قارسى بەتتەن اۋەزوۆتى تانيتىن ادامدار كەلە جاتسا، انادايدان ەتەك –جەڭىن جيىپ، بويىن تىكتەپ، اياق الىسىن تۇزەپ، مۇنىڭ تۇسىنان كوبى الاقانىمەن  ءتوسىن  باسىپ، يبامەن ءيىلىپ وتەدى.  ال مىناۋ... كوزى ءبىر اعاراڭ ەتىپ، ءجۇزىن جىلىتا باس يزەيدى. سونىمەن بولدى. سوندا قالىڭ ەرنى وقىس تۇرىلە كۇلىمدەيدى; ودان جۇمساق تولقىندا توق بۇزاقتىڭ شەت بەكتەسىن كەمەرىندەي جۇمىر، سۇلۋ  يەگىنە  نازىك شۇعىلا  نۇر شاشىرايدى، ءسال شۇيىرىلە بەرگەن ەزۋىنە دە جارىعى مەن جىلۋى سولعىنداۋ جۇقالاڭ ساۋلە ۇيالايدى. ءدال وسى ساتتە سەن ونىڭ ماعىناعا تولى ماڭعاز كەسكىنىن كەنەت قىزىقتاپ ءبىر ءسات يمەنۋدى ۇمىتا جالت  قاراعانىڭدى بىلمەي قالاسىڭ; ويتكەنى ونىڭ جەر باسىپ جۇرگەن ءتىرى پەندەگە مىرزا قۇداي تىم ساراڭ سىيلايتىن وسىناۋ پايعامبار پىشىندەس قياپاتتى كەلبەتى سونشالىق تارتىمدى، كوزىڭ تۇگىل، كوڭىلىڭدى ۇيىتىپ،  بار ىقىلاسىڭدى  ءبىرجولا  تۇتقىنداپ اكەتەدى»، -  دەپ ۇلى تۇلعا، اسىل تۇلعا  مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءبىتىمىن وسىلاي سۋرەتتەيدى، ونىڭ كەسكىنى مەن كەلبەتىن كەلەر ۇرپاققا وسىلاي جەتكىزەدى -  «مەنىڭ اۋەزوۆىم» ەستەلىك ەسسەسىندە اكادەميك –جازۋشى زەينوللا قابدولوۆ.

مۇحتار اۋەزوۆ  - ۇلت  مادەنيەتى مەن  ونەرىن، قازاق  ادەبيەتىن جاڭا  بيىككە  كوتەرگەن، حالىقتىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ دامۋىنا باعا جەتپەس ۇلەس قوسقان، ەلدىڭ الەۋمەتتىك-مادەني وركەندەۋىنە زور ەڭبەك سىڭىرگەن حالقىمىزدىڭ اسىل  پەرزەنتتەرىنىڭ  بىرى.

مۇحتار اۋەزوۆ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ  ابايدىڭ  دانالىعىن تانىدى، ۇلتتىڭ  رۋحاني دامۋىنىڭ  جاڭا كەزەڭىندە ابايدىڭ  حالىققا قاجەت ماڭىزدى تۇلعا ەكەنىن ءتۇسىنىپ، «اباي جولى» رومان-  ەپوپەياسىن جازدى، ۋاقىت پەن تاريح توعىسىندا، تۇلعا مەن تاعدىر قيىلىسىندا جارىق كورگەن وسىناۋ  عالامات كوركەم تۋىندى حالىقتى بيىككە كوتەردى، قازاقتى الەمگە پاش ەتتى، ۇلت مادەنيەتىن ابايسىز، اۋەزوۆسىز  جانە ونىڭ  «اباي جولى» رومانىسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس، ول تولىق بولماس تا ەدى.

«... مۇحتاردىڭ رۋحاني  كامەلەتكە  جەتكەن تۇسى قازاق ەلىندەگى قالادان باستالعان شىن مانىسىندەگى تاريحي  ويانۋ داۋىرىنە ءدال كەلەدى. ال ويانۋ ءداۋىرىن باستاعان الاش پەن الاشوردا، ونىڭ كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ.  كوسەم بولاتىن سەبەبى – بۇلار انادان تەك الاش، ياكي قازاق  دەپ تۋعان، ياكي  ۇلتىم دەپ ءومىر سۇرگەن، تۋمىسىنان، ءتىپتى ءسابي كەزىنەن –اق بەسىكتە تەربەلەنگەن ەركەلەر ەمەس، ەل جۇرتىن رۋحاني بەسىكتە تەربەتۋ ءۇشىن جارالعان سەركەلەر.

...تال بويىندا «جاستىقتىڭ وتى جالىنداپ، تالاپتىڭ اتى ارىنداپ» تۇرعان مۇحتار ءوز كەزەڭىنىڭ  مۇنشالىق ماعىنالى،  مەرەيلى، ءمارت تارتىس- تاعدارىنان سىرت قالا المادى. باسىمەن سۇڭگىپ، ارالاستى دا كەتتى. ونىڭ تاۋدى بۇزىپ، تاس جارعان، بۋىرقانعان اساۋ اعىستى تالانت تاسقىنى دا وسى تۇستان، وسىنداي تاريحي تايتالاس جاعدايىندا باستالعان ەدى»، - دەپ  جالعايدى زەينوللا قابدولوۆ جوعارىدا اتالعان تۋىندىسىندا.

اۋەزوۆ الەمى  ابايدىڭ  رۋحاني ىزگىلىك  نارلەرىنەن  باستاۋ الىپ، ونىڭ ۇلتتىق كوزعاراسى ۇلت - ازاتتىق الاش يدەيالارىمەن قالىپتاستى، سول كەزدە  مۇحتار اۋەزوۆ ۇلتىنا، ەلىنە، قازاققا  قىزمەت ەتۋدى ءوزىنىڭ  ومىرلىك ماقساتى، بورىشى دەپ تۇسىنەدى، مۇنى سوۆەت ەلىنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ماسەلەلەرگە ارناعان جاس مۇحتاردىڭ جازعاندارىنان انىق كورۋگە بولادى. مۇحتار اۋەزوۆ «قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ مىندەتى»  ماقالاسىندا سوۆەتتىك قۇرىلىسقا، العاشقى اياق باستى ىستەرىنە: «وسى سەبەپتەردەن قازاق وقىعاندارى سوتسيالنىي رەۆوليۋتسيانى ماقسۇت قىلسا دا  قازاقتىڭ قاراڭعىدا جاتقان قالىڭ ەلىنىڭ ءبىر تىلەگى سوڭىنان قالمايدى. ول تىلەگى ەلدى مادەنيەتكە جەتكىزىپ، اعارتۋ، ونەر – بىلىمگە تارتىپ، قۇرالداندىرۋ، دۇنيەنىڭ حالىن كورۋگە كوزىن اشۋ، شارۋاسىن تۇرلەپ، ىشىنەن جەتىلۋ.  مىنە، بۇل تىلەكتىڭ ءبارى دە ازاماتتىڭ موينىنا پارىز» دەگەن  وسىناۋ ۇستانىمىنان كورۋگە  جانە ءۇيىپ توگىپ ۋادە بەرگەن سوۆەتتەر بيلىگىنە جاس مۇحتار: «تۇبىندە قازاق جۇرتىنىڭ باسىنان الدەنەشە توڭكەرىستەر وتەر. بىراق ءىس باسىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ سول زامانداردان بەلگى الىپ قالماۋى ۇيات. قولدان ءىس كەلەتىن زاماندا ەلدىڭ ءبىر تىلەگىن ورىنداي الماۋى –ۇيات ءىس، ىستەيتىن ۋاقىتتى سوزبەن وتكىزسەك، قاراڭعى ەلدىڭ الدىنداعى مىندەتىمىزدى ءسوز دەپ ۇققانىمىز، ودان باسقا جاۋاپقا ورىن دا قالمايدى» دەپ ءوزىنىڭ باستى مۇراتى، ەلگە ادال قىزمەتتى ماقسات ەتكەنىن بايقاۋعا بولادى.

مۇحتار  اۋەزوۆ 20 - جىلدارى ەلدەگى  ساياسي – الەۋمەتتىك،  اعارتۋشىلىق - مادەني ىستەرگە بەلسەنە ارالاسىپ، قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى  سوز ەتەدى، ادەبي شىعارماشىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى،  1921 جىلى قاراشا ايىندا «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ №3 جانە №4 ساندارىندا «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اڭگىمەسى جارىق كورەدى.

كەلەسى  1922  جىلى «ەڭلىك –كەبەك» تراگەديالىق پەساسىن جازادى، سول كۇزدە تاشكەنت قالاسىنا كەلىپ، ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە تىڭداۋشى بولىپ وقۋعا تۇسەدى، «شولپان» جانە «سانا» جۋرنالىندا  جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، وسى باسىلىمداردا «قىر اڭگىمەلەرى»، «ۇيلەنۋ»، «وقىعان ازامات»، «كىم كىنالى»، «زامان ەركەسى» اڭگىمەلەرىن جاريالايدى.

1927 جىلى جازىلىپ، 1928 جىلى جارىق كورگەن م.اۋەزوۆتىڭ  «قيلى زامان» رومانى  قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ۇلت ازاتتىق كۇرەسكە ارنالعان، تاقىرىپتىق، يدەيالىق، مازمۇنى، كوركەمدىگى جاعىنان كاسىبي دەڭگەيدە جازىلعان تۋىندى بولدى. رومان م.اۋەزوۆ تالانتىنىڭ ىرىلىگىن، ونىڭ ازاماتتىق، پەرزەنتتىك ەرلىگىن كورسەتتى.

وسى كەزدە جاس مۇحتاردى ەلدىڭ ءبىلىمى مەن عىلىمى،  مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ماسەلەلەرى  تەرەڭ ويلاندىردى، ال  العاشقى جازعان كوركەم تۋىندىلارىنان ۇلتتىق بولمىس، ۇلتتىق  تابيعات، ۇلتتىق مىنەز، حالىقتىڭ تۇرمىس سالتى مەن دۇنيە-تانىمى  ايقىن كورىندى.

                           احاڭا كورسەتىلگەن ىزەت...

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ  1923 جىلعى 4 اقپاندا «اق جول» گازەتىندە جاريالانعان XX - عاسىردىڭ باسىنداعى اسا ءىرى ساياسي  تۇلعا، الاش ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسى كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى،  قازاق ءتىلى ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، ادەبيەت تەورەتيگى، اعارتۋشى ۇستاز  احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ  ەلۋ جىلدىق تويىنا جازىلعان «احاڭنىڭ ەلۋ جىلدىق تويى» ماقالاسى احاڭ ومىرىنە، وتكەن جولىنا، اعارتۋشىلىق، ادەبي  شىعارماشىلىق  ەڭبەگىنە، عىلىمي قىزمەتىنە، قوعامدىق- ساياسي ومىرىنە باس  يگەن، قۇرمەت كورسەتكەن، باعا بەرگەن  ماقالا بولدى.

«وزگە  دۇنيەدە  بولىپ جاتقان ۇلى وزگەرىستى قويا تۇرىپ، قايىقتىڭ ءوزىن العاندا، الدەنەشە  تاريحشىعا ەڭبەك بولاتىن تاريحي وقيعالار ءوتىپ جاتىر. بۇرىنعى ۋاقىتتا قازاق بالاسىنىڭ ەسىنە كەلمەگەن، ماعىناسى ۇلكەن ۋاقيعانىڭ ءبىرى – قازىرگى جاسالىپ وتىرعان احاڭنىڭ 50 جىلدىق تويى.

ساياسات تولقىنىنا ءتۇسىپ، ويى اشىلعان قازاق جۇرتى، بۇرىنعى اۋىر كۇندە باسشىسى بولعان ازاماتىنىڭ اتىن قۇرمەتپەنەن اتاعىسى كەلەدى.  ەركىن ويدى ويلاتپاي اۋىزدان شىققان ءسوزدى باققان پاتشا زامانىندا قازاق جۇرتى قايرات قىلعان ەرىنە ارناۋلى ءسوزىن ايتا الماسا، بۇگىنگى كۇندە ازاماتى 50 جاسقا كەلىپ، ساقال شاشى اعارعان كۇندە وكسىكتى ءسوزىن ايتا الادى.

 احاڭنىڭ مايدانعا العاش جىرى شىعىپ، ادەبيەت، ساياسات جولىندا جول باستاعان كۇندەرى ءبارىمىزدىڭ دە ەسىمىزدە»،  – دەپ  احاڭدى قورعاپ قوشتاپ، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جالپى قازاق رۋحانياتىنداعى ورنى، ونىڭ بارشا  قازاق بالاسىنىڭ  كوسەمى ەكەنىن ايتادى.

مۇحتار ومارحانۇلى بۇل ماقالاسىن  قازاق قوعامى،  ونىڭ وقىعاندارى تاپتىق تۇرعىدا ءبولىنىپ جاتقان كەزدە، ا.بايتۇرسىنۇلى  2021 جىلعى  قازان ايىندا بولشەۆيكتەر پارتياسىنان شىعىپ، وقۋ –اعارتۋ حالىق كوميسسارى قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، قازاق زيالىلارى اراسىندا ايتىس –تارتىس  ۋشىڭقىراپ تۇرعان كەزدە، اسىرەسە، ورىنبورداعى سوۆەت بيلىگىنىڭ باسىنا كەلگەن  قازاق وقىعاندارىنىڭ  احاڭ تويى ەل جۇرتقا تانىلاتىنداي بولىپ ءوتۋىن قۇپتاماعان كەزدە جارىق كوردى.

«بىراق احاڭنىڭ بۇرىنعى ايتقان ءسوزىن ءالى قازاق بالاسى ۇمىتقان جوق، ولەڭىندەگى بەلگىلى سارىن ءالى ەسكىرگەن جوق. ءالى كۇنگى قازاق دالاسىنىڭ كۇشتى سارىنى بولىپ، ارقانىڭ قوڭىر جەلىمەن بىرگە ەسىپ، شالقىپ جاتىر. بۇدان 10-15 جىل بۇرىن:

الاشتىڭ ۇمبەتىنىڭ ءبارى ءمالىم،

كىم قالدى تارازىعا تارتىلماعان؟ – دەپ احاڭ ايتسا، بىزدە وسى كۇندە سونى ايتامىز. اينالىپ كەلىپ تارازىعا تارتىلعان، سىننان وتكەن احاڭنىڭ عانا ارداقتى اتىن اتايمىز. ودان باسقا جالپاق ەلدىڭ سىنىنا تولىپ، مەيىرىن قاندىرعان كىسىلەرى ساناۋلى»، - دەپ جازعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ  وزى دە ۇلتى  ۇشىن سىنعا ءتۇستى، قايشىلىققا تولى، كۇردەلى حح - عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ، قيىن-قىستاۋ كەزەڭ  دۇربەلەڭدەرىن باسىنان وتكەردى، سوۆەتتىك رەپرەسسيالىق رەجيم تاراپىنان ۇنەمى قۋدالانىپ، سان مارتە تارازىعا تارتىلدى.

قازاقتىڭ قوس اسىلى، قوس الىبى

وتكەن عاسىردىڭ 50 -جىلدارىنىڭ باسىندا م.و. اۋەزوۆتىڭ قاتتى  قۋعىنعا ۇشىراۋى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى الاشوردا قاتارىندا بولعانى، ۇلتتىق وي كوزعاراستارى ءۇشىن عانا ەمەس، سونداي-اق  سەمەي پوليگونىنداعى يادرولىق سىناقتاردى توقتاتۋ جونىندەگى ۇستانىمى ءۇشىن قۋدالانعانى تۋرالى سوڭعى مەزگىلدە ءجيى ايتىلا باستادى.

مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ سەمەي پوليگونىنداعى اتوم سىناعىنا توقتاتۋ جونىندەگى ۇستانىمى مەن جاپونيا ساپارى بارىسىندا  جاريالانعان كۇندەلىگىندەگى جازبالار، سونىمەن قاتار ەكى ۇلى تۇلعا، قوس اسىل قانىش ساتباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سەمەي سىناق پوليگونى زارداپتارىن الدىن الۋ جونىندەگى قىزمەتى تۋرالى قازاق ۇلتتىق حورەوگرافيا اكادەمياسىندا 2017 جىلعى 30 قاراشادا وتكەن  «مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ 120 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان «قازاقستاننىڭ ونەرى مەن ادەبيەتى: وزەكتى ماسەلەلەرى جانە جاڭا كوزعاراستار» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي–تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىنىڭ پلەنارلىق ماجىلىسىندە ديار قوناەۆ «م.و.اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنىڭ بەلگىسىز بەتتەرى» عىلىمي بايانداماسىندا: «1999 جىلى الماتى قالاسىنداعى «ولكە» باسپاسىنان كەزىندە قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە تۇڭعىش پرەزيدەنتى قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆتىڭ كومەكشىسى بولعان بوپەش اياپبەرگەنوۆتىڭ ەستەلىك كىتابى جارىق كوردى. بۇل كىتاپتا ب.اياپبەرگەنوۆ بەلگىلى قازاق جازۋشىسى قالمۇحان يساباەۆپەن اڭگىمەسىندە ءوزىنىڭ جەكە كۋاگەرى بولعانىن جانە  ەستىگەندەرىمەن  بولىسەدى.

50-جىلداردىڭ باسىندا ق.ي. ساتباەۆ پوەزبەن ماسكەۋ قالاسىنا اتتاندى، وسى ساپار  بارىسىندا  كورشى كۋپەدە  ماسكەۋگە م.اۋەزوۆتە بارا جاتادى. ب. اياپبەرگەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، وسى جوعارىدا  اتالعان  كىتاپتا ساپار بارىسىندا قانىش يمانتايۇلى مەن مۇحتار ومارحانۇلى كۇنى  ءتۇنى، ۇزاق ۋاقىت بويى ءارتۇرلى تاقىرىپتاردا اڭگىمەلەستى،  – دەيدى.

م. و. اۋەزوۆ اڭگىمەلەرىنىڭ بىرىندە سەمەي پوليگونىنداعى يادرولىق سىناقتار تۋرالى ماسەلەنى، اتوم جارىلىستارىنان بولعان وراسان زور زيان تۋرالى تولقىپ ءارى قىزۋ اڭگىمەلەيدى، يادرولىق قارۋدى سىناۋدى توقتاتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ماسەلەنى كوتەرەدى. ول ءوزىنىڭ جەرلەستەرىنەن اتوم بومباسى سىناقتارىنىڭ اۋىر زارداپتارى تۋرالى تولى اقپاراتتى بىلەتىنىن ايتادى. م. و. اۋەزوۆ تۋعان ولكەسىنىڭ جەرى مەن تابيعاتى بۇلىنگەنىن، وسى جەرلەردىڭ تابيعاتىنىڭ، تىرشىلىكتىڭ  وشىپ بارا جاتقانى تۋرالى تۋرالى اڭگىمەلەيدى.  بىراق م. و. اۋەزوۆ ەڭ باستى ماسەلە - جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جارىلىستاردان قالاي زارداپ شەگەتىنى تۋرالى ايتادى. ول پوليگونعا جاقىن ورنالاسقان جەرلەردە تۇراتىن ادامداردا باستالعان اۋرۋلار مەن دەنساۋلىعىنىڭ كۇرت ناشارلاۋى، ادام ولىمدەرى تۋرالى مالىمەتتەردى  حابارلايدى.

اكادەميك قانىش ساتباەۆ مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ سوزىنە ۇلكەن ءمان بەرىپ تىڭدايدى، ونىڭ اتوم قارۋىن سىناۋعا بايلانىستى قالىپتاسقان جاعدايعا دەگەن قاتتى الاڭداۋشىلىعىن تولىق قولدايدى. ول وسى ماسەلە بويىنشا سسسر عا اتوم ەنەرگياسى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اتوم جوباسىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى، اكادەميك يگور ۆاسيلەۆيچ كۋرچاتوۆتىڭ قابىلداۋىنا بارۋدى ۇسىنادى. سونداي- اق قانىش ساتباەۆ ءوز تاراپىنان قازاقستاننىڭ عىلىم اكادەمياسىنان اتموسفەراداعى وسى جەر ءۇستى جارىلىستاردىڭ ادام ءۇشىن زياندى سالدارىن زەردەلەۋ ماقساتىندا يادرولىق قارۋ سىناقتارىنىڭ اۋدانىنا ارنايى عىلىمي ەكسپەديتسيا جىبەرۋگە شەشىم قابىلدايدى. ماسكەۋ قالاسىنا كەلگەن بويدا ەكەۋى كەلىسىم بويىنشا ي.ۆ. كۋرچاتوۆپەن كەزدەسەدى، وعان اتوم قارۋىن تابيعاتقا جانە وسى ايماقتا تۇراتىن ادامدارعا سىناۋدىڭ ۇلكەن زياندى سالدارى تۋرالى مالىمدەيدى. ي. ۆ. كۋرچاتوۆ قازاق عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ قوس كورنەكتى وكىلىن مۇقيات تىڭدايدى. بىراق ول بۇل يادرولىق سىناقتاردىڭ ماسەلەسىن تەك ەكى ادام  - ستالين مەن بەريانىڭ قۇزىرىندا ەكەنىن، ونى  توقتاتۋدى  ستالين مەن بەريا عانا  شەشەتىنىن ايتىپ، ونىڭ ءوزى تەك اتوم جوباسىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى ەكەنىن، بىراق لاۆرەنتي  بەريانى قازاق زيالىلارىنىڭ اتاقتى وكىلدەرىنىڭ ماسەلەنى كوتەرگەنى  تۋرالى حاباردار ەتۋگە جانە وسى ماسەلەنى شەشۋگە  ۋادە بەرەدى.  ل.پ. بەريا ق. ي. ساتباەۆ پەن م. و. اۋەزوۆتىڭ ي. ۆ. كۋرچاتوۆقا ساپارى تۋرالى ءبىلىپ، قازاق حالقىنىڭ ەكى ارداقتى ۇلىن قۋدالاۋدى باستايدى. ق. ي. ساتباەۆقا قازاقستان تاريحشىلارى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ كوتەرىلىسىن دۇرىس باعا بەرمەگەنى، «باي فەودالدىق ەپوستى» ماداقتاعان عالىمداردى قولداعانى، سونداي-اق رەسپۋبليكانىڭ عىلىم اكادەمياسى جۇيەسىندەگى قارجىلىق جانە شارۋاشىلىق بۇزۋشىلىقتار ءۇشىن كوپتەگەن ايىپ تاعىلادى.

وسىنىڭ سالدارىنان 1952 جىلى ق.ي. ساتباەۆ قازاق سس عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قىزمەتىنەن بوساتىلادى، قازاقستاننان  ماسكەۋگە جۇمىسقا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى» -دەپ باياندايدى.

مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ومىرباياندىق تاريحىنان  بەلگىلىسى وسى كەزەڭدە 1953 جىلدىڭ 12 ناۋرىزىندا قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى بويىنشا №187 «ءوزىنىڭ عىلىمي-پەداگوگيكالىق قىزمەتىندە ۇلتشىلدىق سيپاتتاعى قاتەلەرگە جۇيەلى تۇردە جول بەرگەنى ءۇشىن -  قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى م. و. اۋەزوۆ قىزمەتىنەن بوساتىلسىن»  دەگەن بۇيرىعى شىقتى.

ي.ۆ. ستالين قازاسىنان سوڭ جانە ل.پ. بەريانىڭ تۇتقىندالىپ، اتىلعاننان كەيىن قانىش ساتباەۆ قازاق سسر  عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قىزمەتىنە قايتىپ ورالعانى بەلگىلى، ساتباەۆ كەلگەن  بويدا 1955 جىلى سەمەي سىناق پوليگونىنا  مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اتاقتى عالىم، بولاشاق اكادەميك ب.ا. اتشاباروۆ باسقاراتىن كەشەندى عىلىمي ەكسپەديتسياسىن جىبەرەدى، دارىگەرلەر مەن عالىم بيولوگتاردان قۇرىلعان اتالعان ەكسپەديتسيا سەمەي سىناق پوليگونى توڭىرەگىن، ونىڭ ماڭىنداعى سەمەي وبلىسىنا جاقىن اۋماقتاردى اتوم جارىلىسىنىڭ ادامداردىڭ  دەنساۋلىقتارىنا زياندى  اسەرى، ونىڭ قورشاعان تابيعات پەن ادامدارىنا زارداپتارى تۋرالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى، كوپتەگەن ماتەريالدار جينايدى، قورىتىندىلار جاسايدى. وسى جىلدىڭ كۇزىندە اكادەميك ي.ۆ. كۋرچاتوۆتا  وسى زەرتتەۋلەر نەگىزىندە يادرولىق سىناقتاردى جەر بەتىنەن جەر استى سىناقتارىنا اۋىستىرۋ تۋرالى ماسەلەنى كوتەرەدى.

ەندى وسى ماسەلەمەن تىعىز، بۇگىندە  ادامزاتتى  تولعاندىراتىن،  قورقىنىش تۋدىرىپ وتىرعان  يادرولىق قارۋدىڭ، ياعني اتوم قاسىرەتىنە قارسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1957 جىلى اتوم جانە سۋتەگى بومباسىن سىناۋعا تىيىم سالۋ جونىندەگى حالىقارالىق III -ءشى كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا قاتىسقانى جانە  «كۇن شىعىس» ەلىندەگى ساپارى تۋرالى كۇنەدەلىكتەرىندە  حيروسيمي جانە ناگاساكي ويرانى مۇلدە بولەك اسەر قالدىرعانى، اپات كورىنىسى ءبىر ءوزىن عانا ەمەس، كەلگەن قوناقتاردىڭ ەشقايسىسىن ەنجار قالدىرماعانى، ونىڭ اۋىرتپالىعىنىڭ سونشالىقتى بولعانىن قيراعان، قوقىمعا اينالعان دۇنيەلەر مەن قارس –قارس ايىرىلعان قارا جەر، قابىعى سىپىرلىپ، قوتىرلانىپ، جالاڭاشتانىپ  قالعان ءتورت بەس مىڭجىلدىق بامبۋكتەر، مايىسىپ، بالقىپ، ەرىپ كەتكەن شولمەكتەر، قوجىر- قوجىر، تەڭبىل –تەڭبىل دەنەلەر، بەت جۇزدەر اڭعارتادى.

جەردىڭ ءوزى وسىنشالىقتى كۇيگە تۇسكەندە ادام حالى قانشالىقتى دەڭگەيگە جەتكەنىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. اپات تاسىرەتىن تارتقان، قۇلاقتارى شۇناق، بەتتەرى قيسىق، جەلكە شاشتارى  ءتۇسىپ قالعان وڭشەڭ كەم –كەتىكتەر، كادىمگى ادامعا ءتان تابيعيلىعىنان ايىرىلىپ قالعان، ەشبىر سارىن –سازعا ۇقساماي قاڭعىرلاپ –كۇڭگىرلەپ شىعاتىن ۇندەر – وسى ءبىر جيىننىڭ قانشالىقتى سالماقتى بولعانىن ۇعىندىرادى دەپ جازادى.

ساپار با­رى­سىندا جاپوندىق ارىپتەستەرىمەن وتكىز­گەن كەزدەسۋلەرى مەن سۇحباتتارى جاي­لى، جاپوندارعا نە ايتىپ، جاپونداردىڭ ول تۋرالى نە جاز­عانى جايلى جاپون مۇراعاتترىنان تابىلعان تىڭ دەرەكتەردى جاريالاعان، قازاقستان جاپونتانۋشىلار قوعامىنىڭ توراعاسى، عىلىم دوكتورى - زەرتتەۋشى  باتىرحان قۇرمانسەيىت «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن «اۋەزوۆ جاپون جازۋشىلارىنا نە ايتتى؟» ماقالاسىندا: «ساياساتتىڭ جەتەگىندە كەتكەن سوۆەت ادەبيەتىن ابدەن سىناپ جازعان جاپون جازۋشىسى تاكۋ ەگاۆا اۋەزوۆ جايلى «قازاقستاننىڭ اقساقال جازۋشىسى اۋەزوۆ مىرزا» دەپ جىلى سويلەپ، «سوۆەت ەلىندە دە مىقتى جازۋشىنىڭ تۇعىرى نىق ەكە­نىن»، «ساياسي موداعا» ەرىپ وڭدى-سولدى الاسۇرمايتىنىن»، «جاقسىنى جاقسى دەپ، كەمشىلىكتى كەم دەپ دۇرىس باعالاي بىلە­تىنىن» العا تارتىپ، مۇحاڭنىڭ سول مىنەزى جاپوندارعا ۇناعانىن ايتادى» دەيدى.

بۇعان تاعى قوساتىن بولساق، اۋەزوۆتىڭ جاپون جازۋشىلارىمەن وتكىزگەن سول تاريحي باسقوسۋى ودان كەيىن­­گى كەزەڭدە سوۆەتتەر ەلى مەن جاپون ەلى ارا­­سىنداعى ادەبيەت سالاسىنداعى باي­­لا­نىستارعا زور اسەر ەتكەنى انىق. ولاي دەي­تىنىمىز، مىسالى، شيۋنيچيرو اكي­كۋسا ەسىم­دى جاپون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى 2000 جى­لى جاريالاعان «سوۆەت ودا­عىنان ماحاب­باتپەن. قىرعي قاباق سوعىس كەزەڭىندەگى جاپونياداعى مادەني باي­لانىستار مەن جۇمساق كۇش» اتتى ماقا­لاسىندا ءبىز ءسوز قىلىپ وتىرعان جيىننان كەيىنگى جىلدارى جاپون تىلىنە سوۆەت وداعىنان تەك ورىس كلاسسيكتەرى عانا ەمەس، ۇلتتىق ادەبيەت تۋىن­­دى­لارى دا اۋدارىلا باستاعانىن ايتادى.

جاپون جازۋشىسى شيۋنيچيرو اكي­كۋساۆا اۋەزوۆتىڭ جاپون جازۋشىلارىمەن وتكىزگەن سول تاريحي باس قوسۋىنان كەيىن جاپون تىلىنە سوۆەت ەلىنىڭ  ۇلتتىق ادەبيەت تۋىن­­دى­لارى دا اۋدارىلا باستاعانى تۋرالى ءسوزىنىڭ جانى بار، ويتكەنى  م.اۋەزوۆ كوپ جىلدار سسسر جازۋشىلار وداعى جانىنداعى  سسسر حالىقتارى ادەبيەتى جونىندەگى كوميسسيانىڭ تۇراقتى مۇشەسى بولدى، كوميسسيا مۇشەلەرى ۇلت ادەبيەتتەرىنىڭ  بىلگىرى رەتىندە  م.اۋەزوۆ پىكىرمەن ءجيى ساناسىپ وتىراتىن، مۇنى سول كەزدەگى ءماجىلىس ستەنوگراممالارىنان ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ءتىپتى  1957 جىلى سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارياتى م.اۋەزوۆكە جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ III پلەنۋمىنا «ۇلتتىق فورما جانە نوۆاتورلىق تۋرالى» باياندامانى دايىنداۋ ءۇشىن تاپسىرىس بەردى. شىعىس حالىقتارى، ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ،  ونىڭ ىشىندە باۋىرلاس تۇركى تىلدەس حالىقتارى مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ بىلگىرى  مۇحتار اۋەزوۆ  ۇلت مادەنيەتتەرى مەن ادەبيەتتەرىنىڭ  جاناشىرى جانە  قامقورشىسى ەدى.

       مۇحتار اۋەزوۆ «ماناس» ەپوسىن قالاي قورعادى؟

كوپشىلىك قاۋىمعا بەلگىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وسى ءبىر  ەرلىگى جايىندا بيىل ۇلى كەمەڭگەردىڭ  125 جىلدىعى قارساڭىندا تاعى ءبىر ايتپاي كەتۋگە بولمايدى دەپ ويلايمىن.

قىرعىز حالقىنىڭ  «ماناس» ەپوسىنىڭ تاعدىرى سوۆەت كەزىندە سوتسياليستىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان  قارسىلىقتارعا ۇشىراپ، بىرنەشە رەت تالقىلاۋعا تۇسكەنى بەلگىلى. «ماناس» ەپوسىن كىتاپ ەتىپ (كوپ تومدى) باسىپ شىعارۋ ماسەلەسى 1930 جىلداردىڭ ورتاسىندا كوتەرىلىپ، بىرنەشە رەت تالقىلاندى. بۇل ماسەلە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءارتۇرلى جىلدارداعى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالانعان ماقالالارىنان وقۋعا بولادى. وتىزىنشى جىلدارى العاش ەكپىنىمەن «ماناستى» تۇگەلدەي شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانىمەن سول جىلدارداعى يدەولوگيالىق ساياسات سالدارىنان قوزعالعان يگىلىكتى جۇمىس ىسكە اسپاي قالدى. بۇل ماسەلەنى قايتادان كوتەرگەن 1952 جىلى دا يدەولوگيالىق ساياسات قايتادان ۋشىعىپ تۇرعان مەزگىل بولاتىن. ماناستانۋ عىلىمىندا ەرەكشە تاريحي بولىپ ەسەپتەلەتىن 1952 جىلعى 8 ماۋسىمدا  فرۋنزە (قازىرگى بىشكەك) قالاسىندا وتكەن كونفەرەنتسيادا مۇحتار اۋەزوۆ قاتىسىپ يدەولوگيالىق احۋالدىڭ  ىڭعايىنا جىعىلعان  بايانداماشىلار مەن سويلەۋشىلەر «ماناس» ەپوسىن  جاريالانۋ ماسەلەسىن تاعى ءبىر قيىپ جىبەرۋگە شاق قالعاندا، ءوزىنىڭ تەرەڭ ويلى، عىلىمي دالەلدى سوزىمەن، پىكىرلەرى جانە دالەلەدەرىمەن بۇكىل كونفەرەنتسيانىڭ بەتىن وڭعا بۇرىپ، «ماناستىڭ» بىرىكتىرىلگەن نۇسقاسىن شىعارۋ تۋرالى شەشىمىنىڭ قابىلدانۋىنا ىقپال ەتتى.

بۇل قىرعىز حالقىنىڭ ۇلى ەپوسى «ماناستىڭ» حالىقتىق پا، الدە حالىققا جات شىعارما ما؟» دەگەن سۇراۋعا  جاۋاپ بەرگەن كونفەرەنتسيا بولدى. بۇل سۇراۋ كەڭەس وداعىنىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكالارىندا الدىڭعى قاتارلى، ويلى، ۇلتشىل ادامداردىڭ قاماۋعا  الىنىپ، اباقتىعى جابىلىپ جاتقان كەزىندە قويىلدى. كونفەرەنتسياداعى ءار ءسوزدىڭ ناتيجەسىندە ايىپتى بولىپ، ايدالىپ كەتۋدىڭ قاۋپى تۇرعان كەز بولاتىن. كونفەرەنتسيادا ءسوز سويلەگەن، جارىسسوزگە قاتىسقانداردىڭ ويلارىندا وسىنداي جاعداي اسەرىنىڭ بولعانى دا انىق. بۇل كەزدە م.اۋەزوۆتىڭ سوڭىنا دا  تىڭشى ءتۇسىپ، ومىرىنە، باس ەركىندىگىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇرعان كەز بولاتىن.

كونفەرەنتسياعا دەيىن بىرنەشە اي بويى سول كەزدەگى سوۆەتتىك قىرعىز باسىلىمدارى: «قىزىل قىرعىزستان»، «سوۆەتسكايا كيرگيزيا» تاعى باسقا گازەتتەردە «ماناس» ەپوسىنىڭ حالىقتىق سيپاتىن تالقىلاعان ماقالالار جاريالاندى، وسى ماقالالاردىڭ ىشىندە «ماناستى» قولداعان جاريالانىمدار بولعانىمەن، سول كەزدىڭ يدەولوگيالىق رەسمي تالاپتارىنا جاۋاپ بەرگەن، «ماناس» ەپوسىنىڭ جاريالانۋىنا قارسى ماقالالار لەگى باسىم ەدى.

كونفەرەنتسيانى اشقان اسىلبەك التمىشباەۆ كونفەرەنتسيانىڭ جۇمىسىن ءارى قاراي سول كەزدەگى رەسمي يدەولوگيالىق سيپاتتا باعىت بەرۋگە تىرىسادى. (ا.التمىشباەۆ 1912 -1987 جىلدارى ءومىر سۇرگەن)  ءىرى قىرعىز فيلوسوفى، عىلىم دوكتورى، قىرعىز سسر  عا اكادەميگى (1954), ۇلكەن عىلىمي قوعامدىق ۇيىمداردى باسقارعان ادام،  عىلىمي كىرىسپە سوزىندە ۇكىمەتتىڭ رەسمي ۇستانىمىنا نازار اۋدارىپ، ءارى قاراي  كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا  باعىت بەرەدى.

نەگىزگى باياندامانى  موسكۆادان كەلگەن ءتىلشى – عالىم، وزبەك سسر عا كوررەسپوندەنت- مۇشەسى ا.ك. بوروۆكوۆ جاسادى. (ا.ك.بوروۆكوۆ 1904 - 1962 جىلدارى ءومىر سۇرگەن) – وزبەك ءتىلى گرامماتيكاسى، شاعاتاي  ءتىلى، ت.ب تىلدىك ماسەلەلەرمەن اينالىسقان تۇركولوگ عالىم. ءبىر ايتا كەتەتىن ءجاي، بۇل كونفەرەنتسيانىڭ باعدارلاماسى بويىنشا م.اۋەزوۆكە ارنايى بايانداما بەرىلمەدى، سوندىقتاندا ول جارىسسوزدە سويلەدى. وسى كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ ىشىندە «ماناستى» زەرتتەۋ تاجىريبەسى جاعىنان مۇحتار اۋەزوۆكە تەڭ كەلەتىن ەشكىم بولمادى.

توقتالا كەتەتىن ءجاي،  مۇحتار اۋەزوۆ ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ   اسپيرانتۋراسىنا 1929 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا قابىلداندى. سونداعى زەرتتەۋ تاقىرىبىنا «ماناستى» الدى، عىلىمي جەتەكشىلىگىنە پروفەسسور م.ف.گاۆريلوۆ بەكتىلگەن بولاتىن. كەلەسى 1930   جىلدىڭ 18 ناۋرىزىندا بەرگەن  عىلىمي ەسەبىندە قانداي باعىت، قانداي سالادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنى، ولاردىڭ قانداي دارەجەدە  اتقارىلعاندىعى تۋرالى باياندادى. ال بۇدان بۇرىن لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى مۇحتار اۋەزوۆ «ماناس» ەپوسىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ تۋرالى شەشىپ، وسى ويىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا 1928 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا بىشكەك پەن ىستىقكول، قاراقول اتىرابىنداعى اۋىلداردا بولىپ، وندا بەلگىلى ماناسشىلارمەن اڭگىمە  دۇكەن قۇرادى. وندا ول ەل اراسىنا  تانىمال ماناسشىلارمەن ءتىل تابىسۋ وڭاي ەمەس ەكەنىن، ولاردىڭ كورىنگەن كوك اتتىعا اقتارىلا بەرمەيتىنىن كورەدى، وعان كوزى جەتەدى.ويشىل، دانا، سوزگە شەبەر، سالت داستۇرگە جەتىك اۋەزوۆ تەرەڭ ءىلىم- ءبىلىم پاراساتىمەن ماناسشىلاردىڭ تالعامىنان شىعا ءبىلدى،ولاردىڭ بىردەن باۋراپ الادى. بۇل قاسيەتى جىرشىلاردىڭ وعان اشىلۋىنا، ەركىن كوسىلۋىنە جول اشادى.سوندايدا ول ايرىقشا كوڭىلىن اۋدارعان تۇستارىن داپتەرىنە ءتۇسىرىپ الادى، جازعاندارى ءۇش داپتەردى، جالپى سانى اراب عارپىندە جازىلعان 145 بەتتى قۇرادى،  سول كەزدەن باستاپ  «ماناس» جىرىن جيناي  باستايدى.

مۇحتار اۋەزوۆ بەرتىن كەلە:  «مەن،  «ماناستى» 30 - شى جىلداردىڭ باسىندا زەرتتەي باستادىم جانە 1935 جىلعا قاراي ءوزىمنىڭ زەرتتەۋىمنىڭ ءبىرىنشى رەداكتسياسىن جازدىم، سودان كەيىن ونى 1937 جىلى قايتا وڭدەدىم، ال 1942-1943 جىلدارى ول مەنسىز رەداكتسيالاندى، بىراق 1944 جىلى مەن قايتا تۇگەندەپ، وڭدەدىم جانە سوڭعى رەداكتسياعا ۇسىندىم» - دەپ جازعان بولاتىن.

«ماناس» جىرى بويىنشا مول تاجىريبە جيناعان حالىق اۋىز ادەبيەتى مەن فولكلورىنىڭ بىلگىرى  مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جارىسسوزدەگى ءسوزى عىلىمي وتە تەرەڭ ويلارى، ەپوستى ادەبي –تەوريالىق تۇرعىدان تەرەڭ تالداعان ادىلەتتى ءسوزى وسى كونفەرەنتسيانىڭ باستى جەتىستىگى بولدى. بوروۆكوۆتىڭ بايانداماسى قانشالىقتى يدەولوگيالىق سيپاتتا،  رەسمي بولعانىمەن، اۋەزوۆتىڭ  عىلىمي تەرەڭ تالداۋىنا، ۇتقىر دالەلدەرىنە كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلارى توتەپ بەرە المادى.

كونفەرەنتسيانىڭ بۇكىل جۇمىسى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ ءسوزىنىڭ نەگىزىندە شەشىم قابىلداۋمەن اياقتالدى. مۇحاڭنىڭ كونفەرەنتسياداعى ءسوزى «ماناس» ۇلتتىق ەپوسىنىڭ قىرعىز حالقىنىڭ تاريحىنا قايتا ورالۋىنا، الەمدىك  اۋىز ادەبيەتتەرىنىڭ التىن قورىنا تىكەلەي جول اشتى.

1958 جىلى  مۇحتار اۋەزوۆ «نوۆىي مير» جۋرنالىنىڭ 8 سانىندا قىرعىز جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «ءجاميلا» پوۆەسىنە ءسات ساپار تىلەپ باتاسىن بەردى. مۇحتار اۋەزوۆ  وزىنىڭ وسى ماقالاسىندا  جاس جازۋشى ش.ايماتوۆتىڭ العاشقى پوۆەسىن جان جاقتى تالداۋ جاساپ، ادەبي تۇرعىدان جوعارى باعا بەردى. اڭگىمە، پوۆەست سياقتى شاعىن جانرداعى جاس قالامگەردىڭ جاڭا تۋىندىسىنا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن پوۆەستەگى ەل ءومىرىنىڭ سۋرەتتەلۋى، ەڭبەك ادامدارىنىڭ مىنەز قۇلقىنداعى ۇلتتىق سيپاتتار مەن جالپى ادەبيەتتەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتار جايىندا جازۋشىنىڭ جاڭاشا ويلارى تۋرالى جازىپ قولداۋ ءبىلدىردى.

جىلدار وتكەننەن كەيىن  اتاقتى  شىڭعىس ايتماتوۆ: «ءبىر كەزدە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كىتاپتارىمەن كەزدەسۋىم  مەنىڭ ىشكى دۇنيەمدى جارقىراتىپ  بەرگەنى ەسىمنەن  شىقپايدى... مەنىڭشە، ورىس مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ءوز كەزىندە  پۋشكين قالاي اسەر ەتسە، وسى كۇنگى  ورتازيالىق كوركەم ويدىڭ جانە ءبىزدىڭ بارلىق كورشى  وتىرعان حالىقتارىمىزدىڭ  رۋحاني  ءومىرىنىڭ قالىپتاسۋىنا اۋەزوۆ تە سونداي اسەر ەتتى» دەپ جازدى.

شىڭعىس ايتاماتوۆتىڭ بۇل ءسوزى مۇحتار اۋەزوۆكە بۇكىل قىرعىز حالقىنىڭ  شەكسىز ىقىلاسىنىڭ دا كورىنىسى ەدى.

سەرىك قيراباەۆ: «مۇقاڭ – ءومىرى قانشا كۇردەلى، اۋىر جاعدايدا وتسە دە  باقىتتى  ءومىر سۇرگەن ادام».

«اباي» رومانىنىڭ جارىق كورۋى، وعان وقىرمانداردىڭ جىلى ىقىلاس تانىتۋى وعان ۇلكەن دەمەۋ بولدى. بۇل پارتيالىق باسشىلىقتىڭ كوزعاراسىنا قاراماستان، جازۋشى بەدەلىنىڭ  حالىق اراسىندا ارتا تۇسكەن كەزى بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە رومان ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ جارىق كوردى، وداقتىق كولەمدە ۇزدىك باعاسىن الدى.

«اباي جولى» رومانىن وقىعاننان كەيىن  ورىس زيالىلارى تۋرالى بىرنەشە كلاسسيكالىق روماندار جازعان، ءوزىنىڭ تاعدىرى دا مۇحتار اۋەزوۆ تاعدىرىنا ۇقساس،  اتاقتى  كونستانتين فەدين: «مەن جاس كەزىمدە كازاقستاننىڭ دالاسىندا تۇردىم، سول كەزدەگى كوش­پەندى قازاقتاردى كوپ كوردىم، الايدا تەك  مۇحتار اۋەزوۆ قانا ءوزىنىڭ «ابايى­­مەن»، مەنىڭ قازاق حالقى تۋرالى بىلىگىمدى تولىقتىردى، مەن ەندى عانا حوش ءيىستى سامال ەسكەن دالانىڭ جۇ­پار اۋاسىن جۇتىپ، قازاق بوپ كەتكەن ءتارىز­­دىمىن» دەپ جازدى.

مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» ەپوپەياسىن ون بەس جىلداي جازدى، ال اكادەميك-سىنشى مۇحامەدجان قاراتاەۆتىڭ ايتۋىنشا ونىڭ الدىندا جيىرما جىلدان استام ازىرلىك كەزەڭىنەن ءوتتى.

م.اۋەزوۆ 1942 جىلى س.م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆرەسيتەتىندە تۇڭعىش رەت ابايتانۋدان ارنايى كۋرس پەن سەمينار رەتىندە ءدارىس وقي باستادى، ول  ومىرنىڭ سوڭىنا دەيىن ابايتانۋدى عىلىمي جولعا قويىپ، جەتىلدىردى.

1949 جىلى جازۋشىعا  ءبىرىنشى دارەجەلى ستاليندىك سىيلىق بەرىلدى. روماننىڭ سىيلىق الۋىنا ارنالعان الماتى فيلارمونياسىنىڭ  زالىندا ۇلكەن جينالىس ءوتتى.

وسى جينالىس تۋرالى اكادەميك سەرىك قيراباەۆ «ءومىر تاعىلىمدارى» ەستەلىگىندە: «وندا مالىك عابدۋللين بايانداما جاسادى، جينالىس  سوڭىندا مۇقاڭ  سوز سويلەدى. روماننىڭ جازۋىلۋى، اباي ءومىرىنىڭ دەرەكتەرى، ونى پايدالانۋ جولدارى جايلى ۇزاق اڭگىمەلەپ، ول ءوز ەڭبەگىن باعالاعان پارتياعا، ستالينگە راحمەت ايتۋمەن اياقتادى. بۇل ءبىر جاڭالىق بولدى. بۇعان دەيىن جازعاندارى مەن سويلەگەن سوزدەرىندە پارتياعا، ونىڭ كوسەمدەرىنە ءسوز ارناۋ مۇقاڭ ادەتىندە بولمايتىن. ول – باسشىلىققا ەلپىلدەپ، قوشەمەت ءسوز ايتپاعان جازۋشى. ءسوز ستالينمەن باستالىپ، ستالينمەن اياقتالاتىن زاماندا مۇقاڭنىڭ مۇنداي مىنەزى قىڭىرلىق، ىشتەي جاڭا وكىمەتتى قولداماۋى دەپ سانالاتىن، ونىڭ باسىنان تاياق كەتپەگەنى دە وسىدان. وسى ادەتتى مۇقاڭ  بۇگىن بۇزدى. جازۋشىنىڭ جازعاندارىن وقىعان، سىرىن تۇسىنەتىن ادامدار (ايقىن نۇرقاتوۆ ەكەۋمىز بىرگە وتىرعانبىز) تاعى دا ايتپاي كەتەر مە ەكەن قيپىجىقتاپ وتىردى. جۇرت رازى بولىپ قالدى. «كەڭەس وكىمەتى ءبارىن بەرىپ جاتىر عوي، قاسارىسا بەرىپ قايتەدى؟» - دەپ ويلادىق ءبىز دە. دۋىلداپ قول سوعىلدى. بىراق مۇقاڭ ءسوزىنىڭ بۇل بولىگىن سوزباي، ەزبەي، «راحمەت!» دەگەن سوزبەن قىسقى قايىردى. توگىلىپ، شاشىلعان جوق.

  ... مۇقاڭ – ءومىرى قانشا كۇردەلى، اۋىر جاعدايدا وتسە دە  باقىتتى  ومىر سۇرگەن ادام. اسىرەسە، ەلۋىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتسىنان باستاپ بۇرىنعى قيىندىقتاردىڭ ءبارى ارتتا قالىپ، شالقىپ ءبىر ءجۇردى –اۋ جارىقتىق-  دەپ ەسكە الادى.

1957 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 60 جىلدىعى سول كەزدەگى وداق كولەمىندە كەڭىنەن اتالىپ ءوتتى. قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىنان باستاپ، تۋعان كۇنى قارساڭىندا جانە كەيىندە قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسىنىڭ مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاعان جەدەلحاتتار لەك –لەگىمەن كەلىپ جاتتى، ولاردىڭ ىشىندە، وزىمەن ۇزەڭگىلەس جاقىن ارىپتەستەرى، اقىن –جازۋشى قالامداستارى: ا.توقومباەۆ، ا.فادەەۆ، ك.فەدين، ۆس.يۆانوۆ، ن.تيحونوۆ، ا.كورنەيچۋك، م.رىلسكي، ۆ.م.جيرمۋنسكي جانە تاعى باسقا اتاقتى ادامدار  بار.  1957 جىلعى 27 قىركۇيەك كۇنى سسسر  جوعارى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعىمەن  مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ 60 جىلدىق مەرەيتويى جانە قازاق – سوۆەت ادەبيەتىنىڭ دامىتۋعا قوسقان زور ەڭبەگى ءۇشىن لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى، ال 28 قىركۇيەكتە قازاق سسر جوعارى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعىمەن «قازاق سسر-ىنە ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى» دەگەن اتاق بەرىلدى. ال وسى مەرەيتويى كەزىندە م.اۋەزوۆ تۋعان جەرىندە بولىپ، كوپتەگەن كەزدەسۋلەرگە قاتىستى. م.اۋەزوۆ شىعارمالارى وتىزدان استام ەلدەردىڭ ۇلت  تىلدەرىنە اۋدارىلدى. قازاق سسر جوعارى سوۆەتىنىڭ  دەپۋتاتى  بولىپ سايلاندى. لەنيندىك سىيلىق الدى. ماسكەۋدە لەنيندىك جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتار كوميتەتىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى بولدى. شەت ەلگە ءجيى شىقتى، وندا سوۆەت  جازۋشىلارى اتىنان ءسوز سويلەدى. قازاقستان عىلىمى مەن جازۋشىلار وداعى اۋەزوۆكە سۇيەندى، يەك ارتتى، ونىڭ بەدەلىن پايدالانىپ، العا ۇستادى.

1960 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا الماتى قالاسىندا قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، اعارتۋشىسى اباي قۇنانباەۆتىڭ جاڭعىرتىلعان، قولادان قۇيىلعان، بيىكتىگى 7 مەتر ەسكەرتكىشى قايتا بوي كوتەردى. ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا مۇحتار اۋەزوۆ، دىنمۇحامەد قوناەۆ، جۇمابەك تاشەنوۆ جانە وزبەك اقىنى عافۋر عۇلام جانە تاعى باسقا ادامدار قاتىستى.  مۇحتار اۋەزوۆ ەسكەرتكىشتى اشارداعى سويلەگەن سوزىندە: «تاعى ءبىر تەرەڭ، ماڭىزدى ماعىنا بەرەتىنى - ابايدىڭ ءوزى، بىزگە ءوزىنىڭ جاناشىر جۇرەگىنىڭ تولقۋىن، مىڭداعان تولاسسىز ويلارىن جەتكىزىپ، ونىڭ ولمەيتىن  تۋىندىلارىنىڭ بەتتەرىنەن، وسيەت پاراقتارىنان،  ەندى بىزگە سونداي جاقىن سەزىنەدى، ونىڭ بەينەسى ايقىن كورىنەدى!» -دەپ سويلەيدى، بۇل  مۇحاڭنىڭ  ورىندالعان باستى پارىزىنىڭ ءبىرى ەدى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىرى  -  ۇلتىن شەكسىز سۇيگەن، ەلىنىڭ  مۇراتى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكەن ادامنىڭ جارقىن ۇلگىسى، قانداي قۋعىن-  سۇرگىن بولماسىن، ونىڭ رۋحىن جەڭە المادى، ونى سىندىرا المادى، ول تاعدىر تالكەگىنە  قارسى تۇرىپ،  شىڭدالعان،  بيىككە كوتەرىلگەن جەڭىمپاز تۇلعا، حاقىنىڭ اسىل پەرزەنتى.

اۋەزوۆ الەمى، اۋەزوۆ ءومىرى -  قازىر دە  ادامزات بيىگىنە جەتەلەيتىن ماڭگى تۋىندىلارىمەن  حالقىنىڭ  رۋحاني الەۋەتى مەن بولاشاعىنا، ەلدىڭ  دامۋىنا قىزمەت ەتە بەرمەكشى.                                   

سالاۋات كارىم

Abai.kz