كەڭەستىك بيلىك جۇيەسىنىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن - قاندى شەڭبەلىنە ەڭ الدىمەن الاش قايراتكەرلەرى تاپ بولعانى بەلگىلى. الاششىل ازاماتتاردىڭ اڭدىسىن باققان كەڭەستىك بيلىك الاشتىق ەليتانى وزىنە قارسى تۇرعان ىقپالدى ءارى قاۋىپتى كۇش رەتىندە باعالاپ، اقىرى ەسەپ ايىرىسۋ قاجەت، وپپونەنتتەرىن ءتۇپ-تامىرىنان شاۋىپ تاستاۋ كەرەك دەپ شەشەدى. 1926-1927 جىلداردان باستاپ رەپرەسسيالىق شارالاردى قولعا العان ولار، 1930 جىلعى 4 ساۋىردەگى وگپۋ (بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) القاسىنىڭ شەشىمىمەن ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆ باستاعان قىرىققا جۋىق الاش زيالىلارىن ءتۇرلى مەرزىمدەرگە تۇرمەلەرگە جانە كونتسلاگەرلەرگە  قاماپ، جەر اۋدارادى جانە باسقا دا جازالارعا كەسەدى.

1932 جىلعى 20 ساۋىردەگى  وگپۋ ۇشتىگىنىڭ ۇكىمىمەن جيىرمادان استام الاش زيالىلارى بەس جىلعا رەسەيدىڭ ۆورونەج وبلىسىنا جەر اۋدارىلدى. ال الاششىل جاستاردىڭ بىرقاتارى اعالارىنىڭ اقىلىن تىڭداپ، الاش يدەولوگياسىنان باس تارتاتىندىقتارىن رەسمي تۇردە مالىمدەي وتىرىپ، ۇلت مۇددەسىن كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىندا ءجۇرىپ قورعاۋعا تىرىستى. م.جۇماباەۆ، م.اۋەزوۆ جانە ءا.ەرمەكوۆتەر وسى جولدى تاڭداعانمەن دە وگپۋ-ءدىڭ تەپكىسىن كوردى. وكىنىشكە قاراي، م.دۋلاتوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، د.ءادىلوۆ، ءا.ءبايدىلدين، ا.يۋسۋپوۆ جانە باسقا بىرقاتار الاش زيالىلارى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى نەمەسە اباقتىدا كوز جۇمدى.

كەڭەستىك بيلىك جۇيەسىنىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن - قاندى شەڭبەلىنە ەڭ الدىمەن الاش قايراتكەرلەرى تاپ بولعانى بەلگىلى. الاششىل ازاماتتاردىڭ اڭدىسىن باققان كەڭەستىك بيلىك الاشتىق ەليتانى وزىنە قارسى تۇرعان ىقپالدى ءارى قاۋىپتى كۇش رەتىندە باعالاپ، اقىرى ەسەپ ايىرىسۋ قاجەت، وپپونەنتتەرىن ءتۇپ-تامىرىنان شاۋىپ تاستاۋ كەرەك دەپ شەشەدى. 1926-1927 جىلداردان باستاپ رەپرەسسيالىق شارالاردى قولعا العان ولار، 1930 جىلعى 4 ساۋىردەگى وگپۋ (بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) القاسىنىڭ شەشىمىمەن ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆ باستاعان قىرىققا جۋىق الاش زيالىلارىن ءتۇرلى مەرزىمدەرگە تۇرمەلەرگە جانە كونتسلاگەرلەرگە  قاماپ، جەر اۋدارادى جانە باسقا دا جازالارعا كەسەدى.

1932 جىلعى 20 ساۋىردەگى  وگپۋ ۇشتىگىنىڭ ۇكىمىمەن جيىرمادان استام الاش زيالىلارى بەس جىلعا رەسەيدىڭ ۆورونەج وبلىسىنا جەر اۋدارىلدى. ال الاششىل جاستاردىڭ بىرقاتارى اعالارىنىڭ اقىلىن تىڭداپ، الاش يدەولوگياسىنان باس تارتاتىندىقتارىن رەسمي تۇردە مالىمدەي وتىرىپ، ۇلت مۇددەسىن كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىندا ءجۇرىپ قورعاۋعا تىرىستى. م.جۇماباەۆ، م.اۋەزوۆ جانە ءا.ەرمەكوۆتەر وسى جولدى تاڭداعانمەن دە وگپۋ-ءدىڭ تەپكىسىن كوردى. وكىنىشكە قاراي، م.دۋلاتوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، د.ءادىلوۆ، ءا.ءبايدىلدين، ا.يۋسۋپوۆ جانە باسقا بىرقاتار الاش زيالىلارى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى نەمەسە اباقتىدا كوز جۇمدى.

بۇگىندە الاش قايراتكەرلەرىن سۇرگىنگە ۇشىراتقان 1937-38 جىلداردىڭ ىزعارلى لەبiنەن ەسكەن سۇراپىل زۇلماتتىڭ زاردابى مەن سالدارى قاندايلىق بولعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. ياعني، تاعلىمى زور تاريحي ناۋبەتتiڭ قازiرگi جاڭا بۋىن، جاس ۇرپاققا بەرەر ساباعى تۋراسىندا ويلانۋ قاجەتتiگى تۋىندايدى. اتاپ ايتقاندا، سول اعا بۋىننىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ، iرگەسiن سوگiپ كەتۋگە قاۋiپ تۋدىرعان زاۋالدىڭ ەندiگi ۋاقىتتا الدىن الۋ، ونىڭ الەۋمەتتiك زارداپتارىنان ارىلۋ جايى تۇر. وسى تۇرعىدا وتكەن عاسىردىڭ 37-جىلدارى بەتكە ۇستار ۇلت زيالىلارىن ساياسي قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراتقان قوعامنىڭ قايشىلىقتى قارەكەتiن تارازىلاۋ، تاريحي جادىنى جاڭعىرتۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى.

ارينە، 37-جىلدارى كەڭەستiك توتاليتارلىق جۇيە جۇرگiزگەن سولاقاي ساياساتتىڭ اۋىر زارداپتارىن ارقالاعان ازاماتتار مەن سول جىلدا قۇربان بولعان الاش زيالىلارىمەن قاتار، «بiر عانا رەپرەسسيا سالدارىنان قازاعا ۇشىراعان قازاقستاندىقتاردىڭ جالپى سانى 25 مىڭ ادامنان اسىپ جىعىلادى. سونىمەن قاتار، ستاليندiك قىلمىستى كوللەكتيۆتەندiرۋدiڭ سۇمدىق سالدارىنان 1,5 ميلليونعا جۋىق قازاق كوز جۇمدى. 1930-1932 جىلدارى 1,5 ميليون قازاق كسرو-دان شەتەلدەرگە ءبىر جولا كوشiپ كەتتi.

1930 جىلى رەسپۋبليكادا 5 ميليون 873 مىڭ ادام تۇراتىن - بۇل وسىندا كوشiرiلگەندەردiڭ جالپى سانىمەن بiردەي دەلiك. 1933 جىلعا قاراي حالىقتىڭ سانى 2 ميلليون 493 مىڭ ادام عانا بولدى. ال 1937-38 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگiننەن باستاپ ستالين دۇنيەدەن وتكەنگە دەيiنگi ارالىقتا قازاقستاندا 103 مىڭ ادام ساياسي ايىپ تاعىلۋ ارقىلى سوتتالسا، ونىڭ جوعارىدا ايتىپ كەتكەندەي 4/1 «وگپۋ - نكۆد ۇشتiكتەرi» ۇكiمiمەن، سوت ۇكiمiمەن اتىلعان». وسى وتىزىنشى جىلداردىڭ جۋان ورتاسىنداعى الاش زيالىلارى يتجەككەنگە ايدالىپ، اتىلماس بۇرىن قانداي قوعامدىق-ساياسي جانە پسيحولوگيالىق قىسپاققا ۇشىراعاندىعىنا ناقتى تاريحي قۇجاتتارمەن تانىسا وتىرىپ، كوز جەتكىزۋگە بولادى.

وسى رەتتە ازالى تاريحىمىزعا باس يە وتىرىپ، قۇربان بولعان اياۋلى ازاماتتار رۋحىنا تاعزىم ەتiپ، وتكەنiمiزگە ساۋاپ، وتكەلiمiزگە سالاۋات ايتۋ پارىزىمىز دەگەنiمەن، ءدال مۇنداي جاعدايلارداعى شەتەلدەردiڭ وزىق تاجiريبەسiنەن ۇلگi الۋ قاجەتتiگi تۋىندايدى.

ايتالىق، سول كەزدەگi كەڭەستiك جۇيەنiڭ ىقپالىندا بولعان موڭعوليا مەملەكەتi ەلiكتەگىشتiكپەن كەڭەستiك رەپرەسسيانىڭ ارتىنشا-اق ونى ءوز ەلدەرiندە قايتالاعان بولاتىن. كەيiننەن موڭعوليا باسشىلىعى بۇل سولاقاي ساياساتى ءۇشiن حالقىنان كەشiرiم سۇراپ، قۇربان بولعاندار مەن ازاپ شەكەندەردiڭ ۇرپاقتارىنا وتەماقى تولەدi. بۇل جايت تۋراسىندا ونىڭ كۋاگەرلەرi - بۇگiندە سول جاقتان اتا-جۇرتقا قونىس اۋدارعان اعايىننىڭ ايتارى بارشىلىق. وسى سىندى  ازالى تاريحىمىزدىڭ قاسىرەتتi بەتتەرiن پاراقتاعاندا ءالi الدا اتقارار iستەردىڭ كوپ ەكەنiنە كوز جەتەدi.

ەندى وسى وتىزىنشى جىلداردىڭ جۋان ورتاسىنداعى الاش زيالىلارى يتجەككەنگە ايدالىپ، اتىلماس بۇرىن قانداي قوعامدىق-ساياسي جانە پسيحولوگيالىق قىسپاققا ۇشىراعاندىعىنا ناقتى تاريحي قۇجاتتارمەن تانىسا وتىرىپ، كوز جىبەرىپ كورسەك. ويتكەنى، ءدال سول ۋاقىتتارى قالىپتاسقان ساياسي احۋالدىڭ ءزىلماۋىر سالماعى تەك الاش ەليتاسىن عانا ەمەس، تۇتاستاي قازاق ۇلتىن جانىشتاپ بارا جاتتى.  بۇعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن و. يساەۆتىڭ بك(ب)پ-نىڭ I سەزىندە سويلەگەن ءسوزىنىڭ تومەندەگى قىسقارتىلعان ستەنوگرامماسىن  شولىپ شىقساق تا جەتكىلىكتى.

«... قازاقستاندا باستى قىزمەتتە جۇرگەن، قازاقستاننىڭ iشiندە تۇزەلمەي جۇرگەن ادامدار الاشورداشىلارمەن بiرگە iستەگەندiگi كورiنiپ وتىر. سول جولداس، تۇزەلمەي قالعان ادامداردى ايتىپ وتىرمىز. نۇرماقوۆ سەكiلدi ماسكەۋ قالاسىندا بiراز جىلدىڭ iشiندە ۇلكەن قىزمەتتە وتىرعان، قازاقستاندا 1929 ج. دەيiن سوۆناركومنىڭ باستىعى بولىپ وتىراتىن، بiر جاعىنان، سوۆەت ۇكiمەتiنiڭ ساياساتى دۇرىس دەگەن بولىپ، ەكiنشi جاعىنان، تروتسكيدiڭ تىڭشىسى بولىپ، سولارمەن بiرگە جاپون، گەرمانداردىڭ بايلارىنا ساتىلماقشى بولىپ جۇرگەندiگi كورiنiپ، قازiرگi ۋاقىتتا ۇستالىپ وتىر. بۇل نەنi كورسەتەدi, جولداستار؟ وڭشىل ۇلتشىلداردىڭ، ۇلتشىل بولىپ جۇرگەن ادامداردىڭ زيانكەس، جات ەكەندiگiن اشىق، ايقىن وڭشىل ۇلتشىل ەكەندiگiنiڭ ابدەن انىقتالعاندىعىن كورسەتەدi.

...ەكiنشi اڭگiمە، جولداستار، مىناۋ. سوڭعى ۋاقىتتا پارتيانىڭ تاريحىن ۇيرەنiپ، سونى جۇرتقا ءتۇسiندiرۋ تۋرالى بiراز اڭگiمەلەر بار، بۇل اڭگiمەنiڭ بiر جاعى قازاقتىڭ كونتررەۆوليۋتسياشىل ۇلتشىلدارىمەن كۇرەسكە بايلانىستى. بۇل تۋرالى بiراز جولداستار ايتىپ ءوتتi. ولاردىڭ ايتقانى، الاش-وردا وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان بۇرىن بولسا دا، ول - رەۆوليۋتسياشىل، پاتشاعا قارسى كۇرەس جۇرگiزدi دەگەن اڭگiمە بار دەدi.

بۇل - دۇرىس تەوريا ەمەس، زياندى تەوريا. بiرقاتار جولداستار ايتتى، بۇل تۋرالى زياندى تەوريالاردىڭ بار ەكەنi داۋسىز. بۇل جونiندە مەنiڭ دە قاتەم بار. 1927 ج. ولكەلiك پارتيا كوميتەتiندە مارتىنوۆتىڭ بiر تاپسىرماسى بولدى. «الاش-وردا تۋرالى بارلىق قاعازداردى، دوكۋمەنتتەردi جينا، سونى باسىپ شىعارۋ كەرەك»، - دەدi. الاش-وردانىڭ كiم ەكەندiگiن، قانداي iس جۇرگiزدi دەپ، وسى دوكۋمەنتتەردi تەرiپ، باسىپ شىعارۋدىڭ ءوزi ول ۋاقىتتا قاتە بولعان ەكەن. ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ ساياسي قاتەسi وسى».

ارينە، بۇگىن ءبىز سول كەزدەگى زامانانىڭ ىعىمەن كەزىندە الاششىل ازاماتتارعا قارا كۇيە جاققان ادامداردى ايىپتاي المايمىز. ونىڭ ءالى ءادىل باعاسىن بەرەتىن ۋاقىتتى تورەشىلىككە قالدىرامىز. دەگەنمەن قۇجاتتىڭ اتى قۇجات. اسىرەسە قازاق تاريحىندا وزىندىك ورنى عانا ەمەس، تاعىلىمى زور سانالاتىن الاش قوزعالىسىنا، ونىڭ قايراتكەرلەرىنە قاتىستى ماسەلەلەردىڭ كۇنگەيى مەن كولەڭكەسىنىڭ بارلىق قىرىن قامتيتىن قۇجاتتاردى رۋحاني اينالىمعا شىعارۋ مىندەتىمىز. بۇل ءبىر جاعىنان زەردەلەر تاقىرىبىمىزدى تولىققاندى ايشىقتاي تۇسەرى انىق.

جالپى كەزىندە بيىك مىنبەلەردە سويلەنگەن نەمەسە مەرزىمدى باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كورگەن نەگىزسىز سىنداردى اۆتورلارى ءوز ەرىكتەرىمەن ايتتى ما، الدە الدەبىرەۋلەردىڭ نۇسقاۋى نەمەسە قىسىمى ارقىلى جۇزەگە اسىردى ما دەگەنگە سول قۇجاتتاردىڭ وزدەرى جاۋاپ بەرىپ تۇرعانداي. بۇل جاعىن، ياعني ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن تارازىلاۋدى زەردەلى وقىرماننىڭ وزىنە قالدىردىق. ال كوممۋنيستەردىڭ قىزىل قىرعىن مەن ازاپتى سۇرگىندى قالايشا قانىپەزەرلىكپەن جۇرگىزۋگە دەگەن شامادان تىس بەلسەندىلىكتەرىنە اتالعان قۇجاتتار ايعاق بولارى انىق.

ادەپكىدە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن الاش يدەياسىن اۋىزدىقتاۋعا ارنالدى. الايدا تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتقا اۋىر قاسىرەت الىپ كەلگەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق يدەيا ءوزىنىڭ رۋحاني جانە الەۋمەتتىك ەۆوليۋتسياسىنىڭ بارىسىندا «الاش» يدەياسى تۇرىندە كورىنىپ، ونى ەشقاندايدا قۋعىن-سۇرگىن توقتاتا المادى. «الاش» يدەياسى قازاق تۇسىنىگىندە تۋىس تۇركى حالىقتارىن بىرىكتىرەتىن «التى الاش» ۇعىمىن بىلدىرگەندىكتەن، حح عاسىردىڭ باسىندا ارتتا قالعان وتار حالىقتاردىڭ ۇلتتىق وزىندىك ساناسىنىڭ ويانۋىنا وراي، «تۇركىستانشىلدىق» يدەياسىمەن شەكتەسىپ جاتتى. بۇل، اسىرەسە ماعجان جۇمابايدىڭ پوەتيكالىق شىعارماشىلىعى مەن مۇستافا شوقايدىڭ تاريحي ساياسي قىزمەتىنەن اڭعارىلادى.

ساياسي تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن كوتەرگەن قازاق زيالىلارى «ويان، قازاق!» يدەياسىمەن حالىققا وي تاستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ۇلكەن يدەيالىق ءارى رەالدى الاش قوزعالىسى باستالدى جانە الاشتىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي جانە تۇلعالىق بەلسەندىلىگى مەن ەركىندىگى ۇلتتىق يدەيا رەتىندە ۇسىنىلدى. بۇل تاۋەلسىزدىك ۇرانىنىڭ الدىڭعى كەزەڭى اعارتۋشىلىق يدەيالارىمەن استاسىپ جاتقان بولاتىن. جانە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بۇل ۇندەۋى اباي مەن شاكارىمنىڭ «ادام بول!» ۇستىنىمەن جانە «ۇجدان» تۇجىرىمىمەن سيپاتتالاتىن رۋحاني-ادامگەرشىلىك باعدارمەن دە بەكىتىلدى.

قىسقاسى، قازاق تاريحىنىڭ ەڭ اۋقىمدى بولىگىن قامتيتىن ءداستۇرلى كەزەڭىندە ادام مەن ازاماتتىڭ، الەۋمەت پەن قوعامنىڭ ەركىندىگى مەن دەربەستىگىن، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى مەن ەتنوستىق دارالىعىن قورعاۋمەن سيپاتتالاتىن ۇلتتىق يدەيانىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك نەگىزدەرى ۇلى دالا ويشىلدارىنىڭ، قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ، بي-شەشەندەرىنىڭ جانە ۇلتتىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ شىعارماشىلىعىندا ايقىن كورىنىس بەردى. بۇل تۋىندىلاردا قورىتىلعان ءداستۇرلى قوعامنىڭ حالىقتىق يدەياسى مەن رۋحاني قۇندىلىقتار جۇيەسى ءوزىنىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعىن جوعالتقان جوق، كەرىسىنشە بۇگىنگى وزىمشىلدىك پسيحولوگيا مەن فيلوسوفيانىڭ ورشىگەن تۇسىندا وعان بالاما بولا الادى.

بولاتبەك تولەپبەرگەن،

«جەرۇيىق» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«Abai.kz»