قازاق قوعامىن iشتەن iرiتكەن دەرت - كوررۋپتسياعا قارسى كۇرەس جاريالاعان ۇكiمەت جەمقور شەنەۋنiكتەردiڭ قولىنا كiسەن، اياعىنا تۇساۋ سالۋعا قانشا تىرىسقانمەن، پارا الۋعا داندەگەن مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەر سانى كۇن سايىن وسۋدە. بۇل وتاندىق جانە شەتەلدiك كاسiپكەرلەرگە كەدەرگi ءارi ەلiمiزدەگi "كولەڭكەلi بيزنەستiڭ" "گۇلدەنۋiنە" سەپ.

قازاق قوعامىن iشتەن iرiتكەن دەرت - كوررۋپتسياعا قارسى كۇرەس جاريالاعان ۇكiمەت جەمقور شەنەۋنiكتەردiڭ قولىنا كiسەن، اياعىنا تۇساۋ سالۋعا قانشا تىرىسقانمەن، پارا الۋعا داندەگەن مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەر سانى كۇن سايىن وسۋدە. بۇل وتاندىق جانە شەتەلدiك كاسiپكەرلەرگە كەدەرگi ءارi ەلiمiزدەگi "كولەڭكەلi بيزنەستiڭ" "گۇلدەنۋiنە" سەپ.

بۇگiنگi تاڭدا، قر اۋماعىندا 2300-دەن استام iرi كاسiپورىن بار. ونىڭ 115-i - شەتەلدiك، ال 130-ى - بiرiككەن كاسiپورىندار. وتاندىق اۋىر جانە جەڭiل ونەركاسiبi تۇرالاعان، ەكونوميكاسىنىڭ "كiندiگi" كومiرسۋتەگiلەرگە بايلانىپ قالعان قازاقستاندا شەتەلدiك ينۆەستورلار نەگiزiنەن مۇناي مەن گاز سالاسىن تاڭدايتىنى ايتپاسا دا تۇسiنiكتi. وتكەن اپتادا USAID ۇيىمداستىرعان دوڭگەلەك ۇستەلدە قازاق قوعامىن iشتەن iرiتەتiن دەرت - سىبايلاس جەمقورلىقتان وتاندىق جانە شەتەلدiك كاسiپكەرلiككە كەلەتiن كەدەرگiلەر تالقىعا سالىندى. قازاقستانداعى كاسiپكەرلەردiڭ تاۋەلسiز اسسوتسياتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتi تيمۋر نازحانوۆ پەن قازاقستاندىق جىلجىمايتىن مۇلiك فەدەراتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتi الەكساندر كالينين: "بiزدiڭ ەلiمiزدە بەكiتiلگەن قاعيدالار مەن قابىلدانعان زاڭدار بويىنشا كاسiپكەرلiكپەن اينالىسۋ مۇمكiن ەمەس. سوندىقتان بيزنەستi جاۋىپ تاستاعان الدەقايدا تيiمدi" دەگەن مالiمدەمە جاسادى. كاسiپكەرلەر قاۋىمى قازاق شەنەۋنiكتەرi كاسiپكەرلiككە قاتىستى زاڭدى دايىنداۋ بارىسىندا بيزنەسمەندەردi ۋىسىندا ۇستاپ وتىراتىن مۇمكiندiكتەردi قوسا قاراستىراتىنىن ايتادى. مىسالى، 2006 جىلى قابىلدانعان قر "جەكەمەنشiك كاسiپكەرلiك تۋرالى" زاڭدا قازاق كاسiپكەرلەرi اتالعان زاڭ جوباسىن دايىنداۋعا جاۋاپتى پارلامەنتتiك جۇمىس توبىنا ۇسىنىس رەتiندە بiرنەشە تۇزەتۋلەر مەن وزگەرiستەر، تولىقتىرۋلار جولداپتى. ۇسىنىستىڭ iشiندە شاعىن جانە ورتا كاسiپكەرلiكتi تەكسەرۋگە قاتىستى تارماق تا بولعان. جۇمىس توبىنىڭ مۇشەلەرi تولىق كەلiسiپ، سەناتورلار قوستاعان كاسiپكەرلەر ۇسىنىسى كوپ كەشiكپەي تيiستi مينيسترلiكتەر تاراپىنان "قۇيرىق-جالىن" "كۇزەپ" قايتىپتى. ياعني، مينيسترلiكتەر قوسقان ەكi تارماقتا قارجى پوليتسياسى، سالىق ورگاندارى مەن كەدەنشiلەر كەز كەلگەن ۋاقىتتا شاعىن جانە ورتا كاسiپكەرلiكتi تەكسەرۋگە تولىق قۇقىعى بار دەگەن جولدار جازىلعان. وسىنىڭ كەسiرiنەن وتاندىق كاسiپكەرلەردiڭ قاققان دابىلى مەن جانايقايى ۇىسىنىسىمەن بiرگە ادىرا قالىپ، قازاق بيزنەسi شەنەۋنiكتەردiڭ ويىنشىعى مەن "مايشەلپەگiنە" اينالدى. بىلتىر جىل سوڭىنان باستالىپ، كۇنi كەشە - 1 شiلدەگە دەيiن جالعاسقان شاعىن جانە ورتا كاسiپكەرلiكتi تەكسەرۋگە جاريالانعان ماروتوري يتكە لاقتىرىلعان سۇيەكپەن تەڭ بولدى.
دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا USAID-تىڭ قازاقستانداعى امەريكالىق ساۋدا پالاتاسىنىڭ جەتەكشiسi كەننەت ماك قازاق جەرiندە تەر توگiپ جاتقان شەتەلدiك ينۆەستورلاردىڭ كاسiپكەرلەر ۇستiنەن قوزعالىپ جاتقان سوت پروتسەستەرiنە الاڭداۋشىلىق تانىتىپ وتىرعانىن ايتتى. قۇراما شتاتتاردا سالىقتان جالتارعاندار اۋىر قىلمىس جاساعانمەن تەڭگەرiلەدi. سالىق تولەۋدەن قاشاتىنداردىڭ زاڭ جۇزiندە قاتاڭ جازاعا تارتىلاتىنى سوندىقتان. بiراق سوعان قاراماستان، ماك مىرزانى قازاق شەنەۋنiكتەرiنiڭ سالىققا قاتىستى قولداناتىن شارالارى الاڭداتادى: "قازاقستاندا ەكونوميكالىق قىلمىس جاساعانداردى جازاعا تارتۋ، ەكونوميكالىق قىلمىس دەگەندە، اكiمشiلiك جازا مەن قىلمىستىق جازا قولدانۋدىڭ اراجiگi اجىراتۋ تومەن. ەگەر شەتەلدiك كومپانيا 17 مىڭ دوللار سالىق تولەمەسە، بۇل زاڭ بۇزۋشىلىق قىمىستىق تەكسەرۋلەرگە ۇلاسىپ، الگi كومپانيانىڭ باسشىلىعىنا قاۋiپ تونەدi. وسى سەبەپتi, كەز كەلگەن كاسiپورىن، تiپتi, ەڭ iرi, الەمگە تانىمال دەگەن كومپانيا جەتەكشiسi تۇتقىنعا الىنباس ءۇشiن قازاقستاننان جىراققا باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولادى. مەنiڭشە، بۇگiندە شەتەلدiك ينۆەستورلاردىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا باتىل ينۆەستيتسيا قۇيىپ، قازاقستاندىق سوت پەن كەدەن جۇيەسiنە سەنiممەن قاراۋى ءۇشiن كاسiپكەرلiككە قاتىسى بار بارلىققا زاڭعا وزگەرiستەر ەنگiزiپ، ارەكەت ەتۋ شارالارىن وزگەرتۋ قاجەت".

ساراپشىلار كاسiپكەرلiكتi تەكسەرەتiن ورگاندار سانىن شەكتەۋدi تەز ارادا قولعا الۋ كەرەكتiگiن كولدەنەڭ تارتادى. قازiرگi كەزدە تەكسەرۋ ورگاندارىنىڭ ارقايسىسىنىڭ قولىندا كاسiپكەرلiكتi تەكسەرۋدi جۇيەلەيتiن كەم دەگەندە 2-3 كودەكس، 5-10 ارنايى زاڭ، جۇزدەگەن زاڭدىق اكتiلەر بار. بۇل تۋرالى ا.كالينين: "كاسiپكەر سانسىز زاڭدار مەن زاڭدىق قۇجاتتاردىڭ بارلىعىن بiردەي بiلمەۋi مۇمكiن. قاعازعا قاتىستى ماسەلەلەردە ءمۇلت كەتەتiن جايتتار مiندەتتi تۇردە كەزدەسەتiنi ايقىن. تەكسەرۋ ورگاندارىنا قارسىلىق پەن نارازىلىق رەتiندە كاسiپكەرلەر زاڭسىز بيزنەسكە كەتۋدi ءجون سانايدى. ەلiمiزدە كولەڭكەلi بيزنەستiڭ گۇلدەنiپ جاتقانى سوندىقتان. وسىنىڭ كەسiرiنەن سالىق رەتiندەگi قىراۋار قارجى مەملەكەتتiك بيۋدجەتكە تۇسپەيدi, قازاق قوعامى قانشا قاراجاتتان قاعىلادى" دەيدi. نەگiزi دامىعان ەلدەردە كاسiپكەرلiكتi تەكسەرەتiن ورگاندار سانى 2-3-ەۋدەن اسپايدى. ەسەسiنە، بيلiكتiڭ دە، سالىق تولەۋشiلەردiڭ دە جاندارى تىنىش.
"جىعىلعانعا - جۇدىرىق", شاعىن جانە ورتا كاسiپكەرلiككە بانكتەر تاراپىنان كەلەتiن قيىندىقتار دا جەتەرلiك. بۇل ماسەلەگە وراي، ا.كالينين: "كەز كەلگەن iرi بانكتە قارجىلىق-وندiرiستiك توپ جۇمىس جاسايدى. اتالعان توپتار قولدارىنداعى مۇمكiندiكتەردiڭ ارقاسىندا iرi كاسiپكەرلەرگە قىسىم جاساپ، ولاردىڭ مۇلكiن كۇشتەپ تارتىپ الۋدى ماقسات ەتەدi. بiر كەزدەرi كاسiپكەرلەر بانكتەردەن نەسيە الۋ ءۇشiن كەپiلدiككە يەلiكتەرiندەگi مال-مۇلكiن قويعانى بەلگiلi. قازiر قارجى تارتۋ وتە قيىن ءارi بيزنەسپەن اينالىسۋ دا كۇردەلi. ەسەسiنە، قارجىلىق داعدارىستىڭ ارقاسىندا بانكتەر پايداعا شاش-ەتەكتەن كەنەلۋدە. مىسالى، كاسiپكەر قويعان كەپiلدiك قۇندى قايتا باعالاۋدا تىم تومەن باعالاپ، بiر كەزدەرi ميلليون دوللارعا باعالانعان مۇلiكتi 200-300 مىڭعا تەڭگەرەدi. ءدال وسى باعامەن بانك كاسiپكەردiڭ مۇلكiن الۋعا جانىن سالادى. قازiرگi تاڭدا مەن وسى ماسەلەگە وراي كوپ كاسiپكەرلەرگە كەڭەس بەرiپ، ساراپشى رەتiندە سانسىز سوت پروتسەستەرiنە، پروكۋراتۋرا مەن ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتiندەگi داۋلارعا قاتىسىپ ءجۇرمiن" دەيدi.
باسقوسۋدا بiزدiڭ ەلiمiزدەگi شەتەلدiكتەر قالتالىلاردىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان ماك مىرزا مەملەكەتتiك ورگاندار تاراپىنان زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا جول بەرەتiن جايتتار كەزدەسەتiنiن ايتتى: "كەيدە قازاقستانداعى ەۋروپالىق جانە امەريكالىق كومپانيالارعا كەدەرگiلەر مەن قيىندىقتاردان قولدان جاسايتىن كەزدەر بولادى. ويتكەنi, ول كومپانيالار زاڭدى ساقتايدى، زاڭ بۇزۋشىلىقتاردان بويلارىن اۋلاق سالادى. شەتەلدiك كومپانيالاردان "قاي مەملەكەتتە جۇمىس iستەۋدi قالار ەدiڭiز؟" دەپ سۇراڭىزشى. ولار: "قازاقستاننان قۇداي ساقتاسىن!" دەپ جاۋاپ بەرەدi. سوندىقتان قازاقستانداعى كاسiپكەرلiكپەن اينالىسۋ مەن بيلiكپەن اراداعى قارىم-قاتىناس اشىق، جاريا بولۋى شارت". الايدا، شەتەلدiك iسكەرلەر قاۋىمىنىڭ قازاق بيلiگiنە تاققان ايىبىمەن ۇكiمەت مۇشەلەرi كەلiسپەيدi. جۋىردا ءباسپاسوز وكiلدەرiنە مالiمدەمە جاساعان قر ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتiك جوسپارلاۋ مينيسترi باقىت سۇلتانوۆ: "بيلiك تاراپىنان شەتەلدiك ينۆەستورلارعا قىسىم جاساۋ ارەكەتتەرi بولعان ەمەس. بiز كەرiسiنشە، ولاردى قىزىقتىراتىن جاعدايداردى جاساۋعا كۇش سالامىز. ونىڭ ۇستiنە، الەمنiڭ دامىعان 50 ەلدەرiنiڭ قاتارىنا ەنۋدi ماقسات ەتiپ وتىرعانىمىز بەلگiلi" دەپ مالiمدەدi. مينيستردiڭ پiكiرiنشە، شەتەلدiك ينۆەستورلارعا قارسى "قولدان جاسالاتىن كەدەرگiلەر" مەن "جاساندى زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا" قاتىستى ءار جايتتى جەكە-جەكە قاراعان ءجون. شەنەۋنiك وسىلاي مالiمدەگەنمەن، كاسiپكەرلەر قاۋىمى مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەر اراسىندا جەمقورلاردىڭ كۇرت وسكەنiن ايتادى. نازحانوۆ پەن كالينين ايتقان پiكiرلەرگە قوسىلعان قازاقستانداعى كاسiپكەرلەر فورۋمىنىڭ توراعاسى رايىمبەك باتالوۆ: "امەريكالىقتاردىڭ سوزدەرi شىندىققا جاناسادى. بۇل تۋرالى قازiر ۇكiمەتتە دە اڭگiمە قوزعالۋدا. شىنىندا دا، شيكiزاتتىق ەمەس سالادا كاسiپكەرلiكپەن اينالىسۋ وتە كۇردەلi. بiراق ينۆەستورلارعا قارسى شارا قولدانۋ جوق، قيىندىقتىڭ ءتۇبiرi باسقادا. وكiنiشكە قاراي، بiزدiڭ ەلiمiز بەن ونىڭ زاڭدارىن ساقتاۋعا نەمقۇرايدى قارايتىن شەتەلدiك ينۆەستورلار بار" دەيدi. ماك باستاعان ينۆەستورالار توبى قازاقستاندا ۇكiمەتتiك ەمەس ۇيىمداردىڭ قاتارىندا بولاتىن جانە جەمقورلىققا قارسى كۇرەسەتiن تاۋەلسiز كەڭەس قۇرۋعا ۇسىنىس بiلدiرۋدە. قازاقستانداعى جەمقورلىق تۋرالى جەرەكتەردi تiزبەلەپ، ارنايى مونيتورينگ جۇرگiزۋمەن اينالىساتىن بۇل كەڭەسكە كەز كەلگەن مۇددەلi ازامات پەن كاسiپكەرلەر مۇشە بولا الادى. "سونداي-اق، كەڭەس جەرگiلiكتi جانە ۇلتتىق باعدارلامالارىعا بولiنگەن بيۋدجەتتiك قاراجاتتىڭ قالاي جانە قايدا جۇمسالىپ جاتقانىن باقىلاپ وتىرادى" دەپ مالiمدەگەن ماكتىڭ ۇسىنىسى قۇلاققا جاعىمدى. الايدا، ونى iسكە اسىرۋعا بيلiك مۇددەلi بولسا يگi. ويتكەنi, دوڭگەلەك ۇستەلگە ارنايى شاقىرىلعان شەنەۋنiكتەردiڭ كەلمەۋi - كوڭiلگە كۇدiك.

ءنازيا جويامەرگەنقىزى،

«تۇركىستان» گازەتى، №30, 30.07.2009