ۇزاقوۆ جەدەل-قابىل ساحناعا دايىندادى. 2010 جىلى 21 قاراشا كۇنى قۋانىشباەۆ تەاترىندا «كەنەسارى – كۇنىمجان» قويىلىمىنىڭ تۇساۋكەسەرى دۇركىرەپ ءوتتى. تابىسپەن قويىلدى. اتالمىش تاريحي دراما 2011 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان ۇلتتىق تەاترلاردىڭ رەسپۋبليكالىق فەستيۆالىندە «ەڭ ۇزدىك دراما» اتاندى. كەلەسى جىلى استانا تەاترىنا اكادەميالىق مارتەبە بەرىلدى. وعان دا «كەنەسارى – كۇنىمجان» سپەكتاكلىنىڭ قوسقان ۇلەسى بولدى.

كەنەسارى تۋرالى قويىلىم ءساتتى شىققان سوڭ رەجيسسەر بولات ۇزاقوۆ پەن قاللەكي تەترىنىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى ەركىن جۋاسبەك اعام ەكەۋى ەكى جاقتاپ ابىلاي حان تۋرالى تاريحي دراما جازىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. جازىپ بەردىم. بولات ۇزاقوۆتىڭ رەجيسسەرلىگىمەن «ابىلاي حاننىڭ ارمانى» 2013 جىلى 12 جەتوقساندا اتالمىش تەاتردا ساحنالاندى. تاعى دا تابىستى قويىلدى.

سودان ءبىر كۇنى استانا تەاترىندا اتاقتى تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعاي اعامدى كەزدەستىرىپ، از-كەم اڭگىمەلەسىپ قالدىق. «سەن باسى-ءبۇتىن دراماتۋرگياعا كەل. قازاق دراماسىن دامىتۋعا ۇلەس قوس» دەدى.

ول كىسىنىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاۋ مۇمكىن ەمەس قوي! سودان قابىرعاممەن كەڭەسە كەلە، دراماعا باسى ءبۇتىن كەتىپ قالدىم. 2010 جىلدان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تەك درامالىق شىعارمالار جازدىم. ودان كەيىن «كەرەي – جانىبەك» تاريحي درامام ساحنالاندى. 2023 جىلى 23 ماۋسىمدا قاللەكي تەاترىندا «جوشى حان» تاريحي درامام قويىلىپ، ونى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى كەلىپ كورىپ، جوعارى باعا بەرگەنىن بىلەسىزدەر. سونىڭ ارقاسىندا قاليبەك قۋانىشباەۆ تەاترىنا ۇلتتىق مارتەبە بەرىلدى. بۇل – مەن ءۇشىن دە زور مارتەبە، ۇلكەن قۋانىش.

ال ەندى نەگە پروزاعا قايتىپ ورالعىم كەلدى؟ ونى دا ايتايىن. قاسيەتتى تەاتر ونەرىنىڭ ماڭىندا كوزگە كورىنبەيتىن ءتۇرلى ينتريگالار ءجۇرىپ جاتادى. كەيدە تامىر-تانىستىقپەن تۇككە تۇرمايتىن قويىلىمدار قويىلىپ جاتادى. وبلىستىق تەاترلار كوبىنەسە جەڭىل-جەلپى دۇنيەلەردى سۇرايدى. «ءسىزدىڭ تاريحي درامالارىڭىزدى قويۋعا مۇمكىنشىلىگىمىز جوق» دەپ شىندارىن ايتادى. قارجىنىڭ تاپشىلىعى ءوز الدىنا، ءبىر تاريحي دراماداعى ونشاقتى تاريحي تۇلعانى ءوز دەڭگەيىندە الىپ شىعاتىن اكتەرلەرىمىز جوق دەپ قىنجىلىس بىلدىرەدى.

تاعى ءبىر ماسەلە، دراماتۋرگيالىق شىعارمانى كوپ ادام وقي بەرمەيدى عوي، ال ونى ساحنالاتۋ ءۇشىن تەاتر باسشىلارىنا كۇنىڭ تۇسەدى. ال ءبىز ەشكىمگە كۇنىمدى تۇسىرە كورمە دەيتىن قازاقپىز. ءسويتىپ، قايتىپ تەاتر ماڭايىنان جۇرگىڭ كەلمەي قالادى. اباي اتام ايتپاقشى، جالما-جان تۇرا قاشقىڭ كەلەدى.

ال ەندى جاقسى پروزانى ەلدىڭ ءبارى وقيدى. سوندىقتان پروزاعا قايتىپ ورالدىم. نامىس دەگەن قۇدىرەت بار عوي! پروزامەن دە ءبىراز جەرگە بارۋعا بولاتىنىن تەاتردى جەكە مەنشىگىندەي بيلەپ-توستەيتىن باسشىلارعا دالەلدەگىم كەلەدى.

– قازاق ادەبيەتىن ايتپاعاندا الەم ادەبيەتىنەن مول حاباردارسىز. قاي جازۋشىنىڭ جازۋ مانەرى ۇنايدى؟ وزىڭىزگە تىكەلەي اسەر ەتكەن قالامگەرلەر بار ما؟

– ءيا، وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىندا ونشاقتى جىل قىزمەت ىستەدىم. جاۋاپتى حاتشى، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، باس رەداكتور بولدىم. كۇندەگى جۇمىسىم شەتەل ادەبيەتىن وقىپ، ۇزدىك شىعارمالاردى اۋدارتىپ، جۋرنالعا باسۋعا دايىنداۋ ەدى. راحات ەمەس پە؟! الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىن عانا ەمەس، قازىرگى مىقتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ كوركەم شىعارمالارىن قۇنىعا وقۋعا مۇمكىندىك تۋدى. مىقتى جازۋشى بولعىڭ كەلسە، سەن الەم ادەبيەتىن ونسىز دا مىندەتتى تۇردە وقىپ، تەرەڭىرەك ءبىلۋىڭ كەرەك.

مەن جازۋشىلاردى جازۋ مانەرى بويىنشا ەمەس، شىعارمالارىنىڭ ساپاسىنا قاراپ باعالايمىن. ماسەلەن،  دوستوەۆسكيدىڭ جازۋ مانەرى اسا ءبىر كوڭىلىمنەن شىعا قويمايدى. بىراق، شىعارمالارىن مەن عانا ەمەس، الەم ءسۇيىپ وقيدى. دۇنيەجۇزى باعالايدى. ويتكەنى، كەيىپكەرلەردىڭ بولمىس-بىتىملەرىن، مىنەز-قۇلىقتارىن، ىشكى جان دۇنيەلەرىن كەرەمەت اشىپ، كەلىستىرە سۋرەتتەيدى. الەمدە وسى باعىت جوعارى باعالانادى.

اتتارى ويىمدا جۇرەتىن جازۋشىلاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، ارتىقشىلىقتارى، قۇندىلىقتارى، ايتارلارى بار. سول قالامگەرلەردىڭ ءبارى جاناما بولسا دا اسەر ەتتى عوي دەپ ويلايمىن. اسىرەسە، اڭگىمە، نوۆەللا جانرىنىڭ اسقان شەبەرلەرى چەحوۆ، بۋنين، موپاسسان، لوندون، كيپلينگ، اكۋتاگاۆا سەكىلدى جازۋشىلاردان كوپ نارسە ۇيرەندىم دەپ ايتا الامىن. تىكەلەي اسەر ەتكەن جازۋشىم – ءوزىمىزدىڭ مۇحتار اۋەزوۆ!

– بايگە شارتى بويىنشا رومان ءۇش ۇرپاق وكىلىنىڭ تاعدىرىن قامتيدى. ءسىز وسى زامانعى جاستارعا، قىز-كەلىنشەكتەرگە قاتىستى الەۋمەتتىك جەلىدە سىن ايتىپ جۇرەسىز. ول ويلارىڭىزدى مىنا شىعارماعا قوساسىز با؟

– ەڭ الدىمەن وسى «قازىرگى زامانعى قازاق رومانى» ادەبي بايقاۋىن ۇيىمداستىرىپ، دەمەۋشىلىك جاساپ وتىرعان ERG كومپانياسىنىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى شۋحرات يبراگيموۆ مىرزاعا راحمەت ايتامىن. جاقسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن بارشا قاۋىمعا مىڭ العىس! ەڭبەكتەرى جانىپ، تابىستارى مولايا بەرسىن.

ءسوز جوق، جاقسى بايقاۋ. سەگىز جاڭا رومان جازىلىپ، ءبىر قالامگەر 15 000 000 تەڭگە قالاماقى الىپ، ول شىعارما بويىنشا كينو تۇسىرىلەدى. ال قالعان جەتى قالامگەر روماندى جازىپ وتكىزسە، 3 000 000 تەڭگە قالاماقىعا يە بولىپ، كىتاپتار شىعارىلادى. بۇل – قالامگەرلەردى قولداۋدىڭ تاماشا ۇلگىسى عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتىن دامىتۋدىڭ جارقىن كورىنىسى!

ارينە، مۇمكىندىگىنشە بايگە شارتىنا ساي جازۋعا تىرىسامىن. رومان جازاسىڭ دەپ ەشكىم زورلاعان جوق قوي، ءوز ەركىممەن تاپسىرىس بەردىم. ەندەشە، دەمەۋشىنىڭ تالابىن ورىنداۋعا ءتيىسپىن. رومانىمدا ءۇش ۇرپاق (اتا، بالا، نەمەرە) وكىلىنىڭ تاعدىر-تالايى سۋرەتتەلەدى. ءبىر وتباسى مۇشەلەرى ارقىلى ءبىر داۋىردەگى قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىر-تالايىن، تىنىس-تىرشىلىگىن، قۋانىشى مەن قايعى-قاسىرەتىن، ارمان-ماقساتى مەن مۇڭ-نالاسىن، قيىنشىلىعى مەن ازابىن سۋرەتتەيمىن. تاريحي وقيعالاردى قۇرعاق باياندامايمىن، كەيىپكەرلەرىمنىڭ جان-دۇنيەسىن  تەرەڭىرەك اشۋعا تىرىسامىن، ىشكى ءىلحامدارىنا ۇڭىلەمىن، كوڭىل-كۇيلەرىن شىنايى جەتكىزۋگە كۇش سالامىن.

الەۋمەتتىك جەلىدە ارا-تۇرا سىن جازىپ قويامىن. ول بىرەۋدى سىناپ-مىنەۋ ءۇشىن ەمەس، قوعامىما تيتتەي دە بولسا پايدام ءتيىپ، وڭ-سولىن ءالى تانىماعان جاستار مەن كەيبىر ەسىرىك-ەسەرلەرگە وي سالسام دەگەن ىزگى نيەتتەن تۋىنداعان قاراكەت قوي! ول وي-پىكىرلەردى بۇل شىعارماعا قوسا المايتىن شىعارمىن.

– وتكەندە اباي تويىنا ءسىزدى ارنايى شاقىرسا دا بارمادىڭىز. ونىڭ سەبەبىن دە ايتپادىڭىز. شاماسى، وسى روماننىڭ جازۋىن سۋىتقىڭىز كەلمەدى عوي.

– اباي تويى جالپى ادەبيەتتىڭ تويى بولۋى كەرەك ەدى. كىمنىڭ ۇسىنىسى ەكەنىن بىلمەيمىن، اقىندار عانا شاقىرىلىپ، جازۋشىلاردى ءبولىپ تاستادى. بۇل – تاريحتا ءبىرىنشى رەت. اقىن-جازۋشىلاردىڭ تويىندا مۇنداي ءبولۋ ەشقاشان بولماعان. اقىننىڭ، بولماسا، جازۋشىنىڭ تويىندا ءبارىن بىردەي شاقىراتىن. سەبەبى، اقىن دا، جازۋشى دا – ادەبيەتتىڭ وكىلى. ولاردى بولۋگە بولمايدى.

تاعى ءبىر كوڭىلىمە قونباعان نارسە، ابايدىڭ تويىندا اقىندار ايتىسىن، بالۋاندار كۇرەسىن، ات جارىسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ، قايتا-قايتا كونتسەرت قويۋدىڭ نە كەرەگى بار؟! ابايدىڭ تويىن تاعى دا اۋىلدىڭ تويى عىپ جىبەردى.

اباي تويىندا ابايتانۋشىلار سىي-قۇرمەتكە بولەنۋى كەرەك. ءبىر ايتىس اقىنى، ءبىر ات يەسى، ءبىر بالۋان ءبىر-ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە كولىك ءمىنىپ كەتەدى. ولار ابايدى تانىماعان، ءتىپتى زەيىن قويىپ وقىماعان بولۋلارى مۇمكىن. ال ءومىر بويى ۇلى اقىننىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەگەن عالىمدار سىي-قۇرمەتتەن قۇر قالادى. ءتىپتى، تويعا شاقىرىلماي قالعاندارى بار. ادىلەتسىزدىك قوي!

جالپى قازاقتىڭ تويىنا رەفورما جاسالۋى كەرەك. كەڭەس كەزىندەگىدەي ءبىر سارىندى توي جاساۋدان ارىلۋىمىز كەرەك.

اباي تويىنا اقىندار ايتىسى مەن كونتسەرت تاماشالاپ، بالۋاندار مەن ات جارىسىن كورۋ ءۇشىن بارامىن با؟! ول اۋىلدىڭ ادامدارى مەن سول اۋىلدىق دەڭگەيدە ويلايتىندار بولماسا، ماعان تۇك قىزىق ەمەس. كەرىسىنشە، كوڭىل كۇيىمدى قۇلازىتادى.

مىنە، ۋاقىتىمنىڭ جوقتىعىنان ەمەس، وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەر كوڭىلىمە قونباعاندىقتان، ىشىمە سىيماعاندىقتان بارمادىم. سوندا ەندى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تويىندا تەك جازۋشىلار فەستيۆالىن وتكىزىپ، پروزاشىلاردى عانا شاقىرا ما؟ تۇك تۇسىنبەدىم.

– تۇسىنىكتى بولدى. ەندى قۇپيا بولماسا، روماننىڭ قانشا بولىگى بىتكەنىن ايتىڭىز. ونى ايەلىڭىزگە، الدە دوسىڭىزعا وقىتىپ الاسىز با؟

– رومانىمدى ءجۇز بەتتەن اسىرىپ تاستادىم. قۇدايعا شۇكىر، قولىم ءجۇرىپ جاتىر. ءوزىمدى، باسىمداعى ميىمدى شارشاتىپ الماس ءۇشىن كۇنىنە ءۇش بەتتەن ارتىق جازبايمىن. روماندى جازۋعا ەمەس، وقيعا جەلىسىن قۇرۋعا، ويلانۋعا كوبىرەك ۋاقىتىڭ كەتەدى.

قازىر ەشكىمدە دايىن كىتاپ بولماسا جازىلىپ جاتقان قولجازبانى وقىپ وتىراتىن ۋاقىت جوق. زاماننىڭ ءوزى ءبارىن جانتالاستىرىپ قويدى. ماسەلەن، ايەلىمدى الايىنشى. مەكتەپتە تاريح پانىنەن ساباق بەرەدى. سىنىبى بار. جۇمىسى ءبىر بىتپەيدى عوي! كۇنى بويى مەكتەپتە جۇرەدى. ۇيگە كەلگەن سوڭ تاعى دا كۇندەلىك دەي مە، تاعى باسقاسى دەي مە، قاعاز تولتىرۋى بىتپەيدى عوي! قاعازباستىلىقتان قاشان ارىلار ەكەنبىز. بۇل – ۇلكەن پروبلەما. ەرتەڭگى ساباقتارعا دايىندالۋى تاعى بار. وعان ءۇيدىڭ شارۋاسىن قوسىڭىز. تاڭەرتەڭ ساعات التىدا تۇرادى، سەگىزدە جۇمىستا بولۋى كەرەك، سودان ۇيگە كەشكى جەتىلەردە شارشاپ-شالدىعىپ كەلەدى. ول قالاي سەنىڭ رومانىڭدى وقيدى؟!

مۇنى شاعىنىپ ەمەس، قاعازباستىلىق دەگەن كەز-كەلگەن سالادا ۇلكەن قولبايلاۋ ەكەنىن ءبىلدىرۋ ايتىپ وتىرمىن. سوندىقتان ەشكىمگە وقىتپاي، ءوزىم جازىپ جاتىرمىن. كىتاپ بولىپ شىققان سوڭ ءبىر-اق وقيدى عوي!

– سۇقباتىڭىزعا راقمەت!

سۇقباتتاسقان، جانەركە قازتاي،

«قازىرگى زامانعى قازاق رومانى» ادەبي بىرلەستىگىنىڭ ءتىلشىسى

Abai.kz