گەوساياسي جاعدايداعى وزگەرىستەر جانە قحر توراعاسىنىڭ قازاقستانعا ساپارى

سوڭعى جىلدارى حالىقارالىق گەوساياسي جاعداي كۇردەلى وزگەرىستەرگە تۇسكەن ەدى، وعان پاندەميانىڭ سالدارى مەن رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋى قوسىلىپ، قالىپتاسقان الەمدىك قۇرىلىم جۇيەنى تىپتەن وزگەرتىپ جىبەردى.

قحر «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» جوباسى ارقىلى ادامزات تاعدىرى قاۋىمداستىعىن قالىپتاستىرىپ، اقش-تىڭ الەمدىك جەتەكشىلىك ورنىنا سىن-قاتەر توندىرسە، رەسەي دە ءوزىنىڭ الەمدىك ىقپالىن ارتتىرىپ، ەڭ بولماسا ءى پەتر كەزىندە باعىندىرعان كەڭىستىككە ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋدى كوزدەپ، ونىڭ ناقتى قادامدارىن جاساي باستادى.

سونىمەن قحر-دا، رف-دا اقش، ەۋرووداق جانە دامىعان مەملەكەتتەردىڭ سانكتسياسىنا ۇشىرادى. سانكتسيانىڭ تالماۋ تۇسى – ەنەرگەتيكادا. قاجەتتى ەنەرگەتيكانىڭ 60 پايىزدان استامىن يمپورت ارقىلى شەشىپ وتىرعان قىتايعا مۇناي-گاز جولدارىنىڭ بوگەلۋى، ەنەرگەتيكا رەسۋرستارىن ەكسپورتتاپ، جان باعىپ وتىرعان رەسەيدىڭ حالىقارالىق ساۋدا جولىنىڭ بۇعاتتالۋى – بۇل ەكى الىپ ەلگە اۋىر تيگەنى انىق.

الايدا بۇل جاعداي قىتاي مەن رەسەيدىڭ «شەكسىز» ىنتىماقتاسۋىنا تۇرتكى بولدى. رەسەي ءوزىنىڭ مۇناي، گاز جانە كومىرىن قىتاي مەن ۇندىستانعا ەكسپورتتاپ، قارجىدان قازىرشە قاتتى قىسىلا قويعان جوق. ال قىتاي رەسەيگە مۇددەلى بولعاندىقتان ونىڭ ايتقانىنا كونىپ وتىر. قيىر شىعىستاعى ۆلاديۆوستوك قالاسىندا ءوتىپ جاتقان «شىعىس ەكونوميكاسى سامميتىندە» 7 قىركۇيەكتە ءسوز سويلەگەن پۋتين: «رەسەي مەن قىتاي رۋبل مەن يۋان ارقىلى ەسەپ ايىرادى، 1 رۋبل 1 يۋان-عا تەڭ»، - دەپ جاريالادى.

يۋاننىڭ قازىرگى كۋرسى بويىنشا 1 اقش دوللارى 6,95 يۋانعا، ال 1 اقش دوللارى 60.88 رۋبلعا تەڭ. سوندا قىتاي الپىس نەشە يۋانعا ءبىر دوللار الماستىرىپ الادى. بۇدان رەسەي تاراپى سەگىز ەسە پايدا تاباتىن بولىپ وتىر. قىتايدىڭ سوعان دا كونىپ وتىرعان جايى بار.

قىتايدىڭ ەنەرگەتيكاعا سۇرانىسىن تەك رەسەي قاناعاتتاندىرا المايدى. سوندىقتان، قىتاي قازاقستان، ورتالىق ازيا جانە يرانمەن مۇناي-گاز سالاسىندا ىنتىماقتاستىق قاتىناسىن دامىتۋعا قاتتى مۇددەلى. قازىردىڭ وزىندە قازاقستان ارقىلى ورتالىق ازيانىڭ (قازاقستان مەن رەسەيدىڭ دە) مۇناي-گاز قۇبىرى قىتايعا ءوتىپ جاتىر. بىراق بۇل قىتايدىڭ جالپى مۇناي-گاز يمپورتىنىڭ 2 پايىزىن عانا قۇرايدى. سوندىقتان بۇل باعىتتا ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى قاتىناستاردى دامىتۋ - قىتاي ءۇشىن ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن وزەكتى ماسەلە.

اسىرەسە، قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» جوباسىن ىسكە اسىرۋدا قازاقستاننىڭ الاتىن ورنى ايىرقشا. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى كەزدە قازاقستاننىڭ رەسەيدىڭ ايتقانىنا، ىرقىنا كونە بەرمەيتىنىن تانىتىپ، اقش پەن باتىس ەلدەرىنە جاقىنداساتىنىن اڭعارتقاندىقتان، رەسەيدىڭ قازاقستانداعى، ورتالىق ازياداعى ىقپالى السىرەدى نەمەسە السىرەي بەرەدى دەپ ساناعان قىتاي ءوزىنىڭ ايماقتاعى ىقپالىن وسىندايدا نىعايتىپ الۋعا قۇلشىنىپ وتىرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

قر سىرتقى ىستەر مينسترلىگىنىڭ وكىلى 14 قىركۇيەكتە قحر توراعاسى سي ءتسزينپيننىڭ قازاقستانعا ساپارلاي كەلەتىنىن جاريالادى. بىراق قىتاي تاراپى كۇنى بۇگىنگە دەيىن  بۇل حاباردى رەسمي تۇردە مالىمدەمەدى. رەسەيدىڭ قىتايداعى ەلشىسى ءبىر اپتادان كەيىن پۋتين سي تسزينپينمەن كەزدەسەدى دەگەن اقپار تاراتتى.

بۇل ساپار سي ءتسزينپيننىڭ ەكى جىل سەگىز ايدان كەيىن شەتەلگە جاساعان ءبىرىنشى ساپارى. بۇنىڭ ءوزى ونىڭ الداعى پارتيانىڭ حح سەزىندە ءوز بيلىگىن ساقتاپ قالاتىنىنان دەرەك بەرۋمەن قاتار، ەلدەن ەرەكشە ءۇشىنشى بەسجىلدىق مەرزىمىندە «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» جوباسىن جالعاستىراتىنىن اڭعارتادى. باستى ماقساتى - قازاقستانمەن ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستى نىعايتۋ. ارينە، سي تسزينپين قايتارىمسىز كومەگىن الا كەلىپ، ونەركاسىپ، ينفراقۇرىلىم، قاتىناس-ترانسپورت، اۋىلشارۋاشىلىق سياقتى ءوندىرىس قۋاتى سالاسىندا ىنتىماقتاستىق كەلىسىمشارتتار جاسايتىنى بەلگىلى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن كارىم ءماسىموۆ كەزىندە قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا قول قويىلىپ، ىسكە اسىرىپ جاتقان «55 جوبانىڭ» ناقتى ناتيجەسى كورىنبەي جاتىپ، ءۇستى-ۇستىنە ۇلكەن قارىزعا كەلىسىم جاساي بەرۋدىڭ قاجەتتىلىگىن مۇقيات قاراستىرعان ءجون. اسىرەسە، قايتارىمسىز كومەك الۋدان اباي بولعان ابزال. بۇل الەمدە قايتارىمسىز ەشنارسە جوق. قازىر بىزگە بىرەۋلەردىڭ مۇسىركەۋى قاجەت ەمەس!

سي تسزينپين 15-16 قىركۇيەكتە وزبەكستاننىڭ سامارقان قالاسىندا وتەتىن «شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ» سامميتىنە قاتىسادى. سامميت بارىسىندا رەسەي باسشىسى پۋتينمەن جانە يران پرەزيدەنتى يبراحيم رايسيمەن دە كەزدەسەدى دەپ كۇتىلۋدە. ولار يران مۇناي-گازىن كاسپي تەڭىزى ارقىلى ورتالىق ازياعا جەتكىزىپ، ودان قازاقستان ارقىلى قىتايعا شىعارۋ ماسەلەسى تالقىلانۋى مۇمكىن دەگەن جورامال بار. ەگەر قىتاي، رەسەي مەن يران وداقتاستىق قاتىناس ورناتاتىن بولسا، وندا حالىقارالىق جاعداي ءتىپتى دە شيەلەنىسە تۇسەتىنى ايدان انىق.

ارينە، قحر توراعاسىنىڭ قازاقستانعا ساپارى ەكى ەل ىنتىماقتاستىق قاتىناستارىن دامىتا تۇسەتىنى ءسوزسىز. دەيتۇرعانمەن كۇردەلى دە اۋىتقىمالى حالىقارالىق جاعدايدا قازاقستان ءوزىنىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىندا تاباندى بولىپ، دەرجاۆالار مۇددەسىنىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتاپ، مەملەكەتتىك ءتۇبىرلى مۇددەمىزدى قورعاۋ قابىلەتىمىزدى وسىرە ءتۇسۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى «قازىرگى زامانعى قىتايدى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ديرەكتورى، پروفەسسور

Abai.kz