ۇلى سىلكىنىس پەن الاپات سۋ
ءبىرىنشى ءبولىم: الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
ەكىنشى ءبولىم: الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
اۋستراليا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
ەستە جوق ەسكى زاماندا، ادام اتاۋلى تايپا-تايپاعا، رۋ-رۋعا ءبولىنىپ تىرشىلىك كەشپەي تۇرعان شاقتا، جەردە ۇلى سىلكىنىس بولىپ، اينالانى الاپات سۋ باسادى. قاتتى جەل سوعىپ، توڭىرەك تۇتىندەپ، تاۋدان شاڭ-توزاڭ ۇشادى. بۇل جايسىز جاعداي كۇنى-ءتۇنى، كۇنى-ءتۇنى جالعاسادى.
ءبىر كەزدە، ءبارى باسىلا قالادى. الايدا، داۋىل توقتاعانىمەن دە، اۋا عايىپ بولادى. دەم الا الماي قينالىپ، تالاي ادام قىرىلادى.
سودان نە كەرەك، قايتادان قاتتى جەل سوعىپ، نايزاعاي جارق-جۇرق ويناپ، جەر سىلكىنىپ، قۇرلىقتى شايعان تولتىندار ارتى-ارتىنان كەلىپ جاتادى، كەلىپ جاتادى.
باس قامىن ويلاپ، جان ساۋعالاپ، بيىك-بيىك جارتاسقا شىققان ادامدار عانا ءدىن امان قالادى.
الاپات سۋدىڭ بەتى قايتىپ، ءالى ەشكىم كورمەگەن بالىقتار ءار-ءار جەردە قۇيرىقتارىن شولپ-شولپ سابالاۋدا.
قۇز-جارتاس جاعالاعان جاندار جەرگە ءتۇسىپ، قاتتى تاڭدانادى.
ءدوڭ-توبەلەر داليعان دالاعا اينالىپ، ال بۇرىنعى دالا ورنىنا ءدوڭ-توبەلەر جايعاسقان-دى.
بەس كۇندىك جالعاندى جالپاعىنان باسقان ادامدارعا جارىق پەن جىلۋ سىيلاعان، كۇلىمدەگەن كۇن دە قالىپتى ىرعاعىنان جاڭىلادى. كەزىندە ول سولتۇستىكتەن شىعىپ، وڭتۇستىككە قاراتا باتسا، ۇلى سىلكىنىس پەن الاپات سۋدان سوڭ شىعىستان شىعىپ، باتىسقا بارىپ باتاتىن بولىپتى.
افريكا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
ەڭ العاشقى ادامدار قالاي پايدا بولدى
(اكامبا ەرتەگىسى)
ەڭ العاشقى ادامدار اققۇمىرسقالار يلەۋىنەن شىققان-دى. بۇلار – ەركەك پەن ايەل، ءارى ەرلى-زايىپتى ەكەۋ ەدى.
اياقاستىنان كوكتەن تاعى ءبىر جۇپ تۇسەدى، ولارداعى ولجا: سيىر، قوي جانە ەشكى. جۇرت اسپاني جۇپتىڭ تۋىس-تۋعانىن رۋحتار تايپاسى دەپ اتايدى، جاڭاعىلار جاقسى ءومىر ءسۇرىپ، وتە باي-باقۋاتتى تۇرادى.
الگىلەر بۇلتتان سالبىراي قۇلاپ، نزاۋە* اۋىلىنىڭ ىرگەتاسىن قالايدى. و جاققا بارعان ءاربىر جان جارتاستارداعى العاشقى اسپاني ەركەكتىڭ ءىزىن، سوعان تيەسى قوي مەن ەشكى شيىرلاعان ءىزدى كورە الادى.
اسپاني ۇل اققۇمىرسقالار يلەۋىنەن ءونىپ شىققان كىسىنىڭ قىزىن ايتتىرىپ الادى. ەكەۋى – ءبىر تابىن سيىر ەنشىلەپ بولەك شىعادى. ال، اققۇمىرسقالار يلەۋىنەن شىققان تاعى ءبىر كىسىنىڭ ۇلى مەن اسپاني ەردىڭ قىزى وتاۋ قۇرىپ، ءوز الدىنا جەكە شاڭىراق كوتەرەدى. ولارعا دا – ءبىر تابىن سيىر بۇيىرادى.
ىزىنشە-اق الەم بالا دۇنيەگە كەپ، ادام دا كوبەيەدى. سونداي ءبىر جايما-شۋاق ۋاقىت، مامىرستان ورنىن اشتىق، جان-جاقتى جالاپ-جۇقتاعان جۇت باسادى. كەيبىرى اۋا كوشىپ، كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس جەرگە، اياق جەتپەس الىس-قيانعا باس ساۋعالاي بارىپ ءۇي تۇرعىزادى. سايكەسىنشە، ىلكى جاندار – ماساي (ماساي), ەكىنشىلەرى – كيكۋيۋ تايپاسى بوپ ۇجىمداسا زامان كەشەدى.
*نزاۋە – شىعىس افريكاداعى اكامبا تايپاسى مەكەندەيتىن جەر. بۇنداعى تاۋ، قۇز-جارتاستان ەجەلگى اڭشىلار سالعان كوپتەگەن سۋرەتتى كەزىكتىرۋگە بولادى.
ازيا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
ايۋدىڭ قۇيرىعى نەلىكتەن قىسقا
(يندونەزيا ەرتەگىسى)
بىردە، كانچيل* ىنىندە وتىرىپ جاڭعاقتاردى جەپ جاتادى. زەر سالسا، وعان قاراتا جولبارىس جاقىنداپ كەلەدى ەكەن.
«قۇرىدىم» دەپ ويلادى، كانچيل. قورىققانىنان سەلكىلدەپ، دىردەك قاعادى.
ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟ ول باسىندا ساسقالاقتاعانىمەن، بىردەن ەس جيىپ الادى. جانۋار جاڭعاقتى اۋزىنا اتىپ، جان-جاقتى جاڭعىرتا تىستەپ، بىلاي دەيدى:
– مىنا جولبارىس كوزىنىڭ ءدامدىسىن-اي!
بۇل ءسوزدى ەستىگەن جولبارىس قورقىپ، زارەسى ۇشادى. شەگىنشەكتەپ، بۇرىلا سالىپ، الدى-ارتىنا قاراماستان قاشادى. ول ورماندى قاق جارا جۇگىرىپ كەلە جاتقاندا، الدىنان ايۋ شىعادى.
– دوستىم! اناۋ ءبىر ءىننىڭ ىشىندە جاتقان، جولبارىستىڭ قوس كوزىن اساپ جەيتىن قاي اڭ بولدى ەكەن؟ و جاعىنان حابارىڭ بار ما؟ – دەپ سۇرايدى، جىرتقىش.
– بىلمەدىم! – دەيدى ايۋ باسىن قاسىپ.
– ءجۇرشى، بارىپ كورەلىك! – دەيدى جولبارىس.
ايۋ وعان بىلاي دەيدى:
– مەن – قورقام!
– وندا بىلاي ىستەيىك، – دەيدى جولبارىس. – قۇيرىقتارىمىزدى بىرگە بايلاپ-ماتاپ تاستايىق. ەگەر دە، توسىن جاعداي بولسا، ءبىر-ءبىرىمىزدى جاۋ قولىندا قالدىرماسپىز.
ءسويتىپ، ولار قۇيرىقتارىن بايلاپ، كانچيل جاتقان ىنگە جاقىندايدى. باعاناعى باتىلدىق جوق، بويلارىندا. سوندا دا ءبىر-بىرىنە دەم بەرىپ كەلەدى.
كانچيل ولاردىڭ قورقىپ كەلە جاتقانىن اڭعارىپ، مەيلىنشە ايعاي سالادى:
– پالەسىن قاراي گور، مىنا وڭباعان جولبارىستىڭ! اكەسى ماعان اق ايۋ بەرەم دەپ ەدى، ۇلى قاراسىن سۇيرەپ اكەلىپتى. اي-اي-اي!
بۇنى ەستىگەن ايۋدىڭ زارە-يمانى ۇشا قورىقتى، ولەردەي قورىقتى.
«ا-ا-ا، قۋ مىسىق! ول مەنى الداپ سوققان ەكەن عوي. تارعىلىڭ سۇمپايى اكەسىنىڭ قارىزىن وتەۋ ءۇشىن مەنى قۇرباندىققا شالىپ، اڭنىڭ الدىنا تاستاماقشى عوي» دەپ ويلادى، ول.
ايۋ ءبىر جاققا، جولبارىس ەكىنشى جاققا الاسۇرا قاشادى. سول كەزدە ايۋدىڭ قۇيرىعى جۇلىنىپ كەتەدى. مىنە، وسى ۋاقيعادان كەيىن ايۋدىڭ قۇيرىعى شولاق دەسەدى، جۇرت...
ال، اقىلدى، العىر كانچيل قۋانىپ ءجۇردى، ويتكەنى جولبارىستان امان-ساۋ قالدى!
*كانچيل – ءتۇرى بۇعىعا ۇقساس، ازيانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا مەكەن ەتەتىن الەمدەگى تۇرقى ەڭ شاپ-شاعىن اشاتۇياقتى. ونى كىشى بۇعى، تىشقانتەكتى بۇعى، ياۆالىق كىشى كانچيل، ياۆالىق بۇعى دەپ تە اتايدى. كانچيلدىڭ ۇزىندىعى – 45-55 سم.، بيىكتىگى – 20-25 سم.، سالماعى – 1,5-2,5 كگ.، ول اۋزى سۇيىرلەنە بىتكەن، كوزدەرى – ۇلكەن، مۇرنى – قارا، دەنەسى – دومالاقتاۋ كەلگەن سۇتقورەكتى جانۋار.
افريكا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
ەكى كەدەي
(حاۋسا ەرتەگىسى)
ەستە جوق ەسكى زاماندا ءبىر ادام تىرشىلىك كەشىپتى. وندا تاماق تا، كيىم دە بولماپتى، جالعىز قۋانىشى – بەلگە ورايتىن تاڭعىشى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە الگى ادام پاتشاعا بارىپ، بىلاي دەپ وكپەسىن ايتادى:
– ءبۇيتىپ ءومىر سۇرگەنشە – ولگەنىم ارتىق، بارىنەن شارشادىم. ءىشىپ تاماققا، كيىپ كيىمگە جارىماي-اق قويدىم. تۇرمىسىمنىڭ وڭالار ءتۇرى جوق. كوڭىلگە دەمەۋ بولارلىق جالعىز نارسە – بەلگە ورايتىن مىنا تاڭعىشىم عانا. ماڭدايىمنىڭ سورى – بەس ەلى! قىرىق قىرسىق جابىسقان سور قاسقامىن!
– ماقۇل! – دەيدى پاتشا. ءسويتىپ، قۇلدارىنا ونى ۇستاپ الىپ، ازاپتاپ ولتىرۋگە تاپسىرما بەرەدى.
ءدال سول كەزدە تاعى ءبىر تاقىر كەدەي، ماڭدايىندا تۇگى جوق جارلى، تىرجالاڭ ادام ءوتىپ بارا جاتىپ بۇيدەيدى:
– ءبىر عانا ءوتىنىشىم بار! ءسىز مىنا كىسىنى ولتىرگەن سوڭ، بەلىندەگى تاڭعىشىن السام بولا ما ەكەن؟..
بۇنى ەستىگەن ءبىرىنشى كەدەي:
– توقتاڭىزدار! ولتىرمەڭىزدەر! مەنى قايتادان پاتشاعا الىپ بارساڭىزدار ەكەن. ايتار ءبىراۋىز ءسوزىم بار ەدى، – دەپ جالىنادى.
قۇلدار ماناعى جارلىنى پاتشانىڭ الدىنا اكەلەدى.
– امان قالدىرىڭىز، مارتەبەلىم! – دەيدى ول پاتشاعا. – بۇگىن مەنەن وتكەن كەدەيدى كوردىم. ابدەن ويلاندىم، ولگىم كەلمەيدى!
– ولاي بولسا، كەلگەن ىزىڭمەن قايت. جورتقاندا جولىڭ بولسىن، – دەيدى سوندا پاتشا، ەرەكشە مەيىرلەنىپ. – وزىڭنەن وتكەن قايىرشىنى كورگەنىڭە تاۋبە قىل، تاعدىرىڭا شۇكىر ەت.
وسىمەن، ەرتەگى – تامام.
اۋدارما
الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
اۋدارعان: الىبەك بايبول، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، قازاقستان اۆتورلارى قوعامىنىڭ، «قىر بالاسى» قوعامدىق قورىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى-دراماتۋرگ، ادەبيەتتانۋشى، سىنشى، اۋدارماشى.
اۋدارما قازاقستان اۆتورلارى قوعامىنىڭ قورعاۋىندا. كوشىرىپ باسۋعا رۇقسات جوق!
Abai.kz
