(اڭگىمە)

(گ.س.-عا)

شالعايداعى، ۇلتاراقتاي عانا قالاعا كوكتەم كەش كەلدى بىلتىر. قىس ۇزاققا سوزىلعان. جازدىڭ جاعالاۋىنا ەنتەلەي كەپ سوعىلىپ، دەمدە دەمى تىنعان كوكتەم تولقىنى ءبىر جالت ەتىپ كورىنىپ، عايىپ بولعان سيقىرلى سۇلۋ ەلەس بولدى ەسكى شاھار ءۇشىن. كەش بولسا دا، كوكتەم عوي. لاپ ەتىپ جانعان بەتتە جالپ ەتىپ وشە قالعان شىراقتاي - ساۋلەسىن ساعىندىرىپ، اڭساتىپ كەپ، كوزىڭدى قارىقتىرىپ، سەزىمدى تالىقسىتىپ جىبەرگەن. كوكتەم كوزدىڭ جاسىنداي سىرعىپ، جازدىڭ كىرپىگىنە ىلىككەن...

***

(اڭگىمە)

(گ.س.-عا)

شالعايداعى، ۇلتاراقتاي عانا قالاعا كوكتەم كەش كەلدى بىلتىر. قىس ۇزاققا سوزىلعان. جازدىڭ جاعالاۋىنا ەنتەلەي كەپ سوعىلىپ، دەمدە دەمى تىنعان كوكتەم تولقىنى ءبىر جالت ەتىپ كورىنىپ، عايىپ بولعان سيقىرلى سۇلۋ ەلەس بولدى ەسكى شاھار ءۇشىن. كەش بولسا دا، كوكتەم عوي. لاپ ەتىپ جانعان بەتتە جالپ ەتىپ وشە قالعان شىراقتاي - ساۋلەسىن ساعىندىرىپ، اڭساتىپ كەپ، كوزىڭدى قارىقتىرىپ، سەزىمدى تالىقسىتىپ جىبەرگەن. كوكتەم كوزدىڭ جاسىنداي سىرعىپ، جازدىڭ كىرپىگىنە ىلىككەن...

***

قالا شەتىندەگى ەسكى قويمانىڭ ىشىندەگى قىستان قالعان سىزدى قۋىپ شىقتى كوكتەم. ءاۋ باستا شيفەرمەن قىمتالماعان قويما شاتىرىنداعى قار قىستا دا كۇن قىزۋىمەن ەري ءجىبىپ، اقپاننىڭ اقىرعان ايازىندا قاقشا ءتىلىنىپ، قاقىراپ كەتكەن شايىرلى قاراماي اراسىنا توڭازي ءسىڭىپ، قاتقان ەدى. ءساۋىردىڭ ساۋلەسى توزعان قاردى توقىمشا قاعا باستاعان كۇندەرى ەرىپ، قويما توبەسىنىڭ جارىلعان قارامايى اراسىنداعى مۇزدان كوكتەمنىڭ العاشقى پەرزەنتى - جالقى تامشى جارىققا كەلگەن. سول ءموپ-ءمولدىر تىرشىلىك قويمانىڭ ىشىندەگى جىلۋلى اۋاعا ۇمتىلىپ، عۇمىرىنىڭ جالعىز-اق ماقساتىنا - ەدەنگە تامىپ ءولىپ كەتۋگە اسىققان. قويما توبەسىن جاپقان بەتون پليتانىڭ جىمداسقان جىگىنە شىم-شىمداي ءسىڭىپ، قاردان ەرىپ مۇزعا، مۇزدان سوگىلىپ سۋعا قۇبىلعان جالعىز تامشى تىرشىلىك تە كوكتەمنىڭ جىلۋىن بىزدەن ارمەن اڭساي سىرعىپ، ەسكى عيماراتتىڭ كەڭىستىگىنە مولدىرەي قاراپ ەدى. كوكتەم بوپ قاراپ ەدى ول. ماي مەن شاڭ جۇپتاسىپ، مۇكتەنىپ كەتكەن قويما قابىرعالارى، سوناۋ تۇكپىردەگى قالقيعان قاراقشى - نىسانالار، ەسكىرگەن ەدەن جالعاننىڭ جالقى جۇمىر جانارىندا جالت ەتە مولدىرەي تۇنىپ، اعا جونەلدى. كەشىككەن كوكتەمنىڭ العاشقى بولشەگى قۇلاپ كەلە جاتتى قويما توبەسىنەن. سىز قاماعان اۋامەن ايمالاسىپ، قارعىننان قارعىپ شىققان جەتىم تامشى جىلاپ كەلە جاتتى - قۇلاپ. ءبىر عۇمىر... تىرس ەتتى دە تىندى. تاقتايى توزعان ەدەنگە ەتپەتتەي قۇلاپ، لەزدە شىلاپارا بولدى. كوكتەمنىڭ تانىنەن اجىراپ، قارعىننىڭ قاعاناعىن جارىپ شىققان ءبىر ءتۇيىر عانا تىرشىلىك بەس مەتر بيىكتەن ەدەنگە قاراي زۋلاپ، جالت ەتكەن مەزەتتەي قىپ-قىسقا عۇمىرىن ءسۇرىپ-اق ۇلگىردى. سول كوكتەمنىڭ عۇمىرى دا وسى تامشى تاعدىرلاس - زۋ-ۋ ەتىپ وتە شىققان. تىم كەلتە بولدى.

وداق تاراعالى ىشىندەگى مۇلىك-مۇكاممالدى ساۋدالاپ تاۋىسقان يەسى قالاداعى بەلگىلى بايشىكەش مۇراتقا ساتقان قويمانى. ونشاقتى جىل قاڭىراپ تۇرعان كەڭ قويمانى ەرتە كوكتەمنەن تازارتا باستاعان مۇركەڭ ەسكى عيماراتتىڭ ەدەنىن قىرىپ، قابىرعاسىنا ورمەلەگەن سۇلگىدەن ارىلتىپ، جازعاسالىم مۇندا ساداق تارتاتىن مەرگەندەردى جيىپ، سپورت كلۋبىن اشپاق ەدى. قىستا قىتايدان الدىرعان ءايمۇيىز اربالەت، سارجا-ساداقتارىن باپتاپ، قويمانىڭ تۇكپىرىنە نىسانالار ورناتىپ قويعان. بالاسى ەكەۋى جۇمىستان جالىعا باستاعاندا قاتار تۇرا قاپ، ادىرنا شىرەيتىن. ونىنشى سىنىپتى بيىل ءتامامدايتىن ۇلى دا ساداق تارتىپ، اربالەتتىڭ ادىرناسىن الا وگىزدەي موڭىرەتە، قامىس ساپتى، قاۋىرسىن ماساقتى، كىرىسى مۇقىل، مۇقىل بولسا دا كوبەبۇزار قۇرىشتان سوعىلعان سىرلى جەبەنى قاراقشىعا قاراتا اڭىراتا اتقاندى جاقسى كورۋشى ەدى.

بوزبالانىڭ قۇشتارىنا اينالعان ەرمەككە سەپ بولعان ايگەرىم قىزدىڭ جالت ويناتقان نۇرلى جانارى عوي. كوكتەمنىڭ كەشىككەن جىلۋى قوس جاس ورەننىڭ دە جۇرەگىندەگى ەگىز تامشى - ىنتىقتىق دانەگىن كەنەت قىزدىرىپ، كەۋدەلەرىنىڭ سول جاق تۇستارىن بۇلك ەتكىزگەن. ەگىز تامشى قوسىلماققا ۇمتىلىپ، ءبىر-بىرىنە قاراي تالپىنعان. قىز - ون التىدا، بوزبالا - ون جەتىدە. ادام عۇمىرى كوكتەمىنىڭ ءمولدىر تۇنىعىنداي گۇل-داۋرەننىڭ العاشقى بەلەسى مە ەدى سول كۇندەر؟! ءبىر كۇنى ساباقتان قايتىپ كەلە جاتقان قىزدىڭ سومكەسىن الا قاشسىن بوزبالا... ءبىر كۇنى ەركە قىز بوزبالانىڭ مۇرنىن قىسىپ قاپ، ساقىلداي كۇلىپ، جۇگىرە جونەلگەن. بۇل ونى قۋىپ جەتىپ، ەكى بالا ءبىر-بىرىنە ەركەلەپ، ويناپ جۇرگەن... ءبىر كۇنى بوزبالا بويجەتىپ قالعان ءبۇلدىرشىن قىزعا قىپ-قىزىل جۇرەكتى شانشي قادالعان قىرلى جەبەنىڭ سۋرەتى بەينەلەنگەن وتكرىتكا سىيلاعان. وتكرىتكا ىشىنە «مەن سەنى جاقسى كورەمىن!» دەپ جازىپتى. قىزدىڭ بەتى دۋىلداپ، جۇرەگى كەنەت دۇرسىلدەي كەتكەن. الاقانداي قاعازدى ءسۇيىپ العانىن دا سەزبەي قالدى. ەكەۋىنىڭ دە جۇرەگىندەگى ىنتىق تامشىلار ءسال ۇلعايا ءتۇسىپ، كەشىككەن كەلتە كوكتەمنىڭ تامىرلۇپىلىنە ىرعاق قوسقان. بوزبالا ساداق تارتقان ساتىندە ۇرىمنىڭ ماحاببات قۇدايى ءامىر ويىنا تۇسەتىن. كوز الدىنا عاشىق اڭسارىنىڭ بەينەسى كەلىپ، جۇرەگى تۋلاي سوعىپ، دەمى جيىلەيتىن. سىڭار تامشى ەگىزىنە ىنتىعىپ، كەۋدەسىن سوققىلايتىن ءتارىزدى ەدى. «ەدىلدەن اتقان جەبەسى، جايىقتان اسىپ جوعالعان...» باعزى ءداۋىر باتىرى دەپ سەزىنەر ەدى ءوزىن كەيدە. جەبەسىنىڭ ۇزاققا ۇشقانىن اڭسايتىن ۇلان اربالەتتىڭ ادىرناسىن شىرەي تارتىپ، ەڭ الىس قاشىقتىققا جەتكىزەر مەجەسىنە قوياتىن تيەكتى.

...سول كۇنى اكە-شەشەسى شەتەلگە كەتكەن. شىعارىپ سالىپ تۇرعاندا اكەسى «قولىڭ تيسە، قويما شاتىرىنىڭ قارىن كۇرەي سالارسىڭ» دەگەن. سول ايتقانىن ورىندايىن دەپ، ۇيدەن شىقتى بۇل. شاتىرعا ورمەلەمەس بۇرىن ىشكە كىرىپ، ساداق تارتقىسى كەلدى كەنەت. «جۇمىس قايدا قاشار؟!» دەپ ويلادى جىميىپ. جىميا ءجۇرىپ، قويمانى اشقان. الاكولەڭكە كەڭ سارايدىڭ ازىناعان اۋاسى تۇرشىكتىرىپ-اق جىبەردى. سوندا دا كۇپايكىسىن شەشە ساپ، قابىرعاعا ۇستاتقان جاي تارتقان كەنتاۆردىڭ سۋرەتى بەينەلەنگەن پلاكاتتىڭ جوعارى تۇسىنداعى شەگەگە ىلگەن. كىرەبەرىستە تۇرعان پارتانى دىرىلداتا سۇيرەپ اپارىپ، ەكى-ءۇش مەتر جەرگە قويدى. تۇپكى بولمەدەن اربالەت الىپ كەلۋگە كەتكەن ءسات شاڭ، ماي جۇققان پارتا ۇستىنە تىرس-س ەتىپ تامشى قۇلادى توبەدەن. بۇل بارىپ، ءوزىنىڭ قولى ءسۇيسىنىپ ۇستايتىن بۇكتەمەلى «قاراگەر» ساداققا ۇمسىنعان. قىتايدىڭ قارا بازارىنان اكەسى اكەلگەن ونشاقتى اربالەتتىڭ ىشىنەن ءوزى ەنشىلەپ العان. «قاراگەر» دەپ ات قويدى. بىلعارىمەن قاپتالعان جەپ-جەڭىل قارۋدى كۇنىنە ءبىر ۇستاماسا كوڭىلى كونشىمەيتىن. التى-جەتى ۇكىلى جەبە سالىنعان قورامساقتى يىعىنا اسا سالدى. جىميا كەلىپ، ساداعىن پارتاعا قويىپ، ورامالمەن شاڭىن سۇرتكەن بولدى. شاڭ باساتىنداي بولعان جوق، ارينە. كەشە كەشكىسىن كەلىپ، نىسانانى ەڭ الىس تۇكپىرگە جىلجىتىپ، بىرەر ساعات اۋا تىلگىلەگەن جۇيرىك جەبەلەرىمەن. «قازىر!» دەدى ىشىنەن. سەرپىمەلى بولاتتى سىمشا شيراتا تارتىپ، ءار تۇسىنا قوي قابىرعاسىنداي قۇرىش پلاستينكالار تاستاپ كۇشەيتىلگەن، يىققا تىرەر ءدۇمىنىڭ ءوزى قىتايدىڭ سانقوي ساردارلارىنىڭ ۆينتوۆكاسىنىڭ ۇلگىسىنەن الىنعان. ادىرناسى شىناشاق ەلى - پلاستيك سىمداردان ورىلە سوزىلعان. شۇرىپپەسى ساۋساققا جۇمساق، تەجەگىش تەتىگىنەن اعىتقان ساتتە-اق، شىعىرعا ىلىنگەن ادىرنانى بوساتۋعا عاپىل دايىن تۇرار، تيەكتەن شىققان بەتىندە شىنى-پلاستيك تالشىقتاردان سىرەستىرە سوزعان جەپ-جەڭىل، كىرىسى مۇقىل جەبەنى زۋلاتۋعا ءازىر اربالەتتى سۇيسىنە ۇستاپ، وقتادى. «قاز-ءى-ءىر!» دەدى، دەمىن توقتاتىپ. نىسانا كەشەگى ورنىندا تۇر ەكەن. «بۇگىن وندىققا قادالماساڭ، ساعان سەرت!» دەدى كىرىسى قۇرىش سىرلى جەبەگە. «نە بولسا دا، قارىمى قاشىققا جەتەتىندەي قىلايىن» دەپ، اربالەتتىڭ ەڭ الىسقا وق اتار مەجەلى تۇسىنا دەيىن تارتتى ادىرنانى. العاشقى وعى زىرقىراپ بارىپ، نىسانادان ءسال بيىك تۇستان زۋ ەتىپ وتە شىعىپ، قارسى قابىرعاداعى قالىڭدىعى كەرەقارىس پەنوپلاستقا كىرش ەتە قالدى. ەكىنشىسى ءسال وڭعا قاراي كەتتى. ءۇشىنشى... ءتورتىنشى وق ءتىپتى لاققان. اشۋلانايىن دەدى. بەسىنشى وقتى قول مەرگەندىگىنە باسىپ، ادىرنا تارتقان بەتتە تالتايىپ تۇرا قاپ، زاۋلاتتى. سەگىزدىك! «ە، باسە!» دەدى داۋىستاپ. قورامساقتا سوڭعى جەبە قالىپتى. ونى دا بۇكتەمەلى جاعىنىڭ بەلاعاشىنا سالىپ، ادىرنانى سىقىرلاتا تارتتى. «ەڭ سوڭعى وق! ەڭ سوڭعى مۇمكىندىك! بۇل وندىققا قادالماسا، اتاڭا نالەت، توبەدەن تامىپ تۇرعان تامشىنى قۇرتۋ ءۇشىن، قار كۇرەۋگە كەتۋىم كەرەك. كانە، قاندى باسىڭ بەرى تارت! قاق جۇرەكتىڭ تۇسى دەپ..!» دەدى ىسىلداي سىبىرلاپ. ەندى كوزدەپ اتا بەرگەنى سول ەدى عوي. ەسىك اشىلىپ، كوكتەمنىڭ گۇل-جۇپارىن الا ايگەرىم كىرىپ كەلگەن. كىرىپ كەلە ساپ، مۇنىڭ ۇيپا-تۇيپا شاشتارىن ودان سايىن دۋدىراتا ساپ، قويما تورىنە قاراي قاشتى. «قاپ!» دەدى بۇل. ارتىنان جۇرەگى بۇلك ەتە ءتۇسىپ، «جانىم-اي...» دەدى جىميىپ. اربالەتتى پارتا ۇستىنە قويا سالىپ، قىزدى قۋا جونەلگەن. «قازىر جەتىپ اپ، ءسۇيىپ الماسام ەرنىنەن!» دەپ ويلادى دا، ءوز ويىنان ءوزى ۇيالىپ، بەتى دۋ ەتە قالدى. ونشاقتى اتتاپ جەتىپ العان، جەتىپ العان دا تۋ سىرتىنان قۇشاقتاي كەتكەنى ەسىندە. وڭ قولىمەن بويجەتكەننىڭ ءناپ-نازىك بەلىنەن وراي بەرە، «تىم جەڭىل كيىنىپتى-اۋ» دەپ ويلادى. سول قولىن يىعىنا اسىپ، موينىنان قۇشقانى ەسىندە. قۇشقان بەتتە ەڭكەيىڭكىرەپ، قىز ەرنىنەن تۇڭعىش رەت ءوبىپ قالدى...

قىز بەن بوزبالانىڭ ەگىز جۇرەگىندەگى قوس تامشى سەزىم دۋلاتقان تاندەرىندە شيىرشىق اتقان قان تامىرلارى ارقىلى ءتاتتى سۇيىسپەن تابىسقان ەرىندەرگە قاراي زاۋلاماققا قالت تىنىپ، توقتاعان ساتتە شاتىردىڭ توبەسىنەن جىلاي اعىپ كەلە جاتقان كوكتەمنىڭ ءبىر ءمولدىر ءومىرى پارتا ۇستىندە وقتاۋلى كۇيدە اتىلماي قالعان اربالەتتىڭ شۇرىپپەسىنە بىلش-ش ەتىپ قۇلاپ تۇسكەن ەدى. تەجەگىش تەتىگى تىرەك نۇكتەسىنەن اجىراپ، مەرگەننىڭ سۇق ساۋساعىن قاپىسىز كۇتىپ تۇرعان جۇمساق سەرىپپەلى شۇرىپپە باسىلىپ تا كەتكەن سول ءسات. جەبەسىنىڭ كىرىسى نىساناعا باعىتتالعان ءايمۇيىز اربالەت كەنەت ءدىر-ر ەتىپ، سەرپىلە ءتۇسىپ، كەرىلگەن ادىرنا شىرەي تىرەپ تۇرعان قامىسساپ قۇرىش وق قويما تۇكپىرىنە قاراي سۋىلداپ ۇشا جونەلدى. ۇشا جونەلدى - كوكتەمنىڭ دەرتكەن توسىنەن تامىپ كەتكەن الەمدەگى سالماعى ەڭ اۋىر تامشىدان سەرپىلە اتىلعان اجال جەبەسى. سۋىلداپ ۇشىپ بارا جاتقان جەبەنىڭ باعىتىندا ەركەلەي ويناپ، قىتىقتاسىپ، باقىتتىڭ العاشقى ماستىعىن كوتەرە الماي تالتىرەكتەي كەتىپ ءبىر-بىرىنە سۇيەنىسكەن، سۇيەنىسە كەتىپ، ءومىر-كوكتەمدەرىندە العاش رەت ءسۇيىسىپ قالعان قىز-جىگىت نىسانا بوپ تۇر ەدى. ەكى جاس، ەكى ماستىڭ جۇرەگىندە بۇلقىنىپ تۇرىپ قالعان ەگىز تامشى ءبىر-بىرىنە قاراي زاۋلاپ اعۋعا باتپاي، العاش كەشكەن الاپات سەزىمنەن ءدىر قاعىپ تۇرعان ءسات قۇشاقتاسقان قوس ءتاننىڭ جۇرەك تۇسىنا قۇرىش جەبە قادالا كەتكەن ەدى. بۇرالا قاشقان سۇلۋ بويجەتكەنگە جايراڭداپ جەتكەن بوزبالا قىزدىڭ تۋ سىرتىنان قاپسىرا قۇشىپ، ءسال ەڭكەيە ەمىنگەن قالپى ەركەلەي كۇلگەن، انتەك شالقاقتاي قالىپ، بىلق-سىلق ەتىپ ويناپ تۇرعان عاشىعىنىڭ قاۋىزىنا شىق تۇنعان قىزىل گۇلدەي ەرنىنەن سۇيگەن ءساتى ەدى. ادىرنادان ۇلي ۇشىپ، زىرقىراپ جەتكەن مۇقىل كىرىستى قاندىاۋىز جەبە بوزبالانىڭ جاۋىرىنى ەتەگىنەن قادالىپ، ءدۇرس-ءدۇرس ەتىپ، ءدۇر سىلكىنىپ قالعان جۇرەگىندەگى ىنتىقتىق تامشىسىن پىشىراتا جارىپ وتە شىققان. بوزبالانىڭ جۇرەگىن قاق ءبولىپ وتكەن سۇم جەبە! جالت ەتكەن ساتتە «اھ» دەپ ىشقىنا دا الماي قالعان جىگىتتىڭ كەۋدەسىن كوكتەي كەتكەن وق قىزدىڭ جۇرەگىنە دە شانشىلىپ، ءبۇرىن سەزىم تۇرتكەن تال-شىبىقتاي ءتانىن تەسىپ وتە شىققان ەدى. ەگىز جۇرەكتەگى قوس تامشى قاندىاۋىز جەبەنىڭ كىرىسىندە قاۋىشىپ، سولىعى باسىلماعان اجال وعى ءسال الىستاعى، ادام كەيىپتى قالقيعان نىسانانىڭ وندىعى تاڭبالانعان قىزىل شەڭبەردىڭ ءدال ورتاسىنا قادالىپ، دىر-ر ەتىپ تىنعان.

اسپان استى وسىنشا تار ما ەدى؟! كوكتەمنىڭ ءموپ-ءمولدىر ءبىر تامشى جاسى قاس-قاعىم تىرلىگىن جالعىز تىيا سالماي، سەزىم، ماحاببات تۇنعان قوس ءومىردى قوسا الا كەتۋى ادىلەت پە؟! «تىم جەڭىل كيىنىپتى-اۋ...» دەپ ويلادى جالعان ءومىر باسىنان باقيعا ۇشىپ بارا جاتقان بوزبالا. «اھ» دەدى اقتىق رەت ومىرىندە العاشقى ءتاتتى ءسۇيىس ءدامىن تاتىپ، ەلجىرەي قاتىپ قالعان بويجەتكەن.

قالانىڭ ەلەۋسىز ءبىر شەتىندەگى يەسىز قويمانىڭ ءدال ورتاسىندا ءبىر-بىرىنە سۇيەنىسىپ تۇرعان ەكى جاستىڭ تۇيىسكەن باسىنان، سۇيىسكەن ەرنىنەن كوكتەمدەي ءموپ-ءمولدىر ءومىر وكسىك بوپ شىعىپ، ءساۋىردىڭ ساۋلەسى سۇيگەن اسپانعا قاراي ۇشىپ بارا جاتقان ەدى. كوكتەم دە، اسپان دا، جەر دە، ءتىپتى اناۋ نىسانا وندىعىنا قادالىپ، سوڭعى تۇياق سەرپىستەي كەنەت ءدىرىل قاعىپ قاپ، قالت تىنعان جەبەدەن تامىپ بارا جاتقان قانكۇرەڭ تامشى دا جالت ەتكەن جالعىز ءسات ەكى عاشىقتىڭ جۇرەگىمەن بىرگە قالت توقتاپ، ءتۇپسىز عالامنىڭ عايىبىنا ءۇزىلىپ ءتۇسىپ قۇلاي كەتكەن-ءدى.

***

سول كوكتەمدەي ءمولدىر ماۋسىم كەلمەس بۇل عاسىردا ەندى! كەلسە دە شالعايداعى ۇلتاراقتاي عانا شاھارعا سوقپايدى...

سول مازاڭ ماۋسىمنان قالعان جالقى بەلگى - كوكتەن تامىپ، جەرگە قۇلاي ءسىڭىپ كەتكەن مولدىرلىكتىڭ مولاسىنداي قوس تومپەشىكتىڭ ورتاسىنا بيىل كوكتەمدە ساداق جەبەسىندەي ساباعىنىڭ ءار تۇسىنا تىكەن بىتكەن قىپ-قىزىل گۇل ءوسىپ شىقتى...

قاراعاندى

25.11.2012

«Abai.kz»