رەسەيدىڭ يمپەرلىك بيلىگى ءوز ەلىندە موبيليزاتسيا جاريالاعانى سول-اق ەكەن، شابادانىن سۇيرەپ، شەكەرا اتتاپ، شەتكە اعىلعان ورىستىڭ قاراسى كوبەيدى. سونىڭ ىشىندە رەسەيمەن توتەلەي شەكارالاساتىن ءبىز سەكىلدى مەملەكەتتەرگە جانە ورىس بيلىگىمەن وداقتاس ەلدەرگە قاراقان باستىڭ قامىمەن، تىم-تىراقاي قاشقانداردىڭ سانى ەسەلەپ ارتتى.

قازاقستاننىڭ قۇزىرلى ورگاندارى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە (21 قىركۇيەكتەن بەرى) قازاقستانعا قاشىپ كەلگەن بوسقىن ورىستىڭ سانى 98 مىڭنان استى دەيدى. ەكىاراداعى شەكارا جابىلمايدى. ونى پرەزيدەنت تە، ۇكىمەت باسشىسى دا، پارلامەنتتىڭ سپيكەرلەرى دە ايتتى. بيلىك: «كەلگەن ورىستى قۋىپ شىعا المايمىز. بىراق، ولارعا ەشقانداي ارتىقشىلىقتار جاسالمايدى. رەسەي سۇراۋ سالسا، ۇستاپ بەرۋگە ءازىرمىز»، - دەدى. رەسەي مەن قازاقستان اراسىندا مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەر بار. ەاەو دەيتىن پايداسىنان زيانى باسىم وداق بار. اناۋ بار، مىناۋ بار... سول سەبەپتى شەكارا جابىلمايدى. تۇسىنىكتى.

قازاقستانعا قاراي اعىلعان بۇل جوڭكىلىس بۇگىن-ەرتەڭ ساپ تىيىلا قويۋى دا ەكىتالاي. رەسمي ءجۇز مىڭعا جۋىق ادام كەلدى دەسە، بەيرەسمي ستاتيستيكا بۇدان بىرنەشە ەسە ارتىق ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل – ەكىنشى رەتكى كوش. قاشقىن ورىستىڭ العاشقى لەگى رەسەي بيلىگى ۋكرايناعا سوعىس اشقان 24 اقپاندا باستالعان.

ەندەشە، ءبىز ۇكىمەتتىڭ قۇلاعىنا ەستىرتىپ ايتۋىمىز كەرەك بىرنەشە تەزيستى تىزبەلەپ شىقتىق:

1. ارنايى لاگەرلەر قۇرۋ كەرەك!

بۇل كەلگەندەر قازىر قازاقستاننىڭ شەت جاتقان اۋىلدارىنا اتتاپ باسپايتىنى انىق. ءۇيىلىپ-توگىلگەن ۇلكەن كوش الماتى، استانا سەكىلدى مەگاپوليستەر مەن سولتۇستىك وبلىستاردىڭ قالالارىنا قاراي اعىلىپ جاتىر. اسىرەسە، الماتى مەن استانانى بەتكە الىپ كەلگەندەر كوپ. ولاردىڭ بۇل كەلىسى ءاۋ دەگەندە پاتەر باعاسىن اسپانداتىپ جىبەردى. پاتەر جالداپ، تىرشىلىك ەتىپ جاتقان قانشاما قازاق ءھام قازاقستاندىق ءبىر كۇننىڭ ىشىندە دالادا قالدى. ورىندارىن ورىستار باستى. ولار قازىر بۇرىش-بۇرىشتا ءجۇر. كىمنىڭ قايدا تۇراقتاعانى بەلگىسىز.

بىزدەن ۇسىنىس: بۇلاردىڭ رەسمي ستاتۋسى – ەرىكسىز ميگرانتتار. پۋتين موبيليزاتسياسىنان قاشىپ كەلگەندەردى وسىلاي اتاساق دۇرىس شىعار. ەندەشە قازاقستان بيلىگى بۇل قاشقىنداردى جان-جاققا شاشىراتپاي، ارنايى لاگەر قۇرىلۋى كەرەك. قاشقىندار لاگەرلەرى، ستاديوندار مەن قوناق ۇيلەردەن ارنايى ورىندار ازىرلەنىپ، باس ساۋعالاپ، قاشىپ كەلگەن رەسەيلىكتەر سول ارنايى ورىندارعا ورنالاستىرىلۋى كەرەك. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە، شەتتەن كەلگەن شۇرەگەيلەردى باقىلاۋدا ۇستاۋدىڭ ەڭ وڭتايلى جولى! ەرىكسىز ميگرانتتار يزولياتسيادا بولۋى كەرەك!

2. قۇزىرلى ورگاندار باقىلاۋىندا بولۋى كەرەك!

بۇلار وزگە مەملەكەتتىڭ رەزيدەنتتەرى. ياعني، شەتەل ازاماتتارى. سوندىقتان، بۇلار جەرگىلىكتى پوليتسيانىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولۋى ماڭىزدى. رەسەيدەن قاشىپ كەلگەن ءاربىر ازاماتتىڭ جەكە باسىنا قاتىستى مىنەزدەمە بەرىلمەگەندىكتەن، ولاردىڭ كىم ەكەنى، بۇرىن نەمەن اينالىسقانى، پسيحيكالىق جاعدايى مەن ساياسي كوزقاراستارى جايلى ەشكىم ەشقانداي اقپاراتتى بىلمەيدى.

ءبىزدىڭ ۇسىنىس: رەسەيدەن كەلگەندەردى بالاباقشا، مەكتەپ، جوعارعى ءبىلىم وشاقتارىنا مۇلدە جولاتپاۋ كەرەك! ولاردىڭ اراسىندا پەدوفيلدەر مەن پسيحيكالىق اۋىتقۋشىلىقتارى بار ادامدار بولماسىنا كىم كەپىل؟!

3. قىلمىسكەرلەردى انىقتاۋ كەرەك!

قازاقستان بيلىگى: «ەگەر رەسەي تارابى بىزگە جەكەلەگەن ادامنىڭ قىلمىسىن كورسەتىپ، رەسمي سۇراۋ سالسا، ءبىز ول ادامدى دەرەۋ قايتارىپ بەرەمىز»، - دەدى. رەسەي كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارىنا سوڭعى ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر بويىنشا، موبيليزاتسيادان قاشىپ كەلگەن ەركەك كىندىكتىنىڭ بارلىعى دەرلىك – رەسەيدە قىلمىسكەر سانالادى. ويتكەنى، رەسەي قك بويىنشا - «موبيليزاتسيادان قاشۋ – قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى جانە 10 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى كوزدەلگەن».

بۇل ءبىر دەڭىز. بۇدان بولەك، رەسەيدەن كەلگەندەردىڭ اراسىندا وزگە دە قىلمىس ءتۇرىن جاساپ، جازادان قاشىپ كەلگەندەر دە بولۋى بەك مۇمكىن. جانە بۇرىن سوتتالعان ازاماتتار بولۋى مۇمكىن.

ءبىزدىڭ ۇسىنىس: مۇنداي ادامدار قازاقستان قوعامى ءۇشىن قاۋىپتى. سوندىقتان، قر قۇزىرلى ورگاندارى مينيستر مۋسين (باعدات) قۇساپ قاشقىندارعا قۇراق ۇشىپ، قۇشاق جاياردان بۇرىن قىلمىسكەرلەردى انىقتاۋى جانە ولاردى رەسەيگە دەپورتاتسيالاۋ ءىسىن قولعا الۋى كەرەك!

4. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قاتاڭ باقىلاۋ كەرەك!

«مولچانيە – زناك سوگلاسيا»، - دەگەن ورىستىڭ ءوز ءسوزى. بۇل ازاماتتار موبيليزاتسيا جاريالانعانعا دەيىن (21 قىركۇيەككە) رەسەيدىڭ يمپەرشىل بيلىگىنىڭ تاۋەلسىز ۋكرايناعا قارسى سوعىسىن ءۇنسىز قولداپ كەلگەندەر. سوعىس جالىنى وزدەرىن شارپىپ، ءوز بيلىگى ماجبۇرلەپ سوعىسقا ايداپ سالعان ءسات تۋعاندا، قارا باستارىن كۇيتتەپ، شەتكە اعىلعاندار.

بۇل كەلگەن كوشتىڭ ىشىندە ءارتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ەل ىشىندەگى تۇراقتىلىقتى بۇزۋدى كوزدەيتىن مالىمدەمەلەر جاسالۋى مۇمكىن. ونداي ارانداتۋشىلىق اقپاراتتاردىڭ الدى جارىققا شىعىپ تا جاتىر. ءتۇرلى شوۆينيستىك سيپاتتاعى سوزدەر – ەرتەڭ ەل ىشىندە ۇلتارالىق كيكىلجىڭدەردىڭ باستى سەبەپشىلى بولارى انىق.

ءبىزدىڭ ۇسىنىس: سول سەبەپتى دە، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك قاتاڭ باقىلاۋدا بولۋى كەرەك. الەۋمەتتىك جەلىلەردى (Facebook, Tik-Tok, Telegram, Instagram, VKontakte ت.ب.) كونتەنت-اناليز جاساۋ، جەلىلەرگە مونيتورينگ جۇرگىزۋ، قۇقىق بۇزۋشىلاردى ءھام ەل ىشىنە ىرىتكى سالۋشىلاردى اشكەرەلەپ، ولاردى ەلدەن شىعارۋ وتە-موتە ماڭىزدى شارۋا! بۇل ساناتقا قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندەگى ەلبۇزارلاردى دا قوسا قاراستىرۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىن جاتسا-تۇرسا ارمانداپ جۇرگەن سەپەراتيستەر قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە دە جەتەرلىك. رەسەيدەن اعىلعان بۇل كوش اۋەلى سول سەپەراتيستەرگە جەل بەرىپ، بۇلىك ءسوز ايتپاسىنا كەپىل جوق.

5. سانيتارلىق تەكسەرۋدەن وتكىزۋ كەرەك!

كۇللى الەمگە جايىلعان ىندەتتىڭ قاۋپى ءالى تولىق سەيىلگەن جوق. كوروناداعدارىستى قازاقستان بيلىگى قالاي ەڭسەرگەنىن بىلەمىز. رەسەيدە قازىر ەپيدەميولوگيالىق احۋال ءماز ەمەس. ىندەت ءورشىپ تۇر. «ۆەكتور» ۆيرۋسولوگيا ينستيتۋتى مەن «گامالەي» ينستيتۋتى ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، رەسەيدە قازىر «وميكرون» شتامىمەن اۋىرىپ جاتقاندار سانى ارتۋدا. جانە رەسەي ءالى ىندەتتىڭ ءورشۋ شەگىنەن وتكەن جوق. بۇعان قوسا، رەسەيدە انىقتالعان «مايمىل شەشەگىنىڭ» الەگى تاعى بار.

ءبىزدىڭ ۇسىنىس: رەسەيدەن اعىلعان كوشپەن قازاقستانستانعا ىندەتتىڭ دە ىلەسىپ كەلۋ قاۋپى ەسەلەپ ارتتى. جالپى كونوناۆيرۋس قانا ەمەس، بۇل كەلگەندەردىڭ وزگە دە جۇقپالى ىندەتتەردەن قۇلان تازا ەكەنى تەكسەرىلىلۋى كەرەك! بۇل كەلگەندەردىڭ اراسىندا ۆيرۋس جۇقتىرعاندار، ءتۇرلى پسيحيكالىق اۋرۋلارعا شالدىققاندار مەن تۋبەركۋلەز، سپيد سەكىلدى ىندەتكە شالدىققاندار بار بولۋى مۇمكىن!

6. زاڭدىق كەڭەستەر بەرىلۋى كەرەك!

قازىر شەكارادا تۇرعان ۇلكەن كوشكە جەرگىلىكتى ەرىكتىلەردىڭ اس-اۋقات تاسىپ، الەكتەنىپ جاتقانى بەلگىلى. تەك شەكارا ماڭىندا عانا ەمەس، قازاقستانعا ءوتىپ كەلگەندەرگە حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىندا (حقكو) كونسۋلتاتسيالىق كەڭەس بەرىپ جۇرگەندەر كوپ. ولاردىڭ باسىندا قر تسيفرلىق دامۋ، يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى ءمينيسترى باعدات ءمۋسيننىڭ ءوزى تۇر. داپ-دارداي ءمينيسترىمىز حقكو-نا بارىپ، قاشىپ-پىسىپ كەلگەندەرگە قالاي جسن جاساتۋعا بولاتىنىن ءوزى كورسەتىپ ءجۇر.

ءبىزدىڭ ۇسىنىس: بۇل كەلگەندەرگە اۋەلى ەرىكتىلەر مەن مينيستر مۋسين ەمەس، زاڭگەرلەر كەڭەس بەرۋى كەرەك! زاڭگەرلەر ولارعا قر كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارىن جاقسىلاپ ءتۇسىندىرۋى كەرەك! بۇل كەلگەندەر جوپەلدەمەدە قر كونستيتۋتسياسىن جاتتاپ كەلگەندەر ەمەس. سوندىقتان، ەرتەڭ بۇل كەلگەن ورىستار قر كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارىن، زاڭنامالارىن بۇزاتىنى ء(بىلىپ-بىلمەي) ايدان انىق! ونى بولدىرماۋ ءۇشىن – سول شەكارا بەكەتتەرىندە زاڭگەرلىك كەڭەستەر بەرىلىپ، ولاردىڭ ساياسي كوزقاراستارى سۇرالۋى كەرەك!

7. قازاقتىڭ سالت-ءداستۇر، مادەنيەت، مەنتاليتەتى ءتۇسىندىرىلۋى كەرەك!

تاريح دەگەن بىردە ولاي، بىردە بۇلاي... كۇنى كەشەگە دەيىن (رەسەي بيلىگى سوعىس اشقانعا دەيىن) اسىرەسە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ەڭبەك ميگرانتتارى مەن قاراپايىم حالقىنا كەكىرەيە قاراپ، شوۆينيستىك تانىتىپ، ولاردىڭ كەدىر-ءبۇدىر ورىسشاسىنا كۇلە سويلەگەندەر، ەندى سولاردان بارىپ پانا سۇراۋدا.

ءبىزدىڭ ۇسىنىس: بۇل كەلگەن ەرىكسىز ميگرانتتارعا قازاقستاننىڭ تۇرمىس-سالتى، ءومىر ءسۇرۋ مەنتاليتەتى، قازاقستانداعى مەملەكەت قۇراۋشى تيتۋلدى ۇلت – قازاقتىڭ سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرپى، ءدىني ۇستانىمدارى، ءتىلى مەن مادەنيەتى جاقسىلاپ ءتۇسىندىرىلۋى كەرەك. ونى بىلمەستىك – ەرتەڭ ۇلتارالىق كيكىلجىڭدەردىڭ تۇتانۋىنا سەبەپشى بولماۋى كەرەك! سوندىقتان، شەكارا سىزىعىن اتتاماستان بۇرىن، ولارعا اعارتۋشىلىق جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى كەرەك!

8. ورىستىڭ سابان اقشاسىنا تىيىم سالىنۋى كەرەك!

رەسەيدەن اعىلعان كوش قازاقستان ەكونوميكاسىنا اۋىر سوققى. قاشقىندار اعىنى قازاقستاننىڭ ىشكى نارىعىنداعى پاتەر باعالارى مەن تۇتىنۋشىلىق تاۋارلار باعاسىن قىمباتتانىپ قانا قويماي، تەڭگەنى دە السىرەتىپ جاتىر. قازاقستانعا رەسەيلىكتەرمەن بىرگە رۋبل دە قاپتادى.

رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى اگرەسسياسىنان كەيىن رۋبلگە دە سانكتسيا سالىنعان. ال قازاقستانداعى كوممەرتسيالىق بانكتەردە قولما-قول رەسەيلىك رۋبل تولىپ قالعان. ناقتى سانى بەلگىسىز. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە 25-30 ميللياردتىڭ شاماسىندا.

بىزدەگى ۇسىنىس: قازاقستان ۇكىمەتى رەسەيلىك رۋبلگە شەكتەۋ قويۋى كەرەك.

9. رەسەيلىكتەرگە قازاقستان ارقىلى سانكتسيانى اينالىپ وتۋگە جول بەرمەۋ كەرەك!

رەسەي سانكتسياداعى مەملەكەت. رەسەي ازاماتتارىنىڭ قازاقستانعا اعىلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – سانكتسيالىق شەكتەۋلەردى اينالىپ ءوتۋ. قازىر رەسەيدەن كەلگەندەردىڭ قازاقستاندا جسن جاساتۋى – ءدال وسى اقش پەن باتىس سانكتسيالارىن اينالىپ ءوتىپ، بانك كارتالارىن اشىپ، سول ارقىلى تولەم جاساۋ، شوتتاعى قاراجاتتارىن باسقارۋ. قازاقستاننان دوللار ساتىپ الۋ.

ءبىزدىڭ ۇسىنىس: بۇل ءوز كەزەگىندە رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالاردى اينالىپ ءوتۋ. اقش پەن باتىس وسىعان دەيىن قازاقستانعا قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسادى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى دە ارنايى مالىمدەمە جاساپ: «قازاقستان رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالاردى بۇزبايدى»، - دەپ اقتالعان ەدى. ەندەشە، بۇل پروتسەسس تە قاتاڭ باقىلاۋدا بولۋى كەرەك. رەسەيلىكتەرگە جسن جاساتۋ – سانكتسيالاردى ورەسكەل بۇزۋ. ەرىكسىز ميگرانتتارعا دوللار ساتۋ – ەرتەڭ ەكونوميكالىق قيىندىقتار تۋدىراتىنى انىق.

10. قازاق ءتىلى مەن قازاقستان تاريحىن ۇيرەتۋ كۋرستارى اشىلۋى كەرەك!

رەسەيلىكتەر قازاقستانعا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى مەن قازاقستان تاريحىن ءبىلىپ كەلمەيتىنى تۇسىنىكتى. ول تۇگىلى ءوزىمىزدىڭ ورىس ەتنوسىنىڭ وكىلدەرى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قۇلىقسىز بوپ وتىرعاندا، بۇلاردان قازاق ءتىلى مەن تاريحىنا اسقان قۇرمەت كۇتۋدىڭ ءوزى بەكەرشىلىك.

رەسەي بيلىگى باستاعان سوعىستىڭ قاشان اياقتالارى بەلگىسىز. دەمەك، بۇلاردىڭ دا قازاقستان اۋماعىندا قانشا ۋاقىت تۇراقتاپ قالاتىنىن ءدال بولجاپ ايتا المايمىز. رەسەيلىكتەر قازاقستاندا ءبىر اي تۇرسا دا، ءۇش اي تۇرسا دا، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى مەن تاريحىن ۇيرەنۋى مىندەت!

ءبىزدىڭ ۇسىنىس: ول ءۇشىن – قازاقستاندا ەرىكسىز ميگرانتتارعا قازاق ءتىلى مەن تاريحىن ۇيرەتەتىن ارنايى ورتالىقتار مەن كۋرستار اشىلۋى كەرەك. قازاقستانعا كەلىپ، كوشى-قون پولشيتسياسىنا تىركەلگەن كەز كەلگەن رەسەيلىك ازامات ءوزى تىركەلگەن مەكەن-جاي بويىنشا اپتاسىنا ەكى مارتە قازاق ءتىلى مەن تاريحىن ۇيرەنۋ كۋرستارىنا قاتىسۋى مىندەتتەلسىن!

ءتۇيىن: ازىرگە وسى ايتىلعانداردىڭ بىردە-بىرەۋى ىسكە اسىرىلىپ جاتقانىن كورمەي وتىرمىز. بۇل پروتسەسستەر ەڭ اۋەلى – قازاقستاننىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىن ساقتاۋدىڭ كەپىلى!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz