كوپتەن تولعاندىرعان وسى ويدى ابايدىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولعاندا بارشا زيالىلار مەن ابايتانۋشىلارعا، قازاق جۇرتىنا ايتۋ پارىزىم دەپ سانادىم. سونداي-اق جەتپىس جىل بويى مەنى ەل مەن جەردىڭ تاريحىنا قانىقتىرعان، جەر مەن ەلدى جەتەكتەپ ءجۇرىپ تانىستىرعان قابىش كارىمقۇلوۆ، جۇماكۇلباي بازارباەۆ، سيراقباي دوسماعامبەتوۆ، قابدەن ەسەعارين، بەكەن يساباەۆ، احات شاكارىمۇلى قۇدايبەرديەۆ، شاكىر ابەنوۆ، نيازبەك الداجاروۆ، سەرىك شابدانوۆ، عافيز ماتاەۆ، مەيرامبەك جانبولاتوۆ، ءباتتاش سىدىقوۆ، سەمەي قالاسىنىڭ ءار كوشەسى مەن ءۇيىنىڭ تاريحىن «ەسىڭدە بولسىن» دەپ اماناتتاپ قويىپ، ۇزاق كۇندەر بويى ارالاتىپ، تاريحىن ءتۇسىندىرىپ، كەلەر جولى تاعى دا قايتالاپ پىسىقتايتىن قايىم مۇحامەدحانوۆ، تاڭىربەرگەن امىرەنوۆ، توكەن يبراگيموۆتەردىڭ ءتالىمى اتادان قالعان امانات سوزدەردى ويعا ورالتىپ، ەلدىك بورىشتى ەسكە ءتۇسىردى.

وتىز جىلدان استام ۋاقىت بويى ەلدىك ءتۇزىلىمى جويىلىپ، ءزاۋلىم عيماراتتارى، سالتانات سارايلارى – ساۋدا ورتالىعىنا، اسپۇزىل مەن قۇمارحاناعا، ۇلتىنىڭ تاعدىرى مەن تاريحىنىڭ ۇيىتقىسى بولعان سانا قۇتى – كىتاپحانالار مەن تاريحي ۇيلەر، مىسالى، سەمەيدىڭ «سەمەي» اتتى باس قوناقۇيى – «سەميپالاتينسك» دەپ وزگەرتىلىپ، وزگەلەرى كولدەنەڭ كوپەستەردىڭ كەڭسەسى مەن سىراحاناسىنا، ار-وجدان، رۋح نىساناسى بولعان، الاشتىڭ تاۋەلسىزدىگى جاريالانىپ، اق تۋى جەلبىرەگەن قاسيەتتى الاش كەڭسەسى – موناسترگە اينالعان كيەلى ۇيانىڭ، سونداي-اق باعزى زاماننان باستاپ «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» تابى قالعان جەرلەردەگى ءۇيىندى تاستاردىڭ جەرمەن-جەكسەن بولىپ، كۇلتوبە قۇرلى بەلگىسى قالماعان «سورماڭداي سەمەيدىڭ» (حالىقتىڭ قويعان اتاۋى) جانە ەڭسەسى باسىلىپ، تەلىمگە تۇسكەن التاي، تارباعاتاي، شىڭعىس تاۋلارىنىڭ تاعدىرى – مەنىڭ دە جانىمدى جانۇشىرتا قينايدى.

وسىنشاما تولقىندى، تەگەۋرىندى ماسەلەلەردىڭ ىشىنەن ۇلتىمىزدىڭ ار-وجدانى، اقىل-ويى، رۋح قورمالى ابايدىڭ تاعدىرى مەن تانىمىنا، قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني وي بەسىگىنە قاتىستى ءبىر ماسەلەگە توقتالعىم كەلەدى. ءبىز ابايدىڭ ءومىرى مەن تانىم ءىزىن وشىرەتىن ەڭ تالماۋىتتى ماسقاراعا جول بەردىك.

ول ماسقارانىڭ ءمانىسى مىنادا. تۋرا 1997 جىلى، كەزىندە اباي «دۇنيە مەن عىلىم ەسىگىن اشقان»، ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ر.مارسەكوۆ، ح.عابباسوۆ، م.جۇماباەۆ، س.تورايعىروۆ، س.دونەنتاەۆ، ج.ايماۋىتۇلى، ق.ساتباەۆ، م.اۋەزوۆ، ءا.مارعۇلان، ش.ايمانوۆ، تاعى دا باسقا ۇلت زيالىلارى مەن مۇقىم سەمەيلىك شاكىرتتەر بىلىمگە سۋسىنداعان سەمەيدەگى ن.ۆ.گوگول اتىنداعى كىتاپحانا عيماراتى سالىندى تاعدىرعا ۇشىراپ، ساتىلىپ كەتتى. دەمدەرىنىڭ لەبى قالعان سورەلەر مەن كوز نۇرى تامعان كىتاپتار قوقىس بولمەگە قاتتالىپ، دىمقىل شالىپ، زامان دەرتىنە ۇشىرادى. ونىڭ ۇستىنە وبلىس تاراپ، سەمەيدىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا (تۋرا ماعىناسىندا) ءتۇستى.

ادەپسىزدەردىڭ ەلدىڭ، اباي ەلىنىڭ، سەمەي ءوڭىرىنىڭ اتىنان ءسوز ايتۋعا قۇقى جوق. مىنە، سولار قاسيەتتى كىتاپحانا عيماراتىن، سول ارقىلى بۇكىل قازاق رۋحى ۇيالاعان ۇيانى دا ساتىپ جىبەردى. بۇرىنعى سەمەيدىڭ سۇلدەرى عانا قالدى. ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىندا يۋنەسكو مىنبەسىنەن ايتىلعان ماداق پەن ماراپات، قازاقتىڭ ار-نامىسى، وجدانى، تاريحي جادى سۇقسىر نيەتتىڭ جەمتىگىنە اينالدى. قازىرگى ماڭگىلىك ەل كوشەسىندەگى 22-ۇيدەگى كىتاپحانانى ىزدەگەن جۇرت، قازاق رۋحانياتىنىڭ قورمالى بولعان عيماراتتىڭ ورنىن سيپاپ، ابايدى ەسكە تۇسىرەتىن ورىن تاپپاي، ماڭگىرىپ قالدى. ال ابايدىڭ ءومىر تاريحى مەن تانىم تاريحىن كىتاپحاناسىز قالدىرۋ اقىننىڭ وكپە-باۋىرىن قولقاسىمەن قوسا سۋىرىپ العانمەن بىردەي.

* * *

ەگەر قالا تاريحىنا ۇڭىلسەك، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا سەمەي شاھارى قازاق دالاسىنداعى رۋحاني ورداعا اينالدى. اباي ءومىر سۇرگەن 1845–1904 جىلدار مەن ميحاەليس جەر اۋدارىلىپ كەلگەن 1869 جىلدار ارالىعىندا سەمەيدە 1883 جىلى ساناق كوميتەتى ۇيىندە اشىلعان جالعىز كىتاپحانا بولعان. باس كىتاپحاناشى – بەلگىلى ولكەتانۋشى، ەتنوگراف، پۋبليتسيست ن.يا.كونشين ەدى. بۇل كىتاپحانا – حاكىم ابايدىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتىپ، الەمدىك ادەبيەتپەن تابىسۋىنا سەبەپكەر بولدى.

تابيعاتىنداعى ءار نارسەگە قۇلشىنا كىرىسەتىن، ءبىر بەرىلسە، قۇلاي بەرىلەتىن مىنەزىمەن اباي باسقا ءبىر الەمگە قۇمارلانا ۇمتىلادى. بار ىقىلاسى بىلىمگە اۋادى. مەدرەسەدەگى شىعىس كلاسسيكتەرى مەن ويشىلدارىنىڭ، ءدىن عۇلامالارىنىڭ ىلىمىنە سۋسىنى قانعان سوڭ، قالالىق كىتاپحاناعا كوڭىلى اۋىپ، ونىڭ تۇراقتى وقىرمانى بولادى. بۇل تۇڭعيىق جول ونى نۇركەنىڭ وقىعان قىزىنىڭ نازىك سۇرلەۋىمەن قيىستىرادى. ءسويتىپ، 1879 جىلدىڭ قىسى، 1880 جىلدىڭ كوكتەمىن قالادا وتكىزەدى. بولىستىق ىسقاققا كوشكەن سوڭ، ەل ىسىنەن دە سۋىنا باستايدى. قالاداعى مازمۇندى كۇندەرىنەن جۇبانىش تاپقان اباي، ارپالىسپەن وتكەن جىلدارىنا وكىنىپ:

وكىنىشتى بار ءومىر كەتكەن ءوتىپ،

وتكىزدىك ءبىر نارسەگە بولماي جەتىك.

ويشىلدىڭ مەن دە ساندى ءبىرىمىن دەپ،

تالاپ، ويسىز، ماقتاندى قالدىم كۇتىپ، – دەگەن ويعا كەلەدى.

سونداي ءساتتى، سۇرانىستى كۇندەرى كىتاپحاناعا كەلىپ، تولستويدىڭ ءبىر كىتابىن سۇرايدى. قىر قازاعىنىڭ تىلەگىنە تاڭعالعان اق كىرە باستاعان قابا ساقالدى ورىس ازاماتى: «تولستويدىڭ كىتابى سىزگە نەگە كەرەك؟» دەپ تاڭدانا سۇرايدى. اباي تولستوي مەن سول جىلدارى ورىس قوعامىندا ۇلكەن پىكىر اڭىسىن تۋدىرعان «تولستويشىلدىق اعىم» تۋرالى بىلگىسى كەلگەنىن ايتادى. «سودان ەكەۋى كىتاپحانادان بىرگە شىعىپ ۇزاق اڭگىمەلەسەدى. ارتىنان جاقىن تانىس، سىيلاس، تاتۋ ادامداردىڭ ھالىنە جەتەدى» (م.اۋەزوۆ).

بۇل ادام ابايعا: «مەنىڭ دۇنيەگە كوزىمدى اشقان – ميحاەليس» دەگىزەتىن پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاراتىلىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى، پاتشاعا قارسى قوزعالىسقا قاتىسقانى ءۇشىن سەمەيگە جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ميحاەليس ەدى.

«ميحاەليستىڭ ايتۋى بويىنشا اباي كىتاپ وقۋدى ءتارتىپتى رەتكە كەلتىرىپ: كوركەم ادەبيەت، سىن، فالسافا، تاريح، تابيعات عىلىمدارى، الەۋمەتتىك ادەبيەتتەر دەپ جۇيەلەپ، بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن ىرىكتەپ وقيتىن بولادى. زيالىلاردىڭ اراسىنداعى تانىستار مەن پىكىرلەستەرى دە كوبەيىپ، گروسس، دولگوپولوۆ سياقتى عالىمدارمەن ەتەنە ارالاسىپ، «جاڭا ءبىر دۇنيەنىڭ كوكجيەگى اشىلادى. پۋشكين، لەرمونتوۆ، نەكراسوۆ، تولستوي، تۋرگەنەۆ، سالتىكوۆ-ششەدرين، دوستوەۆسكي، بەلينسكي، دوبرليۋبوۆ، پيسارەۆ، چەرنىشەۆسكيدىڭ شىعارمالارىن تاڭداپ، تالداپ وقىپ، پىكىر الىساتىن دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. گەتە مەن بايرونعا، ميتسكەۆيچكە نازار سالادى. جازدا قىرعا شىققاندا سولاردىڭ كىتاپتارىن الا كەتەدى. سول 1880–1881 جىلداردىڭ مولشەرىندە لەرمونتوۆتىڭ «كەڭ جايلاۋ – جاسىل بەسىك جاس بالاعا»، «بورودينو» اتتى ولەڭدەرىن قازاقشاعا اۋدارادى. ءوزى دە سول جىلدارى «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»، «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» اتتى ولەڭدەرىن جازادى. بۇل ونىڭ ولەڭدى ونەر دەپ ءتۇسىنىپ، بەت بۇرا باستاعان كەزى ەدى. ەكىنشى قىستا، سپەنسەر، لۋيس، دارۆين سياقتى ەۋروپا وقىمىستىلارىنا اۋىسادى. «اسىرەسە درەپەردىڭ «ەۋروپانىڭ ەسەيۋ تاريحى» دەگەن فيلوسوفيالىق ەڭبەگىن دەن قويا وقيدى (م.اۋەزوۆ).

بۇل تۋرالى امەريكانىڭ ساياحاتشى عالىمى دج.كەننان 1891 جىلى نيۋ-يوركتە جانە لوندوندا قاتار شىققان، كەيىن دۇنيەنى ارالاپ كەتكەن ءوزىنىڭ «ءسىبىر جانە جەر اۋدىرىلۋ» اتتى اتاقتى كىتابىندا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ (كونونبايدىڭ) ءبىلىم دەڭگەيىنەن ماعلۇمات بەرەتىن ماڭىزدى دەرەك بار. ساياسي جەر اۋدارىلعانداردىڭ حال-اھۋالىمەن تانىسۋ ءۇشىن دج.كەننان سەمەيدە 1885 جىلى، شامامەن 14–19 شىلدە ارالىعىندا بولعان. گۋبەرناتور تسەكلينسكي وعان قالادا ساياسي قۋعىنعا ۇشىراپ، جەر اۋدارىلىپ كەلگەن قىرىققا جۋىق ادامنىڭ بار ەكەنىن جانە ولاردىڭ وتە ساۋاتتى، زيالى، يمپەرياعا پايدالى ادامدار ەكەنىن ايتىپ بەرىپ، ونى كەڭسە قىزمەتكەرى لوبانوۆسكيمەن تانىستىرادى. لوبانوۆسكي ءوز كەزەگىندە دج.كەنناندى ساياسي ماتىپپەن جەر اۋدارىلعاندارمەن تانىستىرادى، قازاق اۋىلىن كورسەتەدى. سودان كەيىن گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسىندە قىزمەت ەتەتىن «وتە تالانتتى جاس عالىم، انتروپولوگيا مۇراجايىن ۇيىمداستىرۋعا تالپىنىپ جۇرگەن لەونتەۆپەن» جۇزدەستىرەدى. ءوزارا ءتىل تابىسقان سوڭ، ونىڭ وتە بىلىمقۇمار ەكەنىنە ءتانتى بولادى.

سودان كەيىن دج.كەنناندى ساياسي سەنىمسىزدەرمەن سۇقباتتاستىرۋ ءۇشىن لەونتەۆ جەكە پاتەردە ارنايى كەش ۇيىمداستىرادى. اڭگىمە كىتاپ پەن كىتاپحانا تۋرالى بولعاندا، لەونتەۆ وعان مىناداي دەرەكتى ايتىپ بەرەدى. ول اڭگىمە تۋرالى دج.كەننان ءوزiنiڭ اتاقتى ەڭبەگىندە: «مەنىڭ قويعان سۇراعىما بايلانىستى، لەونتەۆ ماعان Ceمەي كىتاپحاناسىنىڭ تاريحى تۋرالى ايتىپ بەردى. ول:

– كىتاپحانا تەك قانا ساياسي جەر اۋدارىلعاندار ءۇشىن عانا ۇلكەن يگىلىكتى ءىس اتقارىپ وتىرعان جوق، سونىمەن قاتار ول قالا تۇرعىندارىنىڭ وي-ءورىس تىرشىلىگىنە دە جان ءبىتىردى. ءتىپتى قازاقتار دا (تۇپنۇسقادا: قىرعىزدار دا – ت.ج.), – دەدى ول، – ارا-تۇرا ونىڭ قىزمەتىن پايدالانىپ تۇرادى. مەن ءبىر ءبىلىمدى قازاقتىڭ قارياسىن (ستاريكا-كيرگيزا) بىلەمىن، ونىڭ اتى-ءجونى يبراگيم قۇنانباي (تۇپنۇسقادا – يبراگيم كونوباي), ول كىتاپحاناعا تەك قانا كەلىپ قويمايدى، سونىمەن قاتار ونداعى بوكل، ميلل جانە درەپەر سياقتى اۆتورلاردىڭ دا كىتابىن وقيدى.

– سوندا سiز، – دەپ داۋىستادى ءبىر ستۋدەنت، – سەمەيدە ميلل مەن درەپەردىڭ شىعارمالارىن وقيتىن كارى قازاق تۇرادى دەپ ايتقىنىز كەلiپ تۇر ما؟!

– ءيا، ءدال سولاي، – دەپ سەنىممەن قاسقايا جاۋاپ بەردى لەونتەۆ. – مەن ونى العاش كورگەنىمدە، ونىڭ مەنەن: يندۋكتسيا مەن دەدۋكتسيانىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى سۇراعانى قاتتى تاڭعالدىردى. كەيىننەن كوزىم جەتكەنىندەي، ول شىنىندا دا، اعىلشىن فيلوسوفياسىن جاقسى بىلەدى ەكەن جانە سودان كەيىن مەن اتاعان كىتاپتاردىڭ بارلىعىنىڭ دا ورىس تىلىندەگى اۋدارماسىن وقىپ شىعىپتى.

– سiز ول وقىعاندارىنىڭ ءبارىن ءتۇسىندى دەپ ويلايسىز با؟ – دەپ سۇرادى الگى ستۋدەنت.

– مەن ەكى كەش بويى ودان درەپەردىڭ «ەۋروپانىڭ اقىل-ويىنىڭ دامۋى» اتتى شىعارماسى بويىنشا ەمتيحان الدىم، – دەپ جاۋاپ بەردى لەونتەۆ، – شىندىعىن ايتۋىم كەرەك، ول مۇنى وتە ورنىقتى ءتۇسىنىپتى.

– مەنىڭ نازارىمدى مىنا ماسەلە اۋداردى، – دەدiم مەن، – كىتاپحاناداعى كىتاپتاردىڭ كوپشىلىگى، سونىڭ ىشىندە اعىلشىن عالىمدارىنىڭ شىعارمالارى تسەنزۋرانىڭ باقىلاۋىنان وتسە دە، قولعا بەرۋگە تىيىم سالىنعان ەڭبەكتەر ەكەن.

– نەگە بۇلاي: اۋەلى كىتاپتى وقۋعا رۇقسات بەرەدى دە، ارتىنان تىيىم سالادى؟

– ءبىزدىڭ تسەنزۋرامىزدىڭ ۇستانىمى وزگەشە، – دەدى جەر اۋدارىلعانداردىڭ بىرەۋى، – ءسىز مىنانى قالاي تۇسىندىرگەن بولار ەدىڭىز: مىسالى ادام ءسميتتىڭ «ادامزات بايلىعى» سياقتى كىتاپتارعا تىيىم سالىنعان، ال، ءدارۆيننىڭ «تەكتەردىڭ تاريحى» مەن «ادامزاتتىڭ شىعۋ تەگى» اتتى شىعارمالارىنا رۇقسات بەرىلگەن. سوڭعى شىعارمالار الدىڭعىسىنا قاراعاندا الدەقايدا قاۋىپتى ەمەس پە» [كەننان دج.، 1 ت.، ب198-199]، – دەپ جازدى.

مىنە، لەونتەۆتىڭ دج.كەننانعا ايتىپ بەرگەن بۇل دەرەگى ىلگەرىدە ايتىلعان ابايدىڭ ميحاەليسپەن كىتاپحانادا كەزدەسۋىن ەسكە تۇسىرەدى. اباي كىتاپحانادا ميحاەليسپەن تانىستى ما، جوق، لەونتەۆپەن تانىستى ما، قايسىسى شىندىق، الدە ەكەۋiمەن دە كىتاپحانادا كەزدەستى مە، ونى انىقتاۋ – باسقا اڭگىمەنىڭ ارقاۋى.

ال ءۇزىندىنى ۇزاق كەلتىرۋىمىزدىڭ سەبەبى، ءبىرىنشى، مۇندا سەمەي كىتاپحاناسىنىڭ كىتاپ قورى تۋرالى تولىق ماعلۇمات كەلتىرىلگەن. سونداي-اق اتالعان كىتاپتاردى ابايدىڭ وقىعاندىعىنان نەمەسە وقۋى مۇمكىن ەكەندىگىنەن حاباردار ەتەدى. ءۇشىنشى، بۇل – كوكباي سياقتى مولدالاردىڭ ءوزى ايتىپ بەرگەن، ابايدىڭ ءدارۆيندى دەن قويىپ وقىعاندىعى تۋرالى ەستەلىگىنىڭ راستىعىن بۇلجىتپايتىن ءبىر دالەل بولىپ تابىلادى.

ال اباي تۋرا سول كۇندەرى، ياعني دجوردج كەننان سەمەيگە كەلگەندە، شار وزەنى بويىنداعى قارامولا سيازىنا توبە بيلىك ەتىپ قايتىپ، ىلە سوڭىنان جازىلعان ارىز-شاعىمدارعا بايلانىستى تەرگەۋ استىندا جۇرگەن ەدى.

بۇل كىتاپحانانىڭ كىتاپ قورى جانە سوعىستان كەيىنگى كۇتىمسىز كۇيى تۋرالى بەلگىلى عالىم ق.مۇحامەدحانۇلى 1947 جىلى 27 قاراشادا سسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق فيليالىنىڭ باسشىسى ق.ساتباەۆقا جازعان:

«سىزگە سەمەي قالاسىنداعى كىتاپحانالاردىڭ ساپاسى توزبەستىك ايانىشتى ءحالىن از سوزبەن بايانداپ ءوتۋدى ماقۇل كوردىم.

1. گوگول اتىنداعى كىتاپحانا...» دەپ باستالاتىن حاتىندا اراپ ھارپىمەن جازىلعان كوپتەگەن سيرەك قولجازبالار مەن كىتاپتاردىڭ تالان-تاراجعا تۇسكەنىن بايان ەتىپ، بۇل كىتاپحانانىڭ ماڭىزىن اتاپ كورسەتە كەلىپ:

«قازىرگى كەزدە سەمەي قالاسىنداعى اباي اتىنداعى امبەباپ-عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك باسىلىمدارىنىڭ التىن قورىن قۇراپ وتىرعان: پۋشكين ا.س. سوچينەنيا. سپب.، 1887; تولستوي ل.ن. سوچينەنيا. م.، 1889; ۋەۆەلل ۆ. يستوريا يندۋكتيۆنىح ناۋك. سپب.، 1867; سوچينەنيا پلاتونا. سپب.، 1863; بايرون سوچينەنيا. سپب.، 1884; حەراسكوۆ م. ەپيچەسكيە تۆورەنيا. چ.1.-م.، 1786; چ.2. 1787; كانتەمير ا.د. سوچينەنيا. سپب.، 1868; سپەنسەر گ. وسنوۆانيا پسيحولوگي. سپب.، 1876 دال ۆ.ي. سوچينەنيا. 1883; بەككەر ك. ۆسەميرنايا يستوريا. سپب.، 1846; كارامزين ن.م. يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو. سپب.، 1845; يليادا گومەرا.-/ پەر. گنەديچا ن. سپب.، 1829, تاعى باسقالارى – سونىڭ ايقىن ايعاعى. بۇل كىتاپتار XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن، الەمدىك مادەنيەتتەن شالعايداعى قازاقى اۋىلدىڭ ءتول پەرزەنتى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ بىلىمگە قۇمارلىق ءشولىن باسقان رۋحاني بۇلاق بولا الدى... سەمەيدىڭ قوعامدىق كىتاپحاناسىنىڭ ورىس جانە الەم ادەبيەتى كلاسسيكتەرى شىعارمالارى، ءارتۇرلى عىلىم سالالارىنان كىتاپ قورى مول. «ۆەستنيك ەۆروپى»، «رۋسسكي ۆەستنيك»، «رۋسسكايا مىسل»، «يستوريچەسكي ۆەستنيك»، ت.ب. رەسەي مەرزىمدى باسىلىمدارىن الىپ وتىرعان سول زامانداعى ءسىبىر كىتاپحانالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ باي كىتاپحانا»، دەپ سەمەي كىتاپحاناسىنىڭ اباي عۇمىرناماسى مەن شىعارماشىلىق زەرتحاناسىنىڭ قالىپتاسۋىندا اسا ماڭىزدى ورىن الاتىنىن، ونى ساقتاپ قالۋدىڭ ۇلت رۋحانياتى ءۇشىن قۇرمەتتى پارىز ەكەنىن، كىتپاپحانا ءۇيىن قالايدا كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ قاجەتتىگىنە نازار اۋدارادى.

بۇل عيمارات اباي كىتاپ وقىعان جاي عانا جاعىراپيالىق نۇكتە، مەكەن-جاي ەمەس، قازاق رۋحانياتىنىڭ الىبى ابايدىڭ اباي بولىپ، ۇلت تۇلعاسى رەتىندە قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن رۋحانيات مەكتەبىنىڭ كيەلى مەكەنى. كەزىندە گوگول اتىن يەلەنىپ، كەيىننەن ابايدىڭ اتى بەرىلىپ، باسقا عيماراتقا كوشىرىلگەن، سەمەي قالاسىنداعى ماڭگىلىك ەل كوشەسىندەگى 22-ءۇي توقسانىنشى جىلدارى «تسەنتركرەديت بانككە»، ودان ءۇشىنشى قول ارقىلى جەكە مەنشىككە ساتىلىپ كەتكەن (قازىر وندا تاتار ونەر مەكتەبى ورنالاسقان). ال وسى عيماراتتى قايتارۋ تۋرالى قوزعاۋ سالىنا باستاعان تۇستا، ياعني 2020 جىلدىڭ 31 قاڭتارىنداعى №1 كەلىسىم (دوگوۆور) بويىنشا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تولىق وكىلەتتى ۋاكىلدىگى» «جىلجىمايتىن بۇل مۇلىكتى» ەشقانداي نەسيەسىز (بەزۆوزمەدنو) «تاتار ونەر مەكتەبىنە» («كگكپ «تاتارسكايا شكولا يسكۋسستۆ) پايدالانۋعا بەرگەن» بۇل كىتاپحانا – ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني تاريحىنىڭ قاسيەتتى ەسكەرتكىشى. بۇل كىتاپحانا ابايدىڭ رۋحاني ۋنيۆەرسيتەتى بولىپ تابىلادى. اباي – سول ءبىلىم ورداسىنىڭ ماڭگىلىك وقىرمانى. سول عيماراتتىڭ ماڭدايشاسىنا «اباي قۇنانبايۇلى كوپ جىلدار بويى وسى كىتاپحانانىڭ وقىرمانى بولدى» دەپ ەكى تىلدە جازىلىپ ەدى. حالىقتىڭ جۇرەگىنە جازىلىپ، جانارىنا ءبىر عاسىر بويى كوزايىم بولعان بۇل تاقتا دا وكىلەتسىز وكىلدەردىڭ نازارىنا ىلىكپەدى. اشىعىن ايتقاندا، قاي اكىم، قاي باسشى كىمگە، نەگە، قانداي مەزىرەتى ءۇشىن ساتتى؟ مۇنىڭ بارلىعى زاڭدىق قۇقىق تۇرعىسىنان انىقتالىپ، شىندىق قالپىنا كەلتىرىلۋى كەرەك. تاتار رەسپۋبليكاسى دا قازاق رۋحانياتىنىڭ تاريحىن جويۋعا جانە زاڭسىزدىققا جول بەرە قويماس.

كەيبىر تىرناق استىنان كىر ىزدەگەن ادامدار قازىرگى تاتار مۋزىكالىق مەكتەبى بولىپ تۇرعان سول ەسكى عيماراتتىڭ 1902 جىلى سالىنعانىن العا تارتىپ، بۇل عيماراتتا ابايدىڭ بولماعانىن وزەۋرەي دالەلدەۋگە تىرىسىپ جۇرگەنىن بايقايمىز. بۇل – ەلدىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرەتىن تىرلىك. كەزىندە اباي سۋسىنداعان رۋحاني باستاۋ سەمەيدىڭ قوعامدىق كىتاپحاناسى نەگىزىندە جاساقتالدى. ابايدىڭ اينىماس دوستارى بولعان سول ەسكى كىتاپتار وسى كىتاپحانانىڭ سورەسىنە جايعاستى. ەندەشە، اباي مۇندا بولمادى دەپ كىم ايتا الادى؟

حاكىمنىڭ عازيز ساۋساعى ءتيىپ، كوز نۇرى سىڭگەن سول كىتاپتار 1930 جىلى وسى عيمارات كىتاپحاناعا اينالعاندا، سوندا كوشتى. دەمەك ابايدىڭ تابانى تيگەن سەمەيدىڭ قوعامدىق كىتاپحاناسىنىڭ مۇراگەرى – وسى عيمارات. ءبىز بۇل عيماراتتى اباي كىتاپ وقىعان عيمارات دەپ سانايتىن سەبەبىمىز وسى. سوندىقتان بۇل عيماراتتى اباي ورتالىعى ەتىپ اشۋ – دانىشپاننىڭ كەمەل ءىلىمىن جاستار ساناسىنا ءسىڭىرىپ، رۋحانياتتى دامىتۋ جولىنداعى ىرگەلى قادام بولارى ءسوزسىز. كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن بۇل قاستەرلى نىسان سوندا عانا ءوزىنىڭ ءتيىستى ورنىن الار ەدى.

«عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەگەن اقىننىڭ بار ءۇمىتى – عىلىمدى ەل بولۋ. بيىلعى مەرەيلى تۇستا سەمەي قالاسىنداعى ماڭگىلىك ەل كوشەسى، 22 مەكەنجايىنىڭ تاريحي ماڭىزى مەن قۇندىلىعى باعامدالىپ، ارنايى اباي ورتالىعى بولىپ اشىلسا، تاريح تاپسىرىندە دۇرىس شەشىم بولار ەدى. ابايدىڭ ارتىنا قالدىرعان مۇرالارىنداعى جۇرەك، قايرات، اقىل ۇستانىمى قازىرگى قازاق قوعامىندا دا ءوز ءرولىن جوعالتپاق ەمەس. ال ونىڭ باسقان ءار ءىزى دە قازاق جۇرتى ءۇشىن قادىرلى بولا بەرمەك. جاھاندانۋ داۋىرىندە دە اباي قوزعاعان اسىل يدەيالار ويىمىزعا قايىرا ورالادى. ەندىگى ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – اباي يدەيالارىن زامان تالابىنا ساي جاڭارتۋ ءھام جۇزەگە اسىرۋ.

سوڭعى بەس جىلدا سەمەي ءوڭىرىن سەرپىلتىپ تاستايتىن، ەلدىڭ قۋانىشى مەن جۇبانىشىنا اينالعان ەكى ايتۋلى، ءۇمىتتى وقيعا بولدى. ءبىرىنشىسى – وبلىستىڭ قايتا اشىلۋى، ەكىنشىسى – پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ سەمەي قالاسىن قازاقتىڭ تاريحي-مادەني استاناسىنا اينالدىرۋ تۋرالى ايتۋلى ۇسىنىسى. ءبىر ۇلتتىڭ تاريحي-مادەني استاناسى بولۋ – سول مەملەكەتتىڭ قاسيەتتى مەكەنىنە اينالۋ دەگەن ءسوز. ال سوعان ساي بولۋ ءۇشىن تۋعان قالامىزدى قاسيەتتەندىرۋ باعىتىندا نە ىستەلىپ جاتىر؟ وزگەنى بىلاي قويعاندا، ابايعا قاتىستى بۇرىنعى گوگول اتىنداعى كىتاپحانا قايدا؟ ماڭدايعا باساتىن بىردەن-ءبىر تاريحي عيمارات ەمەس پە ەدى؟ الاش ۇكىمەتى جاريالانعان عيمارات قايدا؟ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كيەلى شاڭىراعى ەمەس پە ەدى ول؟ «اباي جولى» رومانىندا سۋرەتتەلگەن تاريحي عيماراتتار ساقتالدى ما، ساقتالسا قايدا جانە قانداي جاعدايدا؟

1997 جىلى م.اۋەزوۆتىڭ 100 جىلدىعى مەرەيتويى كەزىندە ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى، س.تورايعىرۇلى، ج.ايماۋىتۇلى، ەڭ سوڭىندا م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى كاميلاعا ۇيلەنگەننەن كەيىن تۇرعان، «قاراكوز» پەساسى مەن اڭگىمەلەرى جازىلعان بۇرىنعى «اكادەميك پاۆلوۆ اتىنداعى كوشەدەگى

4-ءۇيدى» (سول كەزدەگى مەكەنجايى) دەگدار قايىم مۇحامەدحانوۆ ارنايى اپارىپ كورسەتىپ ەدى. تەرەزە جاقتاۋلارى، توبە جيەگى اعاشپەن ورنەكتەلگەن ءۇي بولاتىن. جانىعىپ ءجۇرىپ مۇراجاي جاساۋ تۋرالى ۇكىمەت قاۋلىسىنا ەنگىزىپ ەم. قاۋلى قابىلداندى. بىراق قاراجاتتىڭ قيىن كەزىندە «الاش ارداگەرلەرى» مۇراجايى ءا.مولداباەۆتىڭ ۇيىنە جاساقتالدى. ءدال قازىر ءبىر ءۇيدى اۋلاسىمەن قوسىپ ساتىپ الۋعا ۇكىمەتىمنىڭ قاۋقارى جەتەدى عوي.

تاريحي-رۋحاني ەسكەرتكىش رەتىندە كۇتىم تىلەپ تۇرعان عيمارات – ءتىنىباي مەشىتى. بۇل مەشىتتىڭ تابالدىرىعىندا قۇنانباي، تاتتىمبەت، كەمپىربايدان باستاپ اباي مەن شاكارىمنىڭ، الەكەڭ-ءاليحان بوكەيحان باستاتقان الاش دەگدارلارىنىڭ – اقاڭنىڭ-احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ، جاقاڭنىڭ-مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ، سۇلتانماحمۇت تورايعىرۇلىنىڭ، رايىمجان مارسەكوۆتىڭ، ماعجان جۇماباەۆتىڭ، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ، قانىش ساتباەۆتىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، الكەي مارعۇلاننىڭ، ەڭ سوڭعى تۇياق قايىم مۇحامەدحانوۆ تابانىنىڭ ءىزى جاتىر. ال اباي پايدالانعان، اڭىزعا اينالعان گوگول اتىنداعى كىتاپحانا الدەبىر كوپەستىڭ قولىندا. ونى قايتا وڭدەپ، وزگەرتۋگە كەزىندە جۇرت قارسى بولىپ توقتاتقان ەدى. قالايدا قولدان جاساندى كوسەم، جاساندى شەشەن، جاساندى كوشە، جەر اتتارىن جاساماي، توزعان ەسكى سەمەيدى – قاسيەتتى قارت سەمەيدى قالپىنا قايتا كەلتىرۋدىڭ قامىنا شۇعىل ءارى تاباندى تۇردە كىرىسكەن لازىم. ول ءۇشىن جەكەلەپ ەمەس، مۇقىم سەمەي قالاسىنداعى تاريحي ورىنداردى انىقتاپ، تىزىمگە الىپ، تاريحي سيپاتتاما جاساپ، پارمەندى شەشىم شىعارا الاتىن مەملەكەتتىك دارگەيى بار ارنايى كوميسسيا قۇرۋ قاجەت. سوندا عانا اركىمنىڭ جالعان جالاسى مەن سىلتاۋىنا، بۇلتاعى مەن بۇقپانتايىنا جول بەرىلمەيدى.

قاتۋ دا، باتۋ دا ايتىلعان تۇستار بولسا، كوڭىلىڭە الما، اعايىن، عافۋ ەت. بىراق شىن ءسوزىم، جان ءسوزىم وسى.

تۋعان جەردىڭ وسىنداي تاعدىرى اكىمدىك ەمەس، پەرزەنتتىك ار-نامىسىن وياتىپ، ۇلان-عايىر ەلىڭە ۇندەۋ تاستاعان الەۋەتتى اكىم بەرىك ءۋاليۇلىنىڭ سالاۋات-ساۋىنىنا، سول ەلدىڭ ءبىر پەرزەنتى رەتىندە ءوز ماماندىعىما سايكەس وسى ريسالا ارقىلى ءۇن قوسقىم كەلدى.

تۇرسىن جۇرتباي،

جازۋشى-عالىم

Abai.kz