سەگىزىنشى  تاراۋ: «زامانىنىڭ  سۇرقىلتايى»

ء(ابدىراحمان ءبايدىلدين)

1.

«الاشوردا ىسىندە» تەرگەۋگە ءارى توسىن، ءارى ورىندى تارتىلعان ءبىر تۇسىنىكسىز تۇلعا، دالىرەك ايتساق، تۇسىنىكسىز تاعدىر يەسى بار. ومبىدا س.سەيفۋللينمەن، م.جۇماباەۆپەن، س.سادۋاقاسوۆپەن، ج.سادۋاقاسوۆپەن، د.ادىلەۆپەن قاتار وقىعان. ءومىر جولىن ۇلت تاعدىرىنا ارالاسقان الاش ۇراندى جاس قازاقتاردىڭ ساپىندا باستاعان. ءتىپتى، «الاشوردا» ۇكىمەتىن قۇرۋ جولىندا ءا.بوكەيحانوۆقا كومەكشى دە بولعان. زامانداستارىنىڭ ەستەلiكتەرi مەن عالىم احمەدوۆ دەگداردىڭ سىپاتتاۋىنا قاراعاندا: مiنەزi قىزبا، ءالiپتiڭ ارتىن باقپاي سويلەپ، سوڭىنان وكiنىپ جۇرەتىن ادام ەكەن. ول - تەرگەۋ بارىسىندا ەرەكشە بەلسەندىلىك كورسەتكەن جانە قيىننان قيىسىپ كەلىپ «سۇراندى» بولعان ادام - ءابدىراحمان ءبايدىلدين.

انكەتالىق انىقتاما: «32 جاستا، قازاق، پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ "ارعىن" رۋىنان شىققان، ۇيلەنگەن، ورتا ءبىلىمى بار، بك(ب)پ قاتارىنان شىعارىلعان، بۇرىنعى  «الاشورداشى». ونى كەڭەس قىزمەتىنە تارتقان ومبىدا بىرگە وقىعان ساباقتاسى سماعۇل سادۋاقاسوۆ.

سەگىزىنشى  تاراۋ: «زامانىنىڭ  سۇرقىلتايى»

ء(ابدىراحمان ءبايدىلدين)

1.

«الاشوردا ىسىندە» تەرگەۋگە ءارى توسىن، ءارى ورىندى تارتىلعان ءبىر تۇسىنىكسىز تۇلعا، دالىرەك ايتساق، تۇسىنىكسىز تاعدىر يەسى بار. ومبىدا س.سەيفۋللينمەن، م.جۇماباەۆپەن، س.سادۋاقاسوۆپەن، ج.سادۋاقاسوۆپەن، د.ادىلەۆپەن قاتار وقىعان. ءومىر جولىن ۇلت تاعدىرىنا ارالاسقان الاش ۇراندى جاس قازاقتاردىڭ ساپىندا باستاعان. ءتىپتى، «الاشوردا» ۇكىمەتىن قۇرۋ جولىندا ءا.بوكەيحانوۆقا كومەكشى دە بولعان. زامانداستارىنىڭ ەستەلiكتەرi مەن عالىم احمەدوۆ دەگداردىڭ سىپاتتاۋىنا قاراعاندا: مiنەزi قىزبا، ءالiپتiڭ ارتىن باقپاي سويلەپ، سوڭىنان وكiنىپ جۇرەتىن ادام ەكەن. ول - تەرگەۋ بارىسىندا ەرەكشە بەلسەندىلىك كورسەتكەن جانە قيىننان قيىسىپ كەلىپ «سۇراندى» بولعان ادام - ءابدىراحمان ءبايدىلدين.

انكەتالىق انىقتاما: «32 جاستا، قازاق، پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ "ارعىن" رۋىنان شىققان، ۇيلەنگەن، ورتا ءبىلىمى بار، بك(ب)پ قاتارىنان شىعارىلعان، بۇرىنعى  «الاشورداشى». ونى كەڭەس قىزمەتىنە تارتقان ومبىدا بىرگە وقىعان ساباقتاسى سماعۇل سادۋاقاسوۆ.

قانشاما تۇسiنۋگە تىرىسقانىمىزبەن وسىناۋ ادامنىڭ iس-ارەكەتiن اقتايتىنداي ءۋاج تاپپادىق. ەركىندىكتە جۇرگەندە جانە پارتيالىق تازالاۋ كەزىندە ءوزى تۋرالى: «الاشوردا» جاساعىنىڭ قارۋىن ۆاگونمەن تاسىدىم، كولچاكتىڭ بارلاۋشىسى بولدىم»،- دەپ كوپشىلىك اراسىنداعى اڭگىمەدە كۇلكى ءۇشىن ايتىپ جۇرەدى ەكەن. سونداي-اق: مۇحتار مەن سماعۇل كولچاكقا قىزمەت ەتتi - دەپ ءباسپاسوز ارقىلى اشىق جاريالاپ، جازباشا كۋالiك تە بەرگەن.

سوندا ءابدىراحمان ءبايدىلدين قانداي ماقسات كوزدەدى؟ ساۋاتتى، اسا نامىسقوي، بىراق... «ىرعاسۋعا، بوپساعا دارمەنسىز» ءبايدىلديننىڭ تۇسىنىكسىز، ءتىپتى كەيدە الاڭعاسارلىققا بەيىم ارەكەتتەرىن زامانداستارى ونىڭ اسىرە مىنەزىمەن بايلانىستىرعان. مۇنى گپۋ تەرگەۋشىلەرى ۇتىمدى پايدالانىپ، وعان:

«بولشەۆيكتەرگە قارسى قارۋلى كۇرەس جۇرگiزۋ ءۇشiن ستۋدەنت كەزiندە ۇلتشىل جاستاردان قۇرالعان اقگۆاردياشىلاردىڭ جاساعىنا ءوز ەركiمەن كiرگەنi, سونىمەن قاتار كولچاكتىڭ 3-ارمياسىنىڭ قارسى بارلاۋ ءبولiمiنiڭ جاسىرىن اگەنتi بولعانى ءۇشiن ايىپ تاعىپ»، جاۋاپقا تارتتتى.

باسىندا بارلىعى دا بۇعان "بارلاۋشى!" دەپ كەكەتىپ كۇلە قاراسا كەرەك، اقىرىندا ول «كۇلكى» تەز تيىلىپ، اتۋ جازاسىنا الىپ كەلدى.

قيسىندى-قيسىنسىز سويلەپ، ءار نارسەگە ۇرىنىپ، ءار كىمگە ايىپ تاعىپ، «سولاقاي سىنشى» اتانعان ءا.ءبايدىلديندى ەرەكشە مەكەمەنىڭ تەرگەۋشىلەرى دە جاقتىرماپتى. ول تۋرالى تەرگەۋشىلەر وگپۋ-ءدىڭ باستىعى ميرونوۆقا:

«وسىنداي مىڭكىلشىلدەردىڭ قاتارىنا ءباسپاسوز بەتىندە بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆتى ءجيى سىناپ جازاتىن سىنشى ءبايدىلديندى قوسۋعا بولادى. استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بۇل ادام تۋرالى: «...ءبايدىلدين كۇندىز بايتۇرسىنوۆتى سىنايدى، ال كەشكە قاراي  بايتۇرسىنوۆتىڭ جانە تاعى باسقا دا الاشورداشىلاردىڭ قۇپيا جينالىسىنا قاتىسادى» - دەپ كورسەتتى»،- دەپ كەكەتە ماعلۇمات بەرگەن.

بۇل دا تاعدىردىڭ مازاعى شىعار. اۋەلى كورسەتىندىلەرىن ەركىندىكتە ءجۇرىپ جازعاندىقتان دا «سىرتتان» اتانعان ءا.ءبايدىلدين، ەندى «ىشكە كىرىپ، ىشتەن شالاتىن» سۇقسىر بولدى. ءوزىنىڭ قالاي اربالعانىن ءا.ءبايدىلدين:

«حاتتاما. 1929 جىل، 6-شىلدە. الماتى. مەن، بايديلدين، لوگاچەۆ جولداسقا جاۋاپ بەرۋگە ەشقانداي قۇلقىم سوقپاي تۇر. سەبەبى، كەشە ول ماعان جولداستىققا جاتپايتىن مىنەز كورسەتىپ، مەنىڭ نامىسىما ءتيدى. ول ماعان: سەنىڭ قاماققا الىنۋىڭ  ءوزىڭدى-ءوزىڭ اشكەرەلەگەن اسا قوماقتى قۇجاتتاردى قولعا تۇسىرۋگە مۇمكىندىك بەردى، سەنىڭ پارتيالىعىڭنىڭ تۇككە دە كەرەگى بولماي قالدى، مەن گپۋ-دا ىستەپ جۇرگەندە سەنەن دە بيىك سامعاپ جۇرگەن  "قىرانداردى" تورعا تۇسىرگەمىن،- دەپ كىجىڭدەدى. وسىدان ءۇش-ءتورت كۇن بۇرىن مەنى تەرگەۋگە العانداعى جۇمساقتىعىن ۇمىتىپ، كەشە ءوزىنىڭ ماعان دەگەن قاس-قاباعىن مۇلدەم وزگەرتتى. الدىڭعى جولدارى ول ادام ايتقىسىز كىشىپەيىلدىلىك تانىتقان ەدى. سويتسەم بۇل تەرگەۋشى بارىپ تۇرعان كوزبوياۋشى ەكەن ءارى مەنى جەك كورەتىن بولىپ شىقتى. مىنە، سوندىقتان دا مەن وعان قانداي دا بولماسىن جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتامىن»,- دەپ بايانداپ، باتىل مالىمدەمە دە جاسادى.

وكىنىشكە وراي، بۇل كەزدە «جاسىرىنباق ويىن» اياقتالىپ، «بارلاۋ ويىنى» وسىلعان بولاتىن.

ءسويتىپ، ءا.بايديلدين «ءوزىن-ءوزى جاۋ رەتىندە اشكەرەلەگەنىن» كەش ءبىلىپ، ەندى ءوزىن-ءوزى اقتاۋعا بارىنشا جانتالاسا كىرىستى. تەرگەۋگە قىزمەت ەتكەن ادامدى ءتيىستى دەرەك جيناپ بولعان سوڭ، قۇپيا مەكەمەنىڭ ءداستۇرى بويىنشا، ونى تۇرمەدەن شىعارماي كوزىن قۇرتۋعا تىرىساتىنىن قايدان ءبىلسىن. تەرگەۋشىلەر «قالام» دەگەن لاقاپ ات بەرگەن ءابدىراحماننىڭ دا تاعدىرى سونىڭ كەرىن قۇشتى.

مۇنىڭ وزىندىك ءمانىسى مىنادا. تەرگەۋ ىسىنە ءابدىراحمان ءبايدىلديننىڭ 15-تەن استام كورسەتىندىسى تىركەلگەن، ونىڭ كەيبىرەۋىنىڭ كولەمى ماشينكامەن باسىلعاندا 45 پاراقتان (90 بەتتەن) اسادى. مۇنداعى ءار پىكىر پارتيالىق ۇردىسكە ءتان «وتكىر، ۇستامدى، اشىق» جانە ءار ءسوزى شەگەلەنە جازىلعان. جازۋى رەتتى، ۇقىپتى، جۇيەلى. وقيعا كۇن-كۇنىمەن، ساعات-ساعاتىمەن حاتقا تۇسىرىلگەن. ءار ءسوزىن قۇجاتپەن راستاپ وتىرعان. اسىرەسە سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆكە كەلگەندە قالامىن باتىرا، ايىزىن قاندىرا باياندايدى. كورسەتىندىلەر بىردەن ماشينكاعا جازىلدى ما، جوق، قولجازبادان ماشينكاعا كوشىرىلدى مە، ول جاعى بىزگە بەلگىسىز. اۆتورلىق جوندەۋلەر جۇرگىزىلگەن. سوڭىنا الا وسى باعىتتا جاريالانعان ماقالالارىنىڭ ۇزاق ءتىزىمى بەرىلگەن. ءوزىنىڭ بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ №90 كامەراسىندا جاتقانىن دا ۇمىت قالدىرماپتى. «يدەولوگيالىق قيسىنداردى» قىرناپ، باسىن قوسىپ، تيiستi عىلىمي تۇسiنiكتەمە بەرىپ جاريالاسا، جۇرتتىڭ ىقىلاسىن اۋداراتىن شەجىرەلىك جىلناما سىپاتىنداعى قوماقتى كiتاپ بولاتىنىنا بiز كەپiلدiك بەرەمiز.

سونىڭ ىشىندە، ءۇى تومنىڭ 133-189-بەتتەرى ارالىعىن قامتيتىن «مەنىڭ الاشورداشىلارعا قارسى كۇرەسىم جانە كوممۋنيستەرمەن جۇرگىزگەن جۇمىسىم» اتتى جولدارى تىعىزدالىپ، پاراقتىڭ ەكى جاعىنا بىردەي ماشينكاعا باسىلعان 90 بەتتىك ۇزاق كورسەتىندىسىنىڭ مازمۇنى ەرەكشە قۇنارلى. بۇل ۇزاق كورسەتىندى 1929 جىلدىڭ 26-قازان كۇنى باستالىپ العاشقى اپتادا 133-149 بەتتەرى حاتقا تۇسكەن. ال قالعان 150-160 بەتتەرى 2-قاراشاعا دەيىن، 176-189 بەتتەرى 20-قاراشاعا دەيىن تاسقا باسىلعان. وندا بارلىق الاش ازاماتتارىنا جەكە-جەكە توقتالىپ، ولاردىڭ بارىنە ساياسي تۇرعىدان مىنەزدەمە بەرىپ شىققان. بۋتىركانىڭ №90 كامەراسىندا جازىلعان بۇل مىنەزدەمەلەردىڭ ەرەكشەلىگى سول، ونى وقىپ وتىرىپ الاش ازاماتتارىنىڭ بويىنان ەشقانداي ادامگەرشىلىك قاسيەت تابۋ مۇمكىن ەمەس.

ۇزاق بايانداۋلار مەن مىنەزدەمەلەردىڭ ىڭعايىنا قاراعاندا تەرگەۋشىلەر سماعۇل سادۋاقاسوۆقا قارسى «قالامنىڭ» قالامىن قاقپايلاپ، ويىن باعىتتاپ وتىرعان. «الاشوردانىڭ» مۇشەسى بولماسا دا س.سادۋاقاسوۆ، س.قوجانوۆ، ت.رىسقۇلوۆ، ن.تورەقۇلوۆ تۋرالى مىندەتتى تۇردە قوسىمشا سۇراق قويىپ، جاۋاپتارىن ۇقىپتىلىقپەن حاتتاعان.

ءا.بوكەيحانوۆ پەن ءا.ەرمەكوۆ لەنيننiڭ قابىلداۋىندا بولىپ، سولتۇستiك وبلىستار قازاقستانعا قوسىلعاننان كەيiن، سەمەيگە قازاق وكiمەتiنiڭ اتىنان ورىنبوردان ارنايى وكiل بوپ كەلگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ سiبiر رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتiنiڭ سەمەيدەگi قۇرامىن تاراتىپ جiبەرگەن بولاتىن. ال سول جىلدارى ەجوۆ سەمەيدiڭ گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتiنiڭ سەكرەتارى ەدى. سەمەيلىكتەر «كەنە»، «بۇرگە» دەپ اتاعان بويى بiر قارىس ەجوۆتىڭ قولىنا وگپۋ-دiڭ تەگەۋرiندi تiزگiنiنiڭ ۇشى تيiسiمەن «سەمەيلىكتەردى»، سونىڭ ىشىندە وزىنە ۇيرەنشىكتى جانە 1925 جىلى قىركۇيەك ايىندا ۆ.ۆ.مولوتوۆ ماقۇلداپ بەرگەن «قازاق زيالىلارىن ءوزارا قىرقىستىرۋ» (راسكول) ءتاسىلىن پايدالانىپ، استىرتىن ارانداتۋمەن بولدى. جۇسiپبەك پەن حالەلدi قاندى شەڭگەلiنە تۇسىرگەن سوڭ سماعۇل مەن مۇحتاردىڭ اراسىنا  «قالامدى» - ءابدiراحمان بايدiلديندi سىنا ەتiپ قاققان سياقتى.

س.سادۋاقاسوۆتى قالايدا تۇرمەگە ءتۇسىرۋ باعىتىنداعى گولوششەكين مەن ەجوۆتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ ءۇشىن تەرگەۋشىلەر ءا.ءبايدىلديندى باسىندا الدارقاتىپ قولعا تۇسىرگەن. كەيىننەن ارباۋ، ارانداتۋ، قورقىتۋ باستالعان. وعان جوعارىداعى قۇجات كۋا.

سونداي-اق، بۇعان قوسىمشا رەتىندە تاعى دا «الاشوردا ادەبيەتشىلەرىنىڭ يدەولوگيالىق ىقپالى» تۋرالى 12 پاراق (24 بەت) سىني پىكىر بىلدىرگەن. ەگەردە ايىپتالۋ باعىتىنداعى قىجىلداردى قىرناسا كادىمگى كوركەم پايىم، سىني تالداۋ بولىپ شىعار ەدى. ءبىز ءۇزىندى كەلتىرۋمەن شەكتەلەمىز:

«...1922 جىلدان باستاپ «الاشورداشىلار» كوركەم ادەبيەتكە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى، ەسكى ادەبيەتتىڭ ۇلگىلەرى، پەسالار، ولەڭدەر، اڭگىمەلەر، فەلەتوندار ت.ت. ولاردىڭ كوزقاراستارىن كوپشىلىككە تاراتۋدىڭ تاپتىرمايتىن ءتاسىلى بولدى (بۇل تۋرالى تولىعىراق ايتىلعان ء25/ۇىى - ء1/ۇىىى - 29 ارالىعىنداعى جانە 23.ح. 29 ج كۇنگى كورسەتىندىمدى قاراڭىز). احمەت بايتۇرسىنوۆ جازۋشىلاردى بۇل مايدانعا بەلسەنە قاتىسۋعا شاقىرىپ: «قازاق جازۋشىلارى ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ كەرەك»،- دەپ ۇندەۋ تاستادى («پارتيا» (- ؟) جۋرنالىنىڭ 1920 جىلعى №5-6 سانىندا جاريالانعان «لوجكا دەگتيا ۆ بوچكە» اتتى ماقالادان الىنعان قيىندىنى قاراڭىز). سول ۇندەۋگە قوسىلعان م.اۋەزوۆ پەن د.ىسقاقوۆ وزدەرىنىڭ 1923 جىلعى ماقالالارىندا («شولپان» مەن «سانا» جۋرنالدارىنىڭ 1923 جىلعى ساندارىنداعى ولاردىڭ سىن ماقالالارىن قاراڭىز) ادەبيەت ماسەلەلەرىن ۇلتشىلدىق تۇرعىسىنان ءتۇسىندىردى. ايماۋىتوۆ، كەمەڭگەروۆ، سارسەنبين دە 1924-1925 جىلدارى جازعان ماقالالارىندا («اقجول» گازەتىنىڭ 1924-1925 جج. تىگىندىسىن قاراڭىز) تۋرا سول جولدى ۇستاندى. الاشورداشىل بۇل جازۋشىلار وزدەرىنىڭ وسى ماقالالارىندا ادەبيەت ماسەلەلەرىن ۇلتشىلدىق تۇرعىدان تالداپ قانا قويماي،  كوممۋنيست جازۋشىلاردى (سەيفۋلليندى، مۇقانوۆتى) ۇنەمى مۇقاتىپ وتىردى...», - دەپ يدەولوگيالىق تۇرعىدان ايىپتادى.

ارينە، مۇندا تازا ادەبي ءۇردىس ماسەلەسى قامتىلعان. بىراق تۇرمەنىڭ كورسەتىندىسىنە ىلىككەن ماعلۇمات «قىلمىستىق ايعاققا» جاتادى. سول كورسەتىندىنىڭ 178-بەتىندە م.اۋەزوۆكە::

«...سول كەزدەگى پىكىر تالاسىنىڭ ۇلكەن ءبىر تاقىرىبى م.اۋەزوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» كىتابى بولدى. كىتاپ وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ باسپاسىنان باسىلىپ شىعىپ، تاراتىلۋعا دايىن تۇردى. ولكەلىك كوميتەتتىڭ تاپسىرۋى بويىنشا مەن وعان پىكىر جازدىم. مازمۇنى ونىڭ اتىنا ساي ەمەس ەدى، وندا قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ەمەس، ۇلتشىلدىق باعىتتاعى تۇسىنىكتەمەلەر بەرىلگەن ەسكى سارىنداعى ادەبيەت نۇسقالارىنىڭ جيناعى. مەن مۇنى كىتاپتىڭ وزىنەن سىلتەمەلەر الا وتىرىپ دالەلدەپ شىعىپ، ءدال وسى قالپىندا ونى تاراتۋدىڭ ەشقاندايدا قاجەتتىگى جوق ەكەندىگى جونىندە قورىتىندى جاساپ بەردىم. مەنىڭ پىكىرىم قازاق اكتيۆتەرىنىڭ ارنايى ماجىلىسىندە تالقىلاندى، وندا توقجىگىتوۆ، ورىنباەۆ، نۇرماقوۆ جانە جاندوسوۆ مەنىڭ اۋەزوۆتىڭ ۇلتشىلدىق سارىنداعى كىتابىن تاراتپاۋ تۋرالى جاساعان قورىتىندىما مۇلدەم قارسى سويلەدى، الايدا ماجىلىسكە قاتىسقانداردىڭ كوپشىلىگى: يۋسۋپبەكوۆ، ك.توقتىباەۆ، نۇرجانوۆ، بەكەنوۆ، ورمانباەۆ جانە باسقالارى مەنىڭ پىكىرىمدى قوستاپ شىقتى (اۋەزوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» تۋرالى كىتابىنا جازعان پىكىرىم مەن ماجىلىستە ايتىلعان سوزدەردىڭ  كوشىرمەسىن سول كەزدە وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جۋراۆلەۆ جولداسقا بەرىپ، شارا قولدانۋىن وتىنگەمىن). ءسويتىپ مەنىڭ ۇسىنىسىمنىڭ ناتيجەسىندە اۋەزوۆتىڭ ۇلتشىل كىتابى تارالىمنان الىنىپ تاستالدى»,- دەپ ەرەكشە توقتالادى.

ءيا، مۇنداي «ەرلىكتەر» ول ۋاقىتتا ءجيى جاسالدى. وكىنىشكە وراي ونداي «باستامانى» ۇيىمداستىرعان س.سەيفۋللين، ءى.قابىلوۆ، س.مۇقانوۆ سياقتى ۇلتتىڭ رۋحاني قايراتكەرلەرى ەدى. ولار م.اۋەزوۆتىڭ «ادەبيەت تاريحىن» سىناي وتىرىپ، وزدەرى تۋرا سونىڭ ۇردىسىمەن «قازاق حاندىعى مەن بيلەر ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى تاريحىن» جازىپ شىقتى. باستى تاقىرىبىمىز تۇرمە تاريحى تۋرالى بولعاندىقتان دا، بۇل ارادا وعان توقتالىپ جاتپايمىز. ا.ءبايدىلدين وسى كورسەتىندىسىندە:

«س.سادۋاقاسوۆ ءوزىنىڭ ماسكەۋدەگى «وگونەك» باسپاسىنان شىققان «جاس قازاقستان» اتتى جيناعىندا ابايعا، اقموللاعا، بايتۇرسىنوۆقا، اۋەزوۆكە ەسكەرتكىش ورناتۋ كەرەكتىگىن ۇسىنادى»,- دەپ جازعىردى.

اباي مەن اۋەزوۆكە ەسكەرتكىش بار، ال بايتۇرسىنوۆ پەن اقموللا تۋرالى ۇسىنىس ءالى دە كۇشىندە قالعانىن ەسكە سالا كەتەمىز.

سونىمەن، ءابدىراحمان ءبايدىلدين اسكەري بارلاۋشى ما، جوق پا؟ كولچاك ارمياسىنا قىزمەت ەتتى مە، جوق، مۇنىڭ بارلىعى الاڭعاسار ادامنىڭ اڭعالدىقتان تۋعان اڭىزى ما؟ «ايىپتاۋ قورىتىندىسىنا»:

«بايدiلدين ستۋدەنت كەزiندە ۇلتشىل جاستاردان قۇرالعان اقگۆاردياشىلاردىڭ جاساعىنا ءوز ەركiمەن كiرگەن، سونىمەن قاتار كولچاكتىڭ 3-ارمياسىنىڭ قارسى بارلاۋ ءبولiمiنiڭ جاسىرىن اگەنتi بولعان»،- دەپ جازۋ ءۇشىن دە تۇتقىندا وتىرعانداردىڭ بىرەۋىنىڭ كورسەتىندىسىنە سۇيەنۋى ءتيىس بولاتىن.

ءبىزدىڭ جورامالداۋىمىزشا، وعان قىلمىستى ءىستى قوزعاۋعا ىلىكتەسكەن سۋرەتكە بايلانىستى تۇسىنىك بەرگەن د.ادىلەۆتىڭ:

«ءبايدىلدين مەن ءبىرىمجانوۆتىڭ جانە (؟)...ءنىڭ تاشكەنتتە تۇسكەن سۋرەتتەرىن كوردىم. مەن ومبىدا كولچاكتان تىعىلىپ جۇرگەنىمدە ءبايدىلدين مەن جانايدار سادۋاقاسوۆ كەلىپ تۇردى. جانايدار ەكەۋمىز كولچاكقا قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋعا دايىندالىپ جاتقامىز. كوتەرىلىستى باسىپ تاستادى. ومبىدان جاسىرىن كەتۋگە ءبايدىلدين كومەكتەستى. ونىڭ الدىندا ول بوكەيحانوۆپەن بىرگە سامار قالاسىنداعى كەڭەسكە قاتىسىپ كەلگەن»,- دەگەن ماعلۇماتى سەبەپكەر بولعان.

وزگە دەرەكتى بىلاي قويعاندا: "ول بوكەيحانوۆپەن بىرگە سامار قالاسىنداعى كەڭەسكە قاتىسىپ كەلدى»,- دەگەن ءبىر سويلەمنىڭ ءوزى تۇتقىنداۋعا جەتىپ جاتىر ەدى. الايدا ءابدىراحمان ءبايدىلديننىڭ  "پارتيزان، بولشەۆيك، مەكتەپتەس دوسى" دىنشە - دىنمۇحامەد ادىلەۆ مۇنىمەن دە شەكتەلمەيدى، گپۋ-ءدىڭ تەرگەۋشىسىنە ودان ءارى:

"مەن بايدىلدينمەن پاتشانىڭ تۇسىندا ومبىداعى وقۋشى كەزىمدە تانىستىم. وزگە دە وقىعان قازاقتار سياقتى ول دا ۇلتشىل بولاتىن. 1918 جىلدىڭ باسىندا، مەن حالىقارالىق پرولەتارلىق 2-ومبى پارتيزان وتريادىنا ەرىكتى جاۋىنگەر بوپ جازىلعان كەزىمدە وزگە دە ۇلتشىلدار سياقتى ءبايدىلدين دە مەنىڭ بۇل ارەكەتىمە قارسى بولدى، مەنى مايدانعا اتتانۋدان باس تارتۋعا ۇگىتتەدى. 18-جىلدىڭ كۇزىندە ومبى قالاسىنا جەتتىم، وندا ۇزاق ۋاقىت جاسىرىنىپ ءجۇردىم، سادۋاقاسوۆ جانايدار ماعان ۇنەمى قاتىناپ تۇردى. بىردە ماعان ءبايدىلدين دە كەلدى. جانايدار بايدىلدينگە سەنىمسىزدىكپەن قارايتىن، الايدا ودان قانداي دا ءبىر قاستاندىقتى كۇتپەيتىن. ول ۋاقىتتا ءبايدىلديننىڭ بەلگىلى ءبىر ساياسي بەت-باعدارى قالىپتاسپاپ ەدى. ول ەكى ويلى بولىپ جۇرەتىن، كادىمگى ۇساق بۋرجۋازيانىڭ وكىلى عانا قالپىن ساقتادى. 1918 جىلدىڭ سوڭىنا الا ومبىدا كولچاكقا قارسى بولشەۆيكتەردىڭ كوتەرىلىسى ۇيىمداستىرىلدى، وعان قازاقتاردىڭ اراسىنان مەن جانە جانايدار قاتىستى. كوتەرىلىس جانىشتالدى دا ماعان ومبىدا قالۋعا مۇلدەم بولمايتىن بولدى. 19-جىلدىڭ قاڭتار ايىندا اۋىلىنا دەمالىسقا كەتىپ بارا جاتقان بايدىلدينگە ىلەسىپ پەتروپاۆل ارقىلى مەن سونىڭ اۋىلىنا ءجۇرىپ كەتتىم. جانايدار سادۋاقاسوۆتىڭ كۋالىگىمەن پەتورپاۆلوۆسكى قالاسىنا باردىق. ارادا ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ ءبايدىلديننىڭ اۋىلىنا دا كەلدىك. كازاكتار وندا دا تىنىشتىق بەرمەي، مەنى ىزدەي بەردى. سودان جەتىسۋعا (؟) كەتتىم. ءبايدىلدين دە كەيىن سوندا كەلدى. ءبىز ونىمەن ءبىر بولمەدە تۇردىق. سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن، ءاشىم وماروۆپەن ءبايدىلدين جاقسى تانىس بولاتىن. 1922 جىلى مەن قىردا جۇرگەندە ول دوسمۇحامەدوۆ پەن رىسۇلوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا  ورىنبورعا قىزمەتكە اۋىستى»,- دەپ قايىرا تۇسىنىكتەمە بەردى.

بۇدان كەيىن ءابدىراحمان ءبايدىلديننىڭ تاشكەنتتە تۇسكەن سۋرەتكە قاتىسى باياندالادى.

وسى مالىمەتكە قايىرعان جاۋابىندا «قالام» ادەتتەگىسىندەي:

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «1921 جىلى قاراشا نە جەلتوقسان ايىندا قازاتكومنىڭ سەسسياسىنا قاتىسۋ ءۇشىن ورىنبورعا كەلدىم. اۋەلى سادۋاقاسوۆتىڭ، سودان كەيىن ادىلەۆتىڭ پاتەرىندە تۇردىم. سادۋاقاسوۆ ماعان جاستاردى ۇلتشىلدىققا ۇگىتتەيتىن كىتاپشاسىمەن تانىستىردى. كىتاپشانى تاراتۋعا كومكەكتەسۋدى ءوتىندى. ادىلەۆ پەن ءاشىم وماروۆ سادۋاقاسوۆپەن بىرگە ىستەيتىن. سماعۇل موسكۆاعا كەتكەن كەزدە مەن ادىلەۆپەن بىرگە تۇردىم. سوندا مەن ادىلەۆتىڭ بۇرىنعىدان وزگەرگەنىن، تەرىس جاققا بەت الىپ بارا جاتقانىن بايقادىم. بوكەيحانوۆ ونىڭ بولمەسىنە كۇندە كەلەتىن، انەكدوتتار ايتاتىن، شىعىس حالىقتارىنىڭ تاريحىنان مىسالدار كەلتىرەتىن، كوركەم شىعارمالار وقىپ بەرەتىن، ءسويتىپ ونى تاربيەلەۋدى قولىنا الدى. سارسەنوۆ تە اندا-ساندا كىرىپ كەتەتىن. مەنى مەڭدەشەۆكە قارسى ايداپ سالدى، مەن كەلەسى كۇنى فراكتسيا قۇرۋدى تالاپ ەتتىم، مەڭدەشەۆتى بۇرىنعىدان دا بەتەر ايىپتادىم»,- دەپ ساياسي مىنەزدەمە بەرۋدەن باستايدى.

ءارى قاراي «ساياسي پىكىرىن» تەك قانا وزىنە ءتان قازىمىرلىقپەن جالعاستىرىپ، ورىنبور مەن تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىمنىڭ اراسىنداعى بايلانىسشى بولعانىن:

ءا.ءبايدىلدين: «ءالى ەسىمدە، 1922 جىلى مەن تاشكەنتكە كومسومول سەزىنە باردىم. بايتۇرسىنوۆ ماعان: بىرىمجانوۆقا تاپسىر،- دەپ جابىق حات بەردى، ونى وقىماستان مەن بىرىمجانوۆقا اپارىپ بەردىم. مەن ءبىرىمجانوۆتىڭ پاتەرىندە تۇرعانىمدا ول قازاقستانداعى جاعدايدىڭ قانداي ەكەنىن سۇراستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ زاكي ۆاليدوۆپەن جانە ءانۋار پاشامەن استىرتىن بايلانىسىنىڭ بار ەكەنىن، ولارمەن بايلانىس ورناتۋ ءۇشىن ءبىرىمجانوۆ پەن سول كەزدە تاشكەنتتە تۇراتىن بولعامباەۆتىڭ بارىپ قايتقانىن ايتتى. ولارمەن قوسا ادىلەۆ تە بارىپتى. بۇل تۋرالى قوجانوۆ جاقسى حاباردار بولىپتى. ايتپاقشى قوجانوۆ مەنى قوجانوۆتىڭ وزىنە قارسى بوپ جۇرگەن كومسومول حاتشىسى مۇراتباەۆپەن تاتۋلاستىرۋدى ءوتىندى. مۇراتباەۆ ەكەۋمىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىز جاقسى ەدى. اقىر سوڭىندا مەن ەكەۋىن تابىستىردىم، ءىستىڭ مۇددەسى ءۇشىن ولار بىرگە جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس ەدى.

مەن قوجانوۆپەن اڭگىمەلەسكەن كەزدە، ول ماعان قىزىق ءبىر جايدى ايتتى، مەن ودان ءوزىمنىڭ جاقسى تانىسىم ادىلەۆ تۋرالى سۇرادىم. قوجانوۆ: ادىلەۆ تاشكەنتكە 1920-1921 جىلدارى كەلدى، قوجانوۆپەن، بولعامباەۆپەن بىرگە قىزمەت ىستەدى. ادىلەۆ وتە قىزۋ مىنەزدى جىگىت، ول بىرنەشە رەت ونىڭ اپتىگىن باسۋعا تىرىسىپتى، ورىنسىز ءبىر نارسەگە ۇرىنىپ قالۋدان ساقتاندىرىپتى. ءسويتىپ جۇرگەندە ول باسماشىلار جاعىنا شىعىپ كەتىپتى، سوڭعى كەزدە قىزىلداردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، قاشىپ شىعىپتى، تاۋدا جاسىرىنىپ ءجۇرىپ، جوعالىپ كەتە جازداپتى، دەرتكە شالدىعىپ، دەنساۋلىعىن جوعالتىپ الىپ، ازاپقا ءتۇسىپتى، ابدەن تيتىعى شىعىپ بارىپ وسىندا ورالىپتى. قوجانوۆ ونى ءوزىنىڭ پاتەرىندە جاسىرىپ ۇستاپتى، دەنساۋلىعى تۇزەلىپ، جازىلعان سوڭ 1922 جىلدىڭ تامىز نە قىركۇيەك ايىندا شىعارىپ سالىپتى. مۇنىڭ بارلىعى مەنى «الاشوردا» جاعىنان الدەبىر كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەت ءجۇرىپ جاتقاندىعىنا سەندىردى، وسى ءبىر لاڭدى ىسكە ساناسىز تۇردە بولسا دا مەن دە، ياعني مىنا ءبايدىلدين دە قاتىستى»,- دەپ (سوندا، 3-توم، 2-كىتاپ، 67-68 بەتتەر) بايانداپ، وزىنە دە، ادىلەۆكە دە ساياسي قىلمىسكەر رەتىندە باعا بەرگەن.

ارينە، تەرگەۋ حاتتاماسى: «وسى ءبىر لاڭدى ىسكە ساناسىز تۇردە بولسا دا مەن دە، ياعني مىنا ءبايدىلدين دە قاتىستى»,- دەپ ەركىنسىگەن استارلى مانەردى، ستيلدىك كوركەمدىك ءتاسىلدى كوتەرمەيتىن. سونىڭ اراسىنان: «لاڭكەستىك ارەكەتكە قاتىستى»،- دەگەن ءسوز عانا كادەگە جاراتىلاتىن.

سولاي بولدى دا.

(جالعاسى بار)

«Abai.kz»