ەلەۋجان سەرىموۆ. دiني شەشەندىك سىرى
جۋىردا Abai.kz-تە ومىرزاق اقجىگىتتىڭ «بۇگىنگى ءدىني بولشەكتەنۋىمىزدىڭ سىرى نەدە؟» (http://old.abai.kz/content/omirzak-akzhigit-b-gingi-dini-bolshektenumizdin-sebebi-nede) اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. وندا قازانى ازا تۇتقان قارالى قاۋىمدى القاي الماعان مولدانى مىنەگەن تۇستار بار. وسى رەتتە كونەدەن جەتكەن اڭىزدى كولدەنەڭ تارتساق دەيمىز. ادامنىڭ اقىل-پاراسات، شاريعات، حاديستەردەن مىڭ سۇراق قويىپ، كىم شەشسە سوعان تۇرمىسقا شىقپاق بولعان پاتشا قىز ماليكە بارلىق سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەن ابدىلداعا باسىن يگەن دەيدى. سونىڭ ءبىرى: «وزىندە بار، ونى بەرۋگە اسىقپايدى، وزىندە جوقتى الۋعا وزگەگە جۇمسايدى، ول قانداي ادام؟» - دەگەن سۇراققا ءابدىلدا: «بۇل اقىرزاماننىڭ ءدۇمشە مولدالارى، ولار حالىققا ناسيحات ايتادى، بىراق سول ناسيحاتقا لايىق قاسيەتتەردى ءوزىنىڭ بويىنا ساقتامايدى» - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
جۋىردا Abai.kz-تە ومىرزاق اقجىگىتتىڭ «بۇگىنگى ءدىني بولشەكتەنۋىمىزدىڭ سىرى نەدە؟» (http://old.abai.kz/content/omirzak-akzhigit-b-gingi-dini-bolshektenumizdin-sebebi-nede) اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. وندا قازانى ازا تۇتقان قارالى قاۋىمدى القاي الماعان مولدانى مىنەگەن تۇستار بار. وسى رەتتە كونەدەن جەتكەن اڭىزدى كولدەنەڭ تارتساق دەيمىز. ادامنىڭ اقىل-پاراسات، شاريعات، حاديستەردەن مىڭ سۇراق قويىپ، كىم شەشسە سوعان تۇرمىسقا شىقپاق بولعان پاتشا قىز ماليكە بارلىق سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەن ابدىلداعا باسىن يگەن دەيدى. سونىڭ ءبىرى: «وزىندە بار، ونى بەرۋگە اسىقپايدى، وزىندە جوقتى الۋعا وزگەگە جۇمسايدى، ول قانداي ادام؟» - دەگەن سۇراققا ءابدىلدا: «بۇل اقىرزاماننىڭ ءدۇمشە مولدالارى، ولار حالىققا ناسيحات ايتادى، بىراق سول ناسيحاتقا لايىق قاسيەتتەردى ءوزىنىڭ بويىنا ساقتامايدى» - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
قازاقتىڭ شەشەندىك ونەرىنىڭ ءبىر ارناسى ءدىني شەشەندىكتەن جەلى تارتادى. بىزدەگى كەمشىن تۇس - وسى. قاسىرەتتە دە ادەپ بارىن، ءولىم دە جۇباتاتىنىن دىتتەيتىن ونەر - ءدىني شەشەندىكتىڭ قىر-سىرلارى ءبىزدىڭ توپىراقتا ءالى كۇنگە قالىپقا تۇسپەي جاتىر. «ءۇي ورتەنسە، ءۇي تۇرعىزادى، كىسى ولسە، كىم تۇرعىزادى» دەگەن قازاق قايتقان ادامدى باقيلىققا جونەلتۋگە ايرىقشا كوڭىل بولگەن. ابايدىڭ «جەر قوينىنا ولەڭمەن كىرەر دەنەڭ» دەۋى سونىڭ جارقىن ايعاعى. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى، تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ بىتە قايناسقان ايناسى ىسپەتتى، نانىم-سەنىم نەگىزىندە پايدا بولعان ءدىني شەشەندىكتىڭ وزەگىندە اق جۇرەك ادالدىق پەن ءبارىن دە قاناعات تۇتار قاراپايىمدىلىق سياقتى حالىقتىق ابزال قاسيەتتەرگە تولى كەلەتىن ىقپالى كۇشتى، اسەرى مول كوركەم تىلمەن اسپەتتەلەتىن ءدىني ۋاعىزدامالار جاتىر. ونى ريتوريكا عىلىمىندا «گوميلەتيكا» دەپ اتايدى. گوميلەتيكا - ءدىني شەشەندىكتىڭ تۋىپ، قالىپتاسىپ، دامۋ تاريحىن، جۇيەلىك قۇرىلىسى مەن مازمۇندىق سيپاتىن، كوركەمدىك ءادىس-تاسىلدەرىن زەرتتەيتىن شەشەندىك ونەردىڭ ورنەكتى تارماعى.
ءدىني شەشەندىك جايىندا ءتيىپ-قاشتى پىكىرلەر ايتىلعانمەن قازاق عالىمدارى ونى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارنايى قولعا الىپ، تياناقتى زەرتتەگەن ەمەس. بۇلاي نازاردان تىس قالىپ زەرتتەۋ نىسانىنا اينالماۋ سەبەبىنىڭ ءبىر ۇشى كەشەگى كەڭەستىك قوعامدا بەلەڭ العان اتەيستىك تۇسىنىكتە جاتسا، قازىرگى تاڭدا وسى سالاداعى مامانداردىڭ ءبىر قولدىڭ ساۋساعىمەن سانارلىق ازدىعىنان بولىپ وتىر.
قازاقتىڭ ءدىني شەشەندىگىنىڭ پايدا بولىپ، دامۋى ورتاعاسىرلارداعى يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىمەن تىعىز بايلانىستى. ونى تاراتۋشى قوجا مەن سوپىلاردان باستاۋ الادى. سىر ءوڭىرىن جاۋلاپ العان ارابتاردان قالعان بەلگى - قوجا احمەد ياسساۋي، اكەسى يبراحيم، ونىڭ اكەسى بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، رۋحاني ۇستازى ارىستان-بابتاردى، باتىسىمىزداعى - ءپىر بەكەتتى قازاقتىڭ ءدىني شەشەندىگىنىڭ نەگىزىن قالادى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ارعىننىڭ ارعى اتالارى دايىرقوجا، قاراقوجا اتالۋى تەگىن ەمەس. بەرتىندە جۇسىپقوجا، كۇدەرىقوجا، قوجامبەت، قوجاعۇل، مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلى اتانعان اقىن-جىراۋلار ءدىني شەشەندىكتىڭ ىرگەسىن قالادى. ادەبيەتىمىزگە ءدىني اڭىز-داستانداردى اكەلىپ، ءدىني ايتىس سەكىلدى ءوز الدىنا ءبىر بولەك ادەبي جارلاردى قالىپتاستىردى. كىتابي اقىنداردىڭ كوبى ءدىني تاقىرىپتارعا شىعارلار جازدى.
وركەنيەتتى ەلدەردە مەملەكەتتى دىننەن ادا قىلمايدى. قانداي جۇيەمەن ءومىر ءسۇرسە دە، وندا ءبارىنىڭ شىعار قاينار كوزى دىنگە تىرەلەدى. ءدىن - قاسيەتتى قۇندىلىق رەتىندە ۇعىنىلادى. ۇلى اباي: «ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل، وڭگەسى حاھقا قول ەمەس» دەيدى. جان بالاسىنىڭ كوكىرەگىنە قۇنارلى، اجارلى ءنارىن قۇياnىن ءدىني شەشەندىكتىڭ باستاۋ بۇلاعى - ءدىن. ءدىن - ادام بويىنداعى جاعىمسىز دەرتتەردەن تازارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وتىرىك ايتپاۋعا، كىسىنى سىرتىنان جامانداماۋعا، ناقاق عايباتتاماۋعا، ۇرلىق-قارلىق ىستەمەۋگە ۇندەپ، كىسىنىڭ كوكىرەگىنە جارىق ساۋلە ءتۇسىرىپ، جاننىڭ تازا بولۋىنا شاقىرادى. ادامگەرشىلىكتىڭ قاداۋ قازىعى. وي قۇساسى جۇرەگىن تەسكەن ادامداردىڭ كوڭىلىنە دەمەۋ بولادى. وسىنىڭ ءبارى كوكىرەگىڭە ۇيالار ادەمى، نەگىزدى سوزبەن جۇزەگە اسىرىلادى. جاسىراتىنى جوق، ءدىني شەشەندىكتىڭ كەي ءتۇرى كوبىنە-كوپ حالىق مول جينالعان مەشىتتە وتەر جۇما-نامازدارىندا، وتىرىس-ماجىلىستەردە، قازادان ازا تۇتىپ جاتقان ۇيدەگى ادامدار جينالعان جەردە ايتىلىپ ءجۇر. ماسەلەن، دۇنيەدەن وتكەن اتا-اناعا جاقسىلىق ىستەۋ تۋرالى ساحيح حاديستەرىنىڭ بىرىندە: «ءبىز ءنابيدىڭ (س.ع.س.) جانىندا تۇرعانىمىزدا ءبىر كىسى: «يا، راسسۋللاھ (س.ع.س.), اتا-انام قايتىس بولعاننان كەيىن ولارعا جاقسىلىق ىستەۋدىڭ جولى بار ما؟» - دەپ سۇراپتى. ول (س.ع.س.): «ءيا، بار. قايتىس بولعان اتا-اناڭا ءتورت جولمەن جاقسىلىق ىستەسەڭ بولادى: ولار ءۇشىن دۇعا ەتىپ كۇنالارى ءۇشىن جارىلقاۋ تىلەۋ، ورىنداي الماي كەتكەن ءۋادەلەرىن ورىنداۋ، دوستارىن قۇرمەتتەۋ، اتا-اناڭدى سەبەپشى ەتىپ، ولاردىڭ تۋىستارىمەن قاتىناستى ۇزبەۋ» - دەدى». وسى وي ەندىگى ءبىر حاديستە بىلايشا جالعاسىن تابادى: «جان تاپسىرىسىمەن پەندەنىڭ بارلىق امالى توقتاپ، تەك ءۇش امال ءوز جالعاسىن تابادى. ول - جاريا ساداقا، ۇيرەتكەن پايدالى ءبىلىم، ارتتا قالعان ىزگى ۇرپاقتىڭ دۇعاسى». شۇرايلى تىلمەن ايتىلعان وي جۇرەككە ەندەپ ەنەتىنى كامىل.
ازىرەت ءالى - ءالي يبن ءابۋ تاليب جاس كەزىنەن-اق سوزشەڭدىگىمەن اتى شىققان. «ءىلىمنىڭ قاقپاسى» اتانىپ كەتكەن ونى سىناۋ ماقساتىندا جەرلەستەرى وعان ون ادامدى كەزەكپەن جىبەرمەكشى بولعان، ولاردىڭ ءبارى ازىرەت الىگە ءبىر سۇراق: «ءبىلىم ارتىق پا، بايلىق ارتىق پا؟» - دەپ سۇرايتىن بولىپ كەلىسكەن. ەگەر وسى سۇراققا ون ءتۇرلى جاۋاپ بەرسە عانا حاليفانى مويىنداماق بولىپتى. سوندا ءازىرەت ءالى سۇراقتارعا بىلاي دەگەن ەكەن:
1. ءبىلىم ارتىق، ويتكەنى ول پايعامبارلاردان قالعان ميراس، بايلىق باقىلداردان قالعان مۇرا.
2. ءبىلىم سەنى باعادى، بايلىقتى سەن باعاسىڭ، سوندىقتان دا ءبىلىم ارتىق.
3. ءبىلىم ارتىق، ول دوسىڭدى كوبەيتەدى، بايلىق دۇشپانىڭدى كوبەيتەدى.
4. ءبىلىم ىزدەي بەرسەڭ كوبەيەدى، ونى جۇمساعانمەن ازايمايدى، بايلىق جۇمساساڭ ازايادى، ءبىلىم ارتىق بولاتىنى وسىدان.
5. ءبىلىم ارتىق، ونى ۇرىدان ساقتاۋدىڭ كەرەگى جوق، ال جيعان دۇنيەڭدى ۇرىلاردان كۇندە قورعاۋ كەرەك.
6. ءبىلىمىڭ كوپ بولسا سەنى قۇرمەتتەيدى، بايلىعىڭ كوپ بولسا قىزعانادى، ءبىلىمنىڭ ارتىق بولاتىنى سول.
7. ءبىلىم ارتىق، ءبىلىمىڭ كوپ بولعانمەن ەسەپ-قيساپ جۇرگىزبەيسىڭ، بايلىعىڭا ۇدايى ەسەپ جۇرگىزىپ تۇرۋىڭ كەرەك.
8. ءبىلىم قانشا كوپ بولسا دا ءىرىپ-ءشىرىپ بۇلىنبەيدى، دۇنيە-مال بۇلىنەدى، سوندىقتان دا ءبىلىم ارتىق.
9. ءبىلىم ارتىق، ول جانىڭدى بايىتادى، بايلىق جان-دۇنيەڭدى شەكتەيدى، ءوزىڭدى تۋرا جولدان تايدىرۋى مۇمكىن.
10. ءبىلىمدى ادام ورنىمەن سويلەيدى، مادەنيەتى ارتادى، بايلىعى مول ادام وعان ماقتانىپ مالدانادى، استامشىلىق كورسەتەدى، سوندىقتان ءبىلىم ارتىق، - دەگەن ەكەن.
ءبىلىمنىڭ ارتىقشىلىعىن بۇدان ارتىق دالەلدەۋگە بولماس. ءدىني حاديستە: ءبىلىم ومىردە - تايانىش، جولدا - دوس، جالعىزدىقتا - جولداس، قۋانىشتا - باستاۋشى، قايعىدا - مەدەت، كۇرەستە - قۇرال، زۇلىمدىققا قارسى - ايلا دەپ بەكەرگە ايتىلماعان.
ەندىگى ءبىر ءافسانادا: - تاقسىر، مەن ومىرىمدە كوپ كۇنا جاسادىم. كۇنالارىمنان ارىلتىپ، اللانىڭ كەشىرىمىن اپەرشى،- دەپتى ءبىر كىسى يمامعا. - سەنىڭ جانىڭ بەس ارىقتان لاي سۋ اعىپ قۇيىلىپ جاتقان توعانعا ۇقسايدى ەكەن. ءبىرىنشىسى - سەنىڭ كوزدەرىڭ، مۇسىلمان ايەلدەرگە كوزىڭدى سۇزبە. ەكىنشىسى - سەنىڭ اۋزىڭ، ورازا ۇستاپ، دۇعا وقىپ ءجۇر، جاقسى ءسوز ايت. شاريات قالاماعاندى ءىشىپ-جەمە. ءۇشىنشىسى - سەنىڭ ءميىڭ، ادىلەتسىزدىك پەن زۇلىمدىقتىن، مەنمەندىك پەن وركوكىرەكتىكتەن ارىل. ءتورتىنشىسى - سەنىڭ اياقتارىڭ. كورگەنسىز جولعا باسپا. بەسىنشىسى - سەنىڭ قۇلاعىڭ. وسەك پەن كەسەلدى ءسوزدى تەرمە، ەستىمەگەن بول. تەك سوندا عانا سەنىڭ ارىقتارىڭنىڭ سۋى تۇنىقتالادى، سەنىڭ جانىڭ مەن جۇرەگىڭ تازارادى، سەنى كۇنالارىڭنان مەن ارىلتا المايمىن، ءوزىڭ ارىلتاسىڭ، - دەپتى. مىنە، وسىنداي، ءدىني اڭىز ارقاۋ ەتىلىپ، ادامدى رۋحاني تازارۋ جولىنا مەڭزەيتىن يلاندىرۋ شەبەرلىگى قاراپايىم مىسالدار كەلتىرۋ ارقىلى بايانىن تابادى.
جالپى قازاقتىڭ ءدىني شەشەندىك ونەرىنىڭ اۋەلگى سىلەمدەرى ورتاعاسىرلاردىڭ ورتا تۇسىندا اراب-پارسى جازبا مادەنيەتىنىڭ شارىقتاپ دامىعان تۇسىندا كورىنەتىنىن ايتقان ابزال. يسلام ءدىنى كەڭىنەن تاراعان كەزىندە جازىلعان ءدىني شەشەندىكتىڭ نەبىر وزىق ۇلگىلەرىن بويىنا مىقتاپ ساقتاپ جاتقان تاعىلىمى مول ەڭبەكتەر بارشىلىق. قازىرگى قوعامىمىزدىڭ ءار سالاسىنا قاجەتتى شەشەندىك قىرلارىن وسى جازبا مۇرالاردان دا ۇيرەنىپ ءجۇرۋ ءلازىم بولماق.
عۇمىر تالايىن تالاس-تارتىستاردا وتكىزگەن ءتىلمار ابايدىڭ ءوزى دۇمشە مولدا، سحولاس فاناتيكتەرمەن سويلەسكەندە وزىنشە ءتىل ورنەكتەرىن، ءدىني شەشەندىكتىڭ ءتاسىلىن ىزدەگەن. وسى جايىندا مۇحتار اۋەزوۆ: «ولارمەن اباي وتە كوپ داۋلاسادى. كەيدە ءدىن وسيەتشىلەرىنە ولاردىڭ تۇڭلىگىن ۇشىرا، داۋىلداي سوقتىعادى. سوندا ول سان جەردە مۇسىلمانشىلىق كىتاپتارى مەن ۇستازدارى قولدانعان ءسوزدى دە، سويلەمدەردى دە مەيلىنشە مولىنان قولدانادى. كەيدە ولاردى ءوز تىلىمەن مۇقاتپاقشى بولىپ، سولاردىڭ ءوزى جازىپ جۇرگەن ءتىل سويلەم، ناقىس-ماشىقتارىن قولدانادى» - دەپ، ابايدىڭ دۇمشە، سحولاستارشا ءسوز ساپتاپ، ءارى ولاردىڭ سوزدىگىمەن سويلەگەنىن ايتىپ، سونىڭ دالەلى رەتىندە ايگىلى جازۋشى ۇلى اقىننىڭ «قارا سوزدەرىنەن» مىناداي ۇزىندىلەر كەلتىرەدى: «موللالار تۇرا تۇرسىن، ءحۋسۋسان بۇل زاماننىڭ يشاندارىنان بەك ساق بولىڭدار، ولار ءفيتناي عالام. وزدەرى حۇكىم شاريعاتتى تازا بىلمەيدى، كوبى نادان بولادى. ونان اسىپ ءوزىن-ءوزى اھليتاريقات ءبىلىپ جانە بىرەۋدى جەتكىزبەك داعۋاسىن قىلادى. بۇل ءىس ولاردىڭ سىباعاسى ەمەس، بۇلار-دىڭ جەتكىزبەگى مۇحال. بۇلار ادام جازعىرۋشىلار، حاتتا ءدىنگە دە زالالدى. بۇلاردىڭ سۇيەنگەنى - ناداندار، سويلەگەنى جالعان، دالەلدەرى - تاسبىعى مەن سالدەلەرى. ونان باسقا ەشنارسە جوق». بۇل ۇزىندىدەن ءتىلدىڭ حاس مايتالمانى ابايدىڭ شەشەندىك شەبەرلىگىنىڭ ءبىر قىرى قىلاڭ بەرىپ قالادى. قارسى داۋشارلاردىڭ تىلىمەن سويلەپ، شەشەندىك شەبەرلىك تانىتىپ، سولاردىڭ ءسوز شوقپارلارىمەن وزدەرىن سوعادى. بۇل سياقتى مىسالدار ابايدا كوپتەپ تابىلادى.
ەجەلگى قازاق جەرىنە يسلام ءدىنى تەك تازا ءدىندى ۋاعىزداپ قانا قويماي، ۇلتتىق ادەت قۇقىعى قاتارىنا ءدىني شاريات سىقىلدى قازىلىق ينستيتۋتتى دا ەنگىزدى. ۇكiم، شەشiم شىعاراردا شەشەندىك ونەرگە سۇيەنگەن قازىلار داۋگەرلەر جاعى قيسىنعا توقتايتىن ءۋاجدi دالەلدەمەلەر كەلتiرiپ، ادەمi تiلمەن ءاسپەتتەگەن. ول ءوز الدىنا ارقاۋى بولەك اڭگىمە.
ەلەۋجان سەرىموۆ،
قاراعاندى قالاسى
Abai.kz
