(الەم چەمپيونى اسقار شايحيەۆ تۋرالى ءسوز)
كۇندەلىكتەگى باعالار
سىنىپ جينالىسى وتەدى دەگەلى كىشكەنتاي بويلى قاعىلەز بالادا مازا جوق. مۇعالىمدەر «بۇل بالا جارىستارعا بارام، كۇرەسكە قاتىسامىن دەپ ساباققا ءجوندى قاتىسۋدى قويدى» دەپ قيعىلىق سالماسا ەكەن دەپ ىشتەي تىلەنىپ ءجۇر. ال ەگەر تۋرا سولاي بولىپ، باتىر اعايى مۇنى جارىسقا اكەتپەي قالسا شە؟
ء…سوز العان ءبىر-ەكى مۇعالىم اسقاردىڭ سپورتتاعى العاشقى قادامىن باعالاي تۇرىپ، ساباققا سوڭعى كەزدە كوڭىل بولمەيتىنىن دە جاسىرمادى. «كوكە، كۇندەلىگىڭدى اكەلە قويشى»،-دەدى اعايى. قاعىلەز بالا دەمنىڭ اراسىندا سىرتىنا ءوز فاميلياسىن جازىپ، ازىرلەپ قويعان دوسىنىڭ كۇندەلىگىن اكەلىپ بەردى. ءىشى 4 پەن 5-كە تولى كۇندەلىكتى كورىپ اۋەلى تاڭعالعان اعايى شاكىرتىنىڭ قاتتى تولقىپ تۇرعانىن بايقادى.  بالانىڭ جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەتكەن جانارىنان سىر ۇققان كۇيى جاتتىقتىرۋشىسى باتىر قۋانىشوۆ جاس شاكىرتىن قاپسىرا قۇشاقتاپ، باۋىرىنا باستى. سول قاعىلەز بالا- سامبودان بولاشاق الەم چەمپيونى اسقار شايحيەۆ ەدى.

(الەم چەمپيونى اسقار شايحيەۆ تۋرالى ءسوز)
كۇندەلىكتەگى باعالار
سىنىپ جينالىسى وتەدى دەگەلى كىشكەنتاي بويلى قاعىلەز بالادا مازا جوق. مۇعالىمدەر «بۇل بالا جارىستارعا بارام، كۇرەسكە قاتىسامىن دەپ ساباققا ءجوندى قاتىسۋدى قويدى» دەپ قيعىلىق سالماسا ەكەن دەپ ىشتەي تىلەنىپ ءجۇر. ال ەگەر تۋرا سولاي بولىپ، باتىر اعايى مۇنى جارىسقا اكەتپەي قالسا شە؟
ء…سوز العان ءبىر-ەكى مۇعالىم اسقاردىڭ سپورتتاعى العاشقى قادامىن باعالاي تۇرىپ، ساباققا سوڭعى كەزدە كوڭىل بولمەيتىنىن دە جاسىرمادى. «كوكە، كۇندەلىگىڭدى اكەلە قويشى»،-دەدى اعايى. قاعىلەز بالا دەمنىڭ اراسىندا سىرتىنا ءوز فاميلياسىن جازىپ، ازىرلەپ قويعان دوسىنىڭ كۇندەلىگىن اكەلىپ بەردى. ءىشى 4 پەن 5-كە تولى كۇندەلىكتى كورىپ اۋەلى تاڭعالعان اعايى شاكىرتىنىڭ قاتتى تولقىپ تۇرعانىن بايقادى.  بالانىڭ جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەتكەن جانارىنان سىر ۇققان كۇيى جاتتىقتىرۋشىسى باتىر قۋانىشوۆ جاس شاكىرتىن قاپسىرا قۇشاقتاپ، باۋىرىنا باستى. سول قاعىلەز بالا- سامبودان بولاشاق الەم چەمپيونى اسقار شايحيەۆ ەدى.
1988 جىلى جاپونيانىڭ توكيو قالاسىندا الەم كۋبوگىن جەڭىپ العان، 1989 جىلى اقش-تىڭ نيۋ-يورك قالاسىندا  الەم چەمپيونى اتانعان اسقار ومىردە ايىرىقشا قاراپايىمدىلىعىمەن دارالاناتىن. 1987 جىلى تاشكەنتە كۇمىس جۇلدەگەر اتاعىن، 1989 جىلى الماتىدا كسرو چەمپيوندىعىن يەلەنىپ ەلگە ورالعاندا دا اينالاسىنان الابوتەن سىي قۇرمەت دامەتپەگەن. قايتا سپورتسۇيەر جاستار وزىنەن قولتاڭبا سۇراپ، اۋىلداعى اعالارى سىيلاپ، جايىلىپ جاستىق بولعاندا وزىنەن-ءوزى قىسىلىپ قالاتىن-دى. اسقاردىڭ سونشالىقتى قاراپايىم بولعانىن جاتتىقترۋشىسى مارقۇم باتىر قۋانىشوۆ تا (باتىر اعا دا 2004 جىلى كىسى قولىنان قازا تاپتى) ۇلكەن ساعىنىشپەن اڭگىمەلەۋشى ەدى: «ول كەزدە وداقتىڭ بىرىنشىلىگىنەن ءوتۋ ۇلكەن قيىندىقپەن كەلەتىن. وداقتان 5-6- ورىندى يەلەنسەڭ، دۇنيەجۇزىلىك جارىستا ءبىر اياق، ءبىر قولمەن-اق قارسىلاسىڭدى تاس-تالقان قىلاسىڭ. كوزىمىز كوردى عوي، قازاقستاندىقتارعا كوپ قىسپاق جاسالاتىن. وداق قۇرامىنا ورىستاردى الۋعا قۇمارلانىپ تۇراتىن. كگب-دان ءوتۋ ءۇشىن ەلۋ قۇجات جينايتىنبىز. اسقار ءۇش رەت فينالعا شىقتى. التىن تاقتى، الەم چەمپيوندىعىنا قولى جەتتى. جانە تەك ءبىر رەت ەمەس. وسى كۇنى جەڭىسكە قولى جەتىپ، سونىڭ بۋىمەن اياقتارىن باسا الماي جۇرگەندەر بار. ال اسقار قاراپايىم قالپىندا قالدى. سونىسىمەن ۇلكەن بەدەل يەلەندى. قولى بىردەڭەگە جەتسە، دۇنيەنى توڭكەرىپ تاستاعانداي «ماعان انانى بەر، مىنانى بەر» دەپ شىعاتىنداردى كورىپ ءجۇرمىز. اسقاردى سپورت كوميتەتىنە، ەكى رەت دەپۋتاتتىققا كانديدات ەتىپ ۇسىندى. بىراق ءوزى تالپىنبادى. ءتىپتى قىسىلاتىن.»
«مۋزىكانت بولام» دەپ ەدى
اسقار ورال قالاسىنداعى №11 پانسيوننىڭ (بۇگىندە ليتسەي) ىرگەلى شاڭىراعىنا 1976 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسى، سىرىم اۋدانى، اباي اۋىلىنان كەلگەن ەدى. بەسىنشى سىنىپ وقۋشىسى كۇرەس مەكتەبىنە قابىلدانعاندا قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن جاتتىقتىرۋشى باتىر قۋانىشوۆ وسى ءبىر قارادومالاقتان «بىردەڭە» شىعارىنا كۇماندانباپتى. جانىپ تۇرعان بالا ورتا مەكتەپتى تامامداعانشا مۋزىكانت بولام، كونسەرۆاتورياعا تۇسەم دەپ جۇرگەن. دومبىرا شەرتەتىن، گيتارا، فورتەپيانو، ءتىپتى ۇرمەلى اسپاپتا دا كەرەمەت وينايتىن. كەيىن سپورتتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ءتاۋىر ناتيجەگە قول جەتكىزىپ جۇرگەن ۋاقىتىندا جاتتىقتىرۋشىسىنا: «ءسىز سپورتقا الىپ كەتپەگەندە مەنەن ناعىز پوپ جۇلدىز شىعاتىن ەدى عوي»،- دەپ ازىلدەيتىن كورىنەدى. الدىڭعى تولقىن اعالاردان ەستىگەنىمىز: اسقار بىرەۋگە كومەكتەسۋگە ءازىر، جۇرەگى جۇمساق جان ەكەن. ءبىر عانا ءسات ەستە قالعانى: قاراتوبە اۋدانىندا وتكەن ە. دوسقاليەۆ اتىنداعى بايقاۋدا ءبىر كىشكەنە بالا ءان شىرقايدى. اتاقتى سپورتشى كىشكەنتاي ونەرپازدىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ: «مەن سەنى «ءانشى بالاپانعا» جىبەرەمىن، كومەكتەسەمىن» دەپ بايەك بولادى.
باتىس قازاقستان وبلىستىق وليمپيادا رەزەرۆتەرىن دايىندايتىن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ ارنايى سپورت مەكتەبىندە العاش 1976 جىلدان باستاپ سامبومەن شۇعىلدانعان اسقار قىسقا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سول جەردە جاتتىقتىرۋشىلىقپەن اينالىستى. ءوزى سەكىلدى ناعىز سپورتشىنىڭ كوپتەپ شىعارىنا سەندى، ەش ايانباي تەر توكتى.
تۇندە اتىلعان وق
دۇنيەدەگى جاۋاپسىز جۇمباقتىڭ ءبىرى- اسقار شايحيەۆتىڭ ءولىمى كۇيىندە قالدى. بۇكىل ورالدى ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعادان بەلگىلى: سپورتشى بالالاردى پويىزبەن قاراعاندىعا اتتاندىرىپ، ءوزى ەرتەڭىندە سامولەتپەن ۇشپاق بولعان. اسقار سول كۇنى ۇيىنە تاكسيمەن كەش ورالادى. كولىك ءۇيدىڭ الدىنا توقتاپ، اسقار تاكسيشىگە اقشاسىن بەرە بەرگەندە مىلتىق اتىلىپ، مويىنىنان جوعارى كۇرە تامىرىنا وق تيگەن. تاكسيشى ماسكا كيگەن بەلگىسىز بىرەۋلەر كولىكتىڭ كىلتىن الىپ كەتكەنىن ايتادى. قاسكۇنەمدەر ەسىك الدىنداعى قاباعان ءيتتىڭ دە ءۇنىن ءوشىرىپتى. وقىستان اتىلعان وقتى گاز جارىلعان ەكەن دەپ اس بولمەگە جۇگىرگەن شايحيەۆتەر وتباسى اۋەلگىدە ءمان-جايدى اڭعارا الماي قالادى.
ءبىز ورال قالاسىندا تۇراتىن اسقاردىڭ قارلىعاش دەگەن اپاسىمەن جۇزدەستىك. «سول كۇنى جۇرەگىم اتقاقتاي سوعىپ، ۇيىقتاي الماعانىم ەسىمدە. اللا تاعالا سەزدىرگەن عوي، شاماسى. سول وقيعادان كەيىن كوپ اۋىردىم. ءبىز، نەگىزى، ون بالامىز. اسىرەسە، اسقار ەكەۋمىز ءوزارا جاقىن ەدىك، ءبىر-ءبىرىمىزدى تۇسىنەتىنبىز. بىردە «جۇزدەسۋ» گازەتىن وقىپ وتىرىپ، باياندالعان وقيعا ورالدى ءدۇر سىلكىندىردى دەگەن جازۋعا كوزىم ءتۇستى. وقىسام، وقيعانىڭ باستالۋى، شيەلەنىسۋى، ءبارى اسقاردىڭ باسىنداعى جاعدايعا ۇقسايدى ەكەن. اۋەلى، جازىپ وتىرعان كىم ەكەن، شىندىقتى بىلە مە ەكەن، ىزدەپ بىلسەم قايتەدى؟ دەپ ءبىر ويلادىم. اياعىنا جەتكىزەيىن دەپ، ءار ءنومىرىن الىپ وقىدىم، وقيعا جەلىسى وزگەرىپ كەتتى. ەندى بىردە جەرگىلىكتى «نادەجدا» گازەتىنە گۇلميرا كەنجەعاليەۆا دەگەن جۋرناليست تە وزىندىك بولجاممەن، تۇرمەدە وتىرىپ كەلگەن بەيتانىس بىرەۋدىڭ اقپاراتىمەن ماقالا جازعان. بىراق، تۇماندىلاۋ. مەن وعان بارىپ، سول «وتىرىپ كەلگەن» اداممەن كەزدەستىرۋىن سۇرادىم. ول سوزگە كەلگەن جوق. الگى كىسى-ءۇستى باسى تولى سۋرەت، ءتۇرى قورقىنىشتى جان ەكەن. ول: «ەگەر 5 مىڭ تەڭگە(سول كەزدە بەس مىڭ ءبىراز اقشا) بەرسەڭ، ءبارىن ايتام»،-دەدى. اسقاردىڭ ءولىمى تۋرالى شىندىقتى ەستۋ كوپتەن ارمانىم ەمەس پە؟ مەن ونى تەكسەرۋ ماقساتىندا بىرنەشە سۇراق بەردىم. جاۋابىنا كوڭىلىم تولمادى. «بۇگىن اقشام جوق، ەرتەڭ كەزدەسەيىك، اقشانى ەرتەڭ بەرەم»،-دەدىم، ول كەلىستى. ەرتەڭىندە تاعى كەزدەستىك. راس، بويىمدى قورقىنىش بيلەدى. قانشا دەگەنمەن، اباقتىدان كەلگەن ادام عوي. تاعى وزىمشە تەكسەردىم. اسقاردى تاپ باسىپ سۋرەتتەپ بەرە المادى، ماشينانىڭ ءنومىرىن شاتاستىردى. بار بىلەتىنى: «ءبىر قازاق ونىڭ سوڭىنا ادام سالىپ قويدى، ۇنەمى باقىلاتتى»،-دەگەندى ايتا بەردى. الدىن-الا كەلىسىم بويىنشا جاتتىقتىرۋشىسى باتىر اعاي دا جاڭاعى «قۇپيا ايتۋشىنىڭ» الدىنان الدەنەشە رەت وتكەنىمەن، ول تانىمادى. ەگەر اسقار تۋرالى ماعلۇماتى بولسا، ول جاتتىقتىرۋشىسىن دا بىردەن تانىر ەدى. مەن تاعى دا اقشانى ەرتەڭ بەرەتىنىمدى ايتتىم. ول كەلىستى. ەرتەڭىنە مەن بارمادىم. باتىر اعايلار وزدەرى كەزدەسپەك ەدى، بىراق الگى بەيشارا قورقىپ قاشىپ كەتىپتى. ءسويتىپ، ءىنىمنىڭ ءولىمى جۇمباق كۇيىندە قالا بەردى. كەيىن «مەن وسى قاشانعى قۇر جىلاپ وتىرا بەرەمىن، الەم چەمپيونى شاشىلىپ-توگىلىپ جاقتان جوق قوي، باۋىرىمنىڭ ەسىمى ەسكەرۋسىز قالماسىن» دەگەن ويمەن ءتيىستى ورىندارعا الەم چەمپيونى اسقار شايحيەۆتىڭ اتىنا كوشە بەرۋ جونىندە ۇسىنىس ءتۇسىردىم. ولار ۇسىنىستى تەرگەۋ ءىسى اياقتالعاسىن جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىنىن ءتۇسىندىردى. ءۇش جىلدان سوڭ ەشقانداي ناتيجە بولماي ءىس جابىلدى، تاعى دا كوشە اتىن سۇراپ ءتيىستى جەرگە باس سۇقتىم. «ءسال ەرتەرەك كەلمەدىڭىز بە، جاقىندا عانا وسىنداي ماسەلەلەر بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىپ ەدىك» دەدى. دەگەنمەن، نيەتتەرى تۇزەۋ. اللا ءساتىن سالعان كۇنى ورالدا ا. شايحيەۆ اتىنداعى كوشە دە پايدا بولار دەگەن ءۇمىتىمىز بار. مۇنىڭ ءوزى داتكە قۋات قوي».
اسقار- «كيودا تسۋسني»
توكيودا د. دميتريەۆ (بولگارلىق), م. بويارسايحان (مونعوليا), ف. وحەدا (يسپانيا) سياقتى پالۋانداردان مەرەيىن اسىرعان اسقار شايحيەۆكە جاپنودىق اقپارات اگەنتتىگى جۋرناليستەرى «كيودا تسۋسني» ياعني ەڭ جىگەرلى پالۋان دەگەن اتاق بەرىپتى. ول سول كەزدەگى سپورت ساڭلاقتارى ق. بايشولاقوۆ، ا. شاڭقاراەۆتان كەيىن ماسكەۋلىك ا. حودىرەۆ، باكۋلىك ج. مامەدوۆتى مويىنداي وتىرىپ، ءوزىنىڭ شەبەرلىگىن دە ۇنەمى بايقاتا بىلگەن. ءۇندىستاندا كسرو فەستيۆالىندە قازاقشا كۇرەس پەن سامبودان ونەر كورسەتىپ، تالايدى تاڭ-تاماشا قالدىرعان ا. شايحيەۆ نيۋ-يوركتە بولگارلىق د. دميتريەۆتى 7: 0 ەسەبىمەن تازا جەڭگەن. جالپى سپورت جولى- قيىندىعى، قاۋىپى مول جول ەكەنى بەلگىلى. اسقار تاشكەندە وتكەن جارىستا ا. حودىرەۆپەن 4: 4 بولىپ تەڭ تۇسكەندە، تاجىريبەلى دەپ حودىرەۆكە التىن تاعىلىپ، اسقارعا كۇمىس جۇلدە بۇيىرادى.

***        ***      ***

ومىرگە قۇشتار جان قازاقتار ىرىم قىلاتىن مۇشەل جاسىندا جۇلدىزداي بولىپ قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا اعىپ ءتۇستى. كۇنىندە اتاعى دۇرىلدەپ تۇرعان «باتىر» (اسقار اشقان) كۇرەس كلۋبىنىڭ دا جۇمىسى توقتاعان. ودان بەرى جەتى رەت قار جاۋىپ، سۋ اقتى. اسقاردىڭ دوستارى جىلىنا ءۇش رەت اسقاردىڭ باسىنا بارىپ تۇرادى. تۋعان كۇنى 15-تامىزدا، وپات بولعان 2-مامىر كۇنى ساعىنىشپەن ەسكە السا، ا. شايحيەۆتى ەسكە الۋ ءتۋرنيرىن ءبارى ءبىر كىسىدەي جۇمىلا ۇيىداستىرىپ، اسقار ورتالارىنا ورالعانداي مارە-سارە بولىپ قالاتىنى تاعى بار. دوس- اسقار مارقۇمنىڭ جارتى كۇندىك عۇمىرىندا جيناعان بار بايلىعى. ءبىر كەزدەگى دوستارى وتباسىنا، ەكى ۇلىنا باس-كوز بولىپ جۇرەدى. بىزگە سپورتشىنىڭ ءبىر سومكە گراموتالارى مەن ول تۋرالى دەرەكتەردى ارقالاپ كەلگەن ەڭ جاقىن جاناشىرى، «نەگە جۋرناليست نە تەرگەۋشى ماماندىعىن تاڭدامادىم ەكەن، سوندا مەن ءىنىمنىڭ ءىسىن اياقسىز قالدىرماس ەدىم»،-دەپ ارماندايتىن قارلىعاش اپاي دا: «اسقاردىڭ دوستارى-كىسىلىگى مول ادامدار. جىلدا تۋرنير وتكىزىپ تۇرادى، باسىنا ءمارماردان بەلگى قويدى. سامارا قالاسىنان مەدالدارىنىڭ كوشىرمەسىن جاساتتى، كوشەگە اتىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىستى قولداپ جاتىر»،-دەيدى ريزا كوڭىلدە. مەدال دەمەكشى، مارقۇمنىڭ مەدال، سپورت كيىمدەرى، ت.ب تۇتىنعان دۇنيەلەرى وبلىستىق مۇراجايدا ساقتاۋلى. ءوزى وقىعان ورال قالاسىنداعى №11 مەكتەپ تە چەمپيون تۇلەگىنە ءبىر بۇرىشىن ارناپ، شاعىن مۇراجاي جاساقتاعان. سپورتشىنىڭ اتى ەسكەرۋسىز قالماسىن، كەيىنگىلەر بىلە ءجۇرسىن، جەتكىنشەك ا. شايحيەۆ دەگەن الەم چەمپيوننىن وزىنە قاھارمان تۇتسىن دەگەن نيەت قوي. شايحيەۆكە كوشە اتىن بەرۋ جونىندەگى ۇسىنىسقا ۇزىن-شۇباق ەتىپ سپورت شەبەرلەرى، ونەر قايراتكەرلەرى، بەلگىلى ادامدار قول قويعان ءبىر بۋما قاعازدى ءبىز دە كوردىك. ءتيىستى ورىندار كوپتىڭ تىلەگىن اياقسىز قالدىرمايتىن شىعار دەگەن سەنىم الداماس.
P.S قازاقتىڭ و باستان قولايىنا جاعىپ، وڭتايىنا كەلەتىنى كۇرەس پەن بوكس. كەزىندە سەرىك قوناقباەۆ رينگكە شىققاندا تالاي بالا كوزەرى شىراداي جانىپ، قولىنا ىشىنە سابان تىققان قولعاپ كيىپ وزدەرى جۇدىرىقتاسۋعا قۇلشىنعانمەن، قورادان ارىگە ۇزامادى. اۋىل-ەلدە سپورت مەكتەبىنىڭ جوقتىعىنان، مىسقالداي بولسا دا باعىت بەرەتىن جاتتىقتىرۋشىنىڭ ەمگە تابىلماعانىنان سپورتقا دەگەن قابىلەتىن اشا الماي كەتكەندەردى ءسىز دە كوردىڭىز، ءبىز دە كوردىك. فۋتبولعا ەسى اۋمايتىن، ەسەسىنە كۇرەس پەن بوكس دەسە دۇنيەنى ۇمىتىپ، ءبىر كۇلىپ، ءبىر ىشقىناتىن، ءوزىنىڭ نەگە عانا ءبارىن تاستاپ، سپورتشى بولىپ كەتپەگەنىنە سۇمدىق وكىنەتىن قازاقتىڭ التىن اسىقتاي تالاي جىگىتى بار ەكەنىن ءسىز دە بىلەسىز، ءبىز دە بىلەمىز. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ، ۇلداردىڭ جىگەرىن جانىپ، ەل نامىسىن قورعار ازامات بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن ا. شايحيەۆ سىندى ءبىر تۋار، ەرەكشە قابىلەتتى سپورت جۇلدىزدارىن كەڭىرەك ناسيحاتتاۋ كەرەكتىگىن دە تۇسىنگەنمەن، ءالى ىسكە كىرىسە الماي كەلەمىز. سپورتتاعى تاعى ءبىر ۇلكەن وكىنىشىمىز:  ماڭدايالدى سپورتشىلارىمىزدىڭ ءوزى بويىنداعىسىن سارقىپ بەرە الماي، بەينەتىنىڭ زەينەتىن كورىپ ۇلگەرمەي، قاپيادا ايىرىلامىز.  «قازاقتىڭ جاۋى-قازاق» دەگىزەتىن باقاستىق پەن كۇنشىلدىكتىڭ زالىم ارەكەتىن كەيىنگى ۇرپاق ەستىمەي، بىلمەي وسسە دەيسىڭ. امال نە…

جادىرا شامۇراتوۆا،
باتىس قازاقستان وبلىسى