الەمدىك ادەبيەتتىڭ الىبى، كوركەم ويدىڭ كەمەڭگەرى م.اۋەزوۆتىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويى ەلىمىزدىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ جاڭا كوكجيەگىن، كەلەشەك  مەجەسىن ايقىندار اسىل ولشەم عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بۇگىنگى قازاق عىلىمىنىڭ الەمدىك مادەنيەت كەڭىستىگىندە الار ورنىن بەلگىلەر تەمىرقازىعى بولماققا كەرەك.  م.اۋەزوۆتىڭ جازۋشىلىق، زەرتتەۋشىلىك جانە جالپى قالامگەرلىك قىزمەتىن قاراستىرعاندا ەڭ الدىمەن، ارينە، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى اۋزىمىزعا تۇسەدى. 

اباي مەن مۇحتار اۋەزوۆ شىندىعىندا دا ەگىز ۇعىم. م.و.اۋەزوۆ ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق مۇراسىن الەمگە تانىتسا، سول ارقىلى الەم دە عۇلاما عالىمدى، تەڭدەسسىز جازۋشىنى تانىدى.

زەرتتەۋشى عالىمنىڭ باستى زەرتتەۋ نىساناسى اباي بولسا، ابايدىڭ نەگىزگى زەرتتەۋشىسى – م.و.اۋەزوۆ. زامانا كوشى قانشا الىستاسا دا بۇل رۋحاني بايلانىس جەلىسى ەش ۇزىلمەك ەمەس، كەرىسىنشە ۋاقىت الشاقتىعى الىستاي بەرگەنىمەن، ۇلىلار اراسىنداعى التىن كوپىردىڭ قۇندىلىعى ارتا بەرمەك.

عالىمنىڭ 50 تومدىق شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىنداعى وزگە دە ەڭبەكتەرىن قاراي وتىرىپ، عۇلامانىڭ تەرەڭدىگىنە، جان-جاقتىلىعىنا قايران قالاسىڭ! بۇل رەتتە كوكباي اقىننىڭ ابايعا تامساناتىنداي: «كەلبەتى بىلىمىنە لايىقتى، اپىرماي، مۇنداي ادام قالاي تۋعان»، – دەپ تاڭ قالاسىڭ..!

م.و.اۋەزوۆتىڭ وزگە زەرتتەۋلەرىن بىلاي قويعاندا، تەك اباي تاقىرىبىنىڭ ءوزى مۇحتاردىڭ دارالىعىن ايقىنداپ بەرەدى.

وسى رەتتە قىسقاشا عانا سانامالاپ كورسەتسەك:

ابايدىڭ تولىق ءومىربايانىن جازۋى;

اقىننىڭ رۋحاني ءنار العان قاينار بۇلاقتارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن اشۋى;

ادەبي مۇراسىن جان-جاقتى زەرتتەۋى;

شىعارمالار جيناعىن جارىققا شىعارۋ;

ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىن، ءداستۇرىن زەرتتەپ، اقىن شاكىرتتەر مۇراسىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ;

ابايتانۋ ارنايى كۋرسىن وقىتۋ، ابايتانۋ باعدارلاماسىن جاساۋ;

ابايعا ارنالعان درامالىق شىعارمالار جازۋى;

«قازاق ءومىرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى» «اباي جولىنىڭ» جازىلىپ، جارىق كورۋى;

«اباي» جۋرنالىنىڭ ومىرگە كەلۋى;

قازاقستانداعى العاشقى ادەبي مۋزەي «اباي مۋزەيىن» اشىلۋى مەن قالىپتاسۋىنا قوسقان ۇلەسى ت.ب.  ۇلى اقىنعا قاتىستى قانشاما باعىتتاردى ايتا بەرۋگە بولادى.

وسى باعىتتاردىڭ ءار قايسىسىنا جەكە-جەكە ءمان بەرە قاراساق، ءار سالا بويىنشا تەلەگەي تەڭىز زەرتتەۋلەر جاسالعانىن بايقايمىز. بۇگىنگى كۇنى ابايتانۋ عىلىمى كوكجيەگى سونشاما كەڭەيدى دەسەك تە، ءار باعىتتىڭ باستى تەمىرقازىعى دا، نەگىزگى دەرەك كوزى دە م.و.اۋەزوۆ ءسوزى بولىپ قالا بەرمەك.

وسى باعىتتاردىڭ كەيبىرىنە عانا توقتالىپ، ۇسىنىستارىمدى بىلدىرسەم:

مىسالى بىرىنشىدەن، م.و.اۋەزوۆتىڭ 33, 40, 45 جانە 1950 جىلدارى جازعان اباي ءومىربايانىنىڭ ءتورت نۇسقاسى بۇگىنگى ابايتانۋشىلار باسشىلىققا الار قۇندى ەڭبەكتەر. عالىمنىڭ ءوزى: «ابايدىڭ ءومىربايانىن زەرتتەپ، تولىقتىرىپ جازۋ جۇمىسى جەتەر ورىسىنە جەتىپ، اياقتالعان جوق»،– دەيدى. ءيا، م.و.اۋەزوۆتەن كەيىن اقىننىڭ ءومىربايانىنا قاتىستى ءتۇرلى دەرەكتەر مەن ارحيۆ قۇجاتتارى تابىلۋدا. بىراق ابايدىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانىن ءالى قايتا تولىققاندى تۇردە ەشكىم م.و.اۋەزوۆتەي جازبادى. وسىنى ەسكەرۋىمىز قاجەت!

ەكىنشىدەن، اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسىنا قاتىستى ايتساق: العاشقى ابايتانۋ باسپالداقتارىنان بەرى اقىن شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسىمەن اينالىسىپ كەلە جاتساق تا، بۇل سالا ءالى دە وزەكتى بولىپ قالا بەرمەك. قازىرگى تاڭدا اباي شىعارمالارىن كەز-كەلگەن باسپا، جەكە ادام دا شىعارا الاتىن بولعاندىقتان، ول جيناقتاردا ءتۇرلى تەكستولوگيالىق اۋىتقۋلار، ورفوگرافيالىق قاتەلەر عانا ەمەس، جەكەلەگەن قۇراستىرۋشىنىڭ ءوز ۇستانىمى بويىنشا وزگە دە باسقا شىعارمالاردىڭ ەنىپ كەتىپ جاتقانىن بايقاپ قالامىز.

بۇل ماسەلە جايىندا م.و.اۋەزوۆ («اباي جايىن زەرتتەۋشىلەرگە»)  ۇلى اقىننىڭ  تۋعانىنا 95 جىل تولۋىنا وراي جازىلعان ماقالاسىندا بىلاي دەيدى ەمەس پە:

«ءبىز وسى كۇنى اباي جايىن زەرتتەۋدى تاراڭ ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز. ءار جيناۋشى، نە قىلسا، ەڭ اۋەلى اباي ايتىپتى-مىس، بىراق جازىلماي، باسىلماي قالىپتى-مىس دەگەن ولەڭ تابۋعا قۇمار-اق. وسى اباي  ولەڭدەرىنىڭ سانىن كوبەيتەيىك دەپ وزەۋرەگەنشە، بار ءسوزىنىڭ كەنەۋىن كەتىرمەيىك دەپ كوبىرەك ويلانايىق. اباي ءسوزىن كوبەيتەمىز دەپ، كوبىك ەتىپ المايىق. جاۋاپتىراق قارايىق».

سول سەبەپتەن دە م.و.اۋەزوۆ باستاعان بەلگىلى ابايتانۋشى عالىمدار بىرلەسىپ شىعارعان جانە كەيىنگى جىلدارى جارىق كورگەن اكادەميالىق جيناقتاردى نەگىزگە الۋلارىمىز كەرەك.

ءۇشىنشى ماسەلە، قازىرگى تاڭدا ابايعا قاتىستى تىڭ اڭگىمەلەر مەن دالەلسىز «بىلاي بولىپتى-مىس» دەگەندەر كوپتەپ شىعىپ جاتقاندىقتان وسىنداي كەيبىر دۇنيەلەرگە ساق قاراۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. ارينە عىلىم دامۋى بارىسىندا جاڭا ناتيجەلەردىڭ شىعاتىنى انىق، بىراق ناقتى دەرەكتى ايعاعى، نە دالەلى جوق اڭگىمەلەرگە ەش سەنۋدىڭ جانە ونى حالىققا جەتكىزۋدىڭ قاجەتتىلىگى شامالى. باسشىلىققا اباي تۋرالى تابىلعان ارحيۆ قۇجاتتارىن، ناقتى تاريحي دەرەكتەردى، سونىمەن قاتار زامانداستارى مەن ۇرپاقتارىنىڭ ەستەلىكتەرىن جانە م.و.اۋەزوۆ جازعاندارىن الۋىمىز كەرەك.

تورتىنشىدەن، م.و.اۋەزوۆتىڭ جازعاندارىنا ەش عىلىمي نەگىزسىز ويشا تۇزەتۋ جاساۋدان اۋلاق بولۋىمىز قاجەت. م.اۋەزوۆتىڭ ايتىپ تۇرعانى ول ەمەس باسقا دەپ ويشا جورامالداۋعا بولماس.

بەسىنشىدەن، م.و.اۋەزوۆتىڭ ابايتانۋداعى كوپتەگەن جايلارعا اسا ءمان بەرە قاراۋ كەرەكتىگىمىزدى سول زاماننىڭ وزىندە تۇسپالداپ ايتىپ كەتكەن   ۇلىلىعىن اڭعارىپ، ءدوپ باسا ءبىلۋىمىز قاجەت.

مىسالى «اباي جولىندا» قۇنانباي جونىندە كەڭەستىك ساياساتتىڭ اسەرىنەن تولىق ايتا المادى، قۇنانباي تولىق جاعىمسىز بەينە رەتىندە  سۋرەتتەلدى دەسەك تە رومان-ەپوپەيانى وقي وتىرىپ، اۋەزوۆ شەبەرلىگىنە تاڭداناسىڭ:

مىسالى: «قۇنانبايدى بار توبىقتىنىڭ اتقا مىنەرى «مىرزا» دەپ اتايدى»، دەيدى. رومان بويىنشا دا بايسال، بوجەي، نە باسقا ەمەس قۇنانباي ەكەن قادىرلى، سىيلى.

«قاراتاي جۇيرىك قوي، جەر تانيدى. ايتقانى شىن بولسا كەرەك. بىراق ءوز توپشىلاۋىم بويىنشا، ادامنىڭ قاي مىنەزى قاسيەتتى بولسا، سول مىنەزىنىڭ ءمىنى دە بولادى. مەن ومىرىمدە ۇستاعان نارسەمدى بەرىك ۇستانام. جاقسىلىق - كىسىنىڭ اينىماس تاباندىلىعىندا دەپ بىلەمىن. سونىڭ تۇبىنەن ءمىن شىعاتىن كەز دە بولاتىن شىعار.  ادام پەندە عوي! پەندەنىڭ جوق-جىتىگى تولعان با؟» وسىنداي كوپتەگەن رومان ۇزىندىلەرىنەن وزبىر قۇنانبايدى ەمەس، ءوز باعاسىن بىلەتىن، ىسىنە تاباندى، تۇراقتى، ءوز جولىن دۇرىس دەگەنمەن، وعان دا كۇمانمەن قارايتىن اقىلدى، ويلى پەندەنى كورەمىز.

ەندى زەرتتەۋىنە قاراساق، كەڭەستىك ءداۋىردىڭ وزىندە ابايعا ورىس دەموكرات دوستارىنىڭ ىقپال اسەرى جايىندا ناقتى ايتىپ كەتكەن. عالىم بىلاي دەيدى:

«سول ميحاەليس وسى كەلگەننەن باستاپ سەمەيدىڭ كىتاپحاناسىنان تولستويدىڭ كىتابىن سۇراپ تۇرعان ابايدى كورەدى. تانىسادى. بەلينسكي، گەرتسەن، چەرنىشەۆسكي، دوبروليۋبوۆ ەتكەن اسەردىڭ ءبارىن – اباي ءوز بەتىمەن، ورىس كلاسسيكتەرىن وقۋدان، زەرتتەۋدەن سوڭ تابادى. سوندىقتان ميحاەليس، دولگوپولوۆتاردىڭ ابايعا كومەگىن ايتقاندا، ونىڭ شەگىن ءبىلىپ ايتۋ كەرەك. ابايدىڭ كلاسسيك اقىن بولعان ماڭىزىن، الەۋمەتتىك كوزقاراسىن تەك ميحاەليس اسەرىنەن دەپ قويساق، ءارى ابايعا، ءارى ورىس حالقىنىڭ مۇراسىنا جانە دانالارىنا قيانات ءسوز ايتقان بولار ەدىك». مىنە وسى ۋاقىتقا دەيىن «ابايدىڭ دۇنيە كوزىن اشقان ادامى – ميحاەليس» دەپ كەلگەن پىكىرىمىزگە ءمان بەرە قاراۋىمىز كەرەكتىگىن وسىدان 72 جىل بۇرىن ايتىپ كەتكەن م.و.اۋەزوۆ ءسوزىنىڭ قۇندىلىعى ەش ۋاقىتتا ماڭىزىن جويماق ەمەس.

وسىنداي ەپيزوتتار مەن دەتالدارعا ءمان بەرە قاراساق، اۋەزوۆتىڭ از سوزبەن  كوپتەگەن دۇنيەلەردى استارلاپ جەتكىزە بىلگەن شەبەرلىگىن بايقايمىز.

سونىمەن بىرگە ابايدىڭ وزىنە دەيىنگى ادەبيەت وكىلدەرىنەن رۋحاني ءبىر ارنا رەتىندە عانا العاشقى ۇلگى-ونەگە العاندىعىن جوققا شىعارماي، م.و.اۋەزوۆ ايتقان رۋحاني ءنار العان ءۇش قاينار بۇلاعى تۋرالى پىكىرىن تومەندەتپەي، جەكەلەگەن اقىنداردى حاكىمگە بىردەن-ءبىر ۇستاز رەتىندە باعالاۋدان اۋلاق بولۋىمىز كەرەك.

قورىتا ايتقاندا، ابايعا قاتىستى جازىلار بارلىق ەڭبەكتەردە قاي ۋاقىتتا بولماسىن م.و.اۋەزوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىن نەگىزگە الۋىمىز قاجەت.

اۋباكىر جاندوس ماعازبەكۇلى

Abai.kz