قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوعامىنىڭ نەگىزگى ارقاۋىنىڭ ءبىرى – بوي ساقتاۋ مادەنيەتى بولعانىن قازىرگى ادامعا ءتۇسىندىرۋ وتە قيىن. بۇگىنگى كۇنى بۇل ۇعىمدى قاشىقتىق، اراقاشىقتىق ت.ب. سوزدەر الماستىرادى، ياعني ەۋروپالىق ديستانتسيا (distance) ءسوزىنىڭ تىكەلەي بالامالارى. بوي ساقتاۋ سوزىمەن بىرگە ونىڭ قوعامنىڭ ىشكى تىرشىلىگىن رەتتەپ وتىراتىن فۋندامەنتالدى قىزمەتى دە ۇمىتىلدى.

قازاقتىڭ بوي ساقتاۋ مادەنيەتىنىڭ كونتسەپتۋالدى ىرگەتاسىن جاقسى مەن جامان تۋرالى ماقالدار قۇرايدى. ءبىز تومەندە ۆ.ك.فون گەرن جيناقتاعان قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن كەلتىرەيىك:

جامان كىسى ماقتانسا،

جاقسىنى جاعاسىنان الدىم دەر،

جاقسى كىسى ماقتانسا،

جاماننان جاتا بەرىپ قالدىم دەر.

ۆ.ك.فون گەرن ماقالدى بىلايشا اۋدارعان ەكەن:

(ەسلي) دۋرنوي چەلوۆەك پوحۆاليتسيا،

(ون) سكاجەت، (چتو) ۆزيال حوروشەگو چەلوۆەكا (زا گرۋد) زا شيۆوروت، (ەسلي) حوروشي چەلوۆەك پوحۆاليتسيا، (ون) سكاجەت، (چتو) وستالسيا ۆ ستورونە وت دۋرنوگو (چەلوۆەكا). ماعىناسىن بىلايشا تۇسىندىرەدى:

«ەتوي پوسلوۆيتسەي ۆىراجاەتسيا كازاحسكايا حاراكتەريستيكا حوروشەگو ي دۋرنوگو چەلوۆەكا، پريچەم، ۆ ۋستا دۋرنوگو چەلوۆەكا ۆكلادىۆاەتسيا ۆىراجەنيە دەرزكوگو نەۋۆاجەنيا ك حوروشەمۋ (پوچەتنومۋ) چەلوۆەكۋ، سوستوياششەگو ۆ پوحۆالبە نانەسەننىم ەمۋ تياجكيم وسكوربلەنيەم: ۆزياتيەم ەگو زا نيز ۆوروتنيكا حالاتا، پود بورودوي (جاعاسىنان). حوروشي، بلاگوۆوسپيتاننىي چەلوۆەك پو كازاحسكيم وبىچايام دولجەن ستورونيتسيا دۋرنىح ليۋدەي، سپوسوبنىح نا نەدوستوينىە پوستۋپكي. سلوۆامي «جاتا بەرىپ قالدىم»، ت.ە. «وستاۆيل ۆ ستورونە» - يزوبراجاەتسيا پرەزرەنيە ي كاك بى بويازن ساموگو پريكوسنوۆەنيا ك دۋرنومۋ، كاك ك زارازە».

بۇل جەردە سوڭعى جولدارىنا قاتىستى تاپسىرگە كوڭىل اۋدارۋ كەرەك، «جاماننان جاتا بەرىپ قالدىم» – جاماندى جەكسۇرىن كورۋ، ودان جۇقپالى اۋرۋدان ساقتانعانداي ساقتانۋ، ياعني بوي ساقتاۋ كەرەك.  نەگە؟

سەبەبى، «جاقسىنىڭ جاقسى بىلەر سىمباتىن، جاماندار قايدان ءبىلسىن اسىلى مەنەن قىمباتىن؟!» - دەيدى قازاق ماقالى. «جاقسىنى جولداسىنان تانى»،- دەيدى قازاق ماقالى. ەگەر جاماندى تانىماساڭ، ونىڭ كەساپاتى تيەر ءار جەردە، ال جاقسىنىڭ شاراپاتى تيەر تار جەردە. جاقسىمەنەن جۇرسەڭ – جەتەرسىڭ مۇراتقا، جامانمەنەن جۇرسەڭ – قالارسىڭ ۇياتقا.

مىنە، بۇل ءسوز ورنەكتەرى بوي ساقتاۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىراتىن تىرەك. جاقسى دەگەن كىم، جامان دەگەن كىم ؟ بۇل تۋرالى ءبىز ءوزىمىزدىڭ «جاقسى مەن جامان» تۋرالى ەتيۋدتەرىمىزدە كوپ جازدىق. ادام بالاسىن ءبىز شارتتى تۇردە ۇشكە بولەمىز. ءبىرىنشىسى – دانالار. ولار وزگەنىڭ قاتەلىكتەرىنەن ساباق الادى، سول سەبەپتى ومىردە باسىن تاۋ-تاسقا سوقپايدى، قاتەلىكتى از جاسايدى. دانالىق ادامعا وزگەدەن ۇيرەنۋ جانە سودان قورىتىندى جاساۋ بارىسىندا كەلەدى. ەكىنشى توپ – وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن ساراپقا سالىپ، سول ارقىلى جاقسى مەن جاماندى ايىرادى. بۇلاردىڭ ىشىنەن ءوزىن جەڭە الاتىن جاقسىلار شىعادى. ءۇشىنشى توپ – ءوزىنىڭ قاتەلىگىن ساراپقا سالماعاندار، تىرشىلىكتەن ساباق الماعاندار، سول سەبەپتى ءبىز ولاردى جامان قاتارىنا قوسامىز.

ءبىزدىڭ اتالارامىز جاقسى مەن جامان تۋرالى الەم حالىقتارىنىڭ ىشىندە ەڭ كوپ اسىل ءسوز قالدىرعان. قازاق ءداستۇرى ەۋرازيا قۇرلىعىندا مىڭداعان جىلدار ەركىن ءومىر سۇرگەن دالا رىتسارلارىنىڭ ەرەجەلەرىنەن تۇرادى. ول ەرەجەلەردىڭ ىشىندە ازداپ جاقسى، نەمەسە ازداپ جامان دەگەن بولمايدى، نە جاقسى، نە جامان. قازاق ادەبيەتى «اياز بي» ەرتەگىسىنەن باستاپ ءشوپتىڭ جامانىن، قۇستىڭ جامانىن، ادامنىڭ جامانىن ىزدەيدى. بۇل ەرتەگى ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ ەڭ كونە زاماندا «جاقسى دەگەن نە، جامان دەگەن نە ؟» - دەگەن سۇراقتارعا بەرگەن جاۋابى. بۇل جاس ادام ءۇشىن وتە ماڭىزدى سۇراقتار. وسى سۇراقتاردى تالداۋ بارىسىندا ونىڭ باسىندا جاقسى مەن جاماندى ايىراتىن تارازى قالىپتاسادى، ار، ۇيات، نامىس اتتى ساقشىلارى ويانادى.

جاقسى مەن جاماننىڭ ورتاسىنداعى ساقشى قىزمەتىن اتقاراتىن - ار، ۇيات، نامىس سياقتى ازاماتتىق قاسيەتتەرىمىز بار، بىراق اۋمالى-توكپەلى زاماندا حالىق جامان مەن جاقسى ۇعىمدارىن شاتاستىرىپ الدى. جاقسى دەگەنىمىز – جۇمىس ورنى مەن ەلىنە بەدەلدى، جەتىم مەن جەسىرگە قايىرىمدى، يمانى مەن ءبىلىمى جەتەرلىك كىسى. قازاقتىڭ جاقسىسى وتە جوعارى ادامي قاسيەتتەردىڭ يەسى، ول ەلى ءۇشىن وت پەن سۋعا تۇسەتىن كۇرەسكەر ازامات. وسى قاسيەتتەرى ارقىلى ول ادام بالاسىنىڭ بارلىعىنا دا سىيلى. جامان دەگەنىمىز – ءوز كۇنىن ءوزى كورە المايتىن، سونىمەن بىرگە ءوز باسىنان اسپايتىن، قوعامعا پايداسىنان زيانى كوپ ادامدار. بايلىق پەن كەدەيلىك بۇل جەردە شارت ەمەس، ءومiردiڭ الدامشى قىزىعىنان، قىزمەت، وتىرىك اتاق، كوپىرمە سوزدەن، شىعا الماساڭ ول دا جاماندىعىڭ.

***

جاقسى مەن جامان تۋرالى تۇسىنىكتەر ءوز كەزەگىندە قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوعامىندا، ونىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا مىقتى ورىن العان بوي ساقتاۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرادى. قازاق قوعامىندا بالانىڭ ومىرگە كەلۋى، وسكەنى، ەرجەتكەنى ەرەكشە قۋانىش ەكەنى بەلگىلى. ءار بالانىڭ تاربيەسىنە ءوز اكە-شەشەسىمەن بىرگە اتا-اجەسى، اتا، بالاسى (پاترونيميا) ىشىندەگى بۇكىل تۋىستارى قاتىسادى. قازاق بالانى بەتىنەن قاقپاي وسىرەدى، ءۇيدىڭ تورەسى دەيدى جانە ودان بوي ساقتاۋ ەرەجەلەرى تالاپ ەتىلمەيدى. بىراق جاڭا تۋعان شاقالاق بەسىكتەن باستاپ 13-تە وتاۋ يەسى بولعانعا دەيىن، اكە-شەشەسى، اتا-اجەسى، جاقىن تۋىسى بەسىك جىرىنان باستاپ جاقسى نە، جامان نە دەگەندى قۇلاعىنا قۇيا بەرەدى.

بالا وسكەن سايىن وعان وتباسى، قاۋىم تاراپىنان بەرىلەتىن ەركىندىك ازايىپ، شەكتەۋ كوبەيە باستايدى. بوي ساقتاۋ مادەنيەتىن ۇستانۋ ەرجەتۋدەن باستالادى. بۇل كەزەڭدە ءار بوزبالا مەن بويجەتكەن ءوزىن ءار ءتۇرلى ورتالاردا ۇستاۋ ءتارتىبىن يەگەرەدى، سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرادى، سونىمەن بىرگە ۇلكەندەرمەن جانە كىشىلەرمەن قارىم-قاتىناس ەرەجەلەرىن، ەر ازامات دەگەن كىم، ايەل كىم، ناعاشى-جيەن اراسى، الىس-جاقىن تۋىستار، رۋلاستار مەن كورشى رۋلار، ەل دەگەنىمىز نە، قوعام دەگەنىمىز نە، دەگەن ماسەلەلەردى جاتتايدى. قازاق ەتيكاسىندا ادام قاباعى ەرەكشە ورىن الاتىنى بەلگىلى، ياعني قاباققا قاراۋ، ودان ادامنىڭ كوڭىل كۇيىن، مىنەزىن ايىرا ءبىلۋ، سوعان بايلانىستى ءوز جاۋابىن بەرۋ، نەمەسە بوي ساقتاۋ – بۇل قازاقي تاربيەنىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى. وسى كەزەڭنەن باستاپ بوزبالا مەن بويجەتكەن ۇلكەندەرمەن قوسىلىپ قازاق ومىرىندە وتە ماڭىزدى ورىن الاتىن سالتاناتتارعا (تسەرەمونيالارعا) ارالاسا باستايدى.

***

وسىلايشا بوي ساقتاۋ مادەنيەتىن ءار كەلىن ءوزىنىڭ اق وتاۋىمەن، وتباسىنا قاجەتتى جابدىعىمەن بىرگە الىپ كەلەدى. قازاق حالقىندا قالىڭ مال ينستيتۋتىنىڭ ارقاسىندا ءار جاس وتباسىنىڭ العاشقى كۇننەن باستاپ ءوزىنىڭ شاڭىراعى بولاتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. بۇل نەنى كورسەتەدى ؟ بۇل ءار كەلىن ەر ازاماتىنىڭ جۇرتىنا كەلگەن العاشقى قادامىنان باستاپ اتا-ەنەسىمەن، ەرىنىڭ تۋىس-تۋعانىمەن بەلگىلى قاشىقتىقتى، ياعني بوي ساقتاۋدى (ديستانتسيانى) ۇستايتىنىن كورسەتەدى.

كۇيەۋ بالا دا ءوزىنىڭ قايىن جۇرتىنا قاتىستى ءوز كەزەگىندە مىندەتتى بوي ساقتاۋ ەرەجەلەرىن ۇستانادى. ەگەر ول ءوز اۋىلىندا ەركىن جۇرسە، قايىن جۇرتىندا مۇمكىندىگى كەلگەنشە جوعارى ەتيكا ەرەجەلەرىن ۇستانادى. ماسەلەن، كۇيەۋ بالانىڭ ءوز اتاسىنا تىكەلەي ءوتىنىش ايتۋعا حاقى جوق، ول ءوز وتىنىشتەرىن تەك بالدىزدارى ارقىلى عانا ايتۋعا مۇمكىندىگى بار (ابايدىڭ قايىن جۇرتى الشىنباي اۋىلىندا وزىنە ۇناعان جورعا اتتى بالدىزدارى ارقىلى سۇراعانىن ەسكە ءتۇسىرىڭىز ت.ب.).

قازاق قوعامىندا كەز كەلگەن قارىم-قاتىناس، قيمىلدىڭ بەلگىلى ءبىر سالتاناتى بار. مىسالى، كەلىن كوپ ۋاقىتقا دەيىن ۇلكەن قارا شاڭىراقتىڭ ورتاسىنداعى وشاقتان جوعارى شىقپايدى. ەگەر اتا-ەنەسىنىڭ جاسى كەلىپ، كەلىن ولاردى كۇتۋى كەرەك بولسا، اتا-ەنەسى كورشى-قولاڭدى شاقىرىپ، شاعىن توي وتكىزىپ، ەنەسى كەلىندى قولىنان ۇستاپ وشاقتى اينالدىرادى، وسىدان باستاپ كەلىننىڭ جوعارى جاققا ءوتۋ حاقى پايدا بولادى.

وتباسىلىق بوي ساقتاۋ مادەنيەتىنىڭ جاقسى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى – كەلىندەردىڭ سالەم سالۋ (reverence) ءداستۇرى. ءار تاڭدا كەلىن وزگەلەردەن ەرتەرەك تۇرىپ، ۇلكەن قارا شاڭىراقتىڭ تۇندىگىن اشادى دا، اتا-ەنەسىنە سالەم سالادى. ولار ءۇيىپ-توگىپ باتاسىن بەرەدى. بىراق ماسەلە بۇل جەردە باتادا عانا ەمەس، كەلىن وسى سالەم سالۋ ارقىلى اركىمنىڭ ءوز ورنى بارىن، كۇندەلىكتى بوي ساقتاۋدىڭ كەرەك ەكەنىن ەسكە تۇسىرەدى. قازاق كەلىندەرىنىڭ سالەم سالۋ ءتارتىبى بۇگىنگى كۇنى ەۋروپا كورولدەرىنىڭ وتباسىلارىندا عانا ساقتالعان.

توركىندەۋ – ءار كەلىنشەكتىڭ ءوز توركىنىمەن قارىم-قاتىناسىن رەتتەيتىن مىقتى تەتىكتەردىڭ ءبىرى. العاشقى توركىندەۋ تەك تۇڭعىش بالا تۋعاننان كەيىن عانا ىسكە اساتىنىن ەسكە ءتۇسىرۋ كەرەك. بۇل ەكى تاراپقا دا ۇلكەن ماتەريالدىق سالماق، سەبەبى، قىز ءوز توركىنىنە قىمبات (كەيدە ءوزىنىڭ قولىنان شىققان) سىيلىقتار الىپ كەلسە، توركىن جاعىنان جيەنگە دەپ كەمى ءبىر قورا مال (مىسالى: ءبىر ءۇيىر جىلقى) جيناپ الىپ كەتەدى. توركىندەۋ عاجاپ جانە شىعىندى سالتانات بولعانى ءۇشىن ايەل ادام ءوز توركىنىمەن قارىم-قاتىناسىن شەكتەيدى، ياعني بۇل جەردە دە بوي ساقتاۋ ماسەلەسىن ايتۋعا بولادى.

***

قوناق كۇتۋ، قوناقجايلىق – قازاققا ەتەنە ءتان ۇعىمدار. ءبىر قاراعاندا قازاق، قوناق دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى، قوناقتان باسقا ۋايىمى جوق دەپ ويلاۋعا بولادى. بۇل قاتە پىكىر، سەبەبى قوناققا قاتىستى دا بوي ساقتاۋ ينستيتۋتىنىڭ كورىنىستەرىن بايقايمىز. ونىڭ ءبىرىنشى شارتى – ءار اۋىل، ءار اۋقاتتى وتباسى قوناققا دەپ ارنايى ءۇي تىگەدى (قوناق ءۇي). قوناقتىڭ ءۇي يەلەرىمەن، بالا-شاعامەن ارالاسا تاماق ءىشۋى، توردە جاتا كەتۋى تەك كەدەيشىلىك كوبەيگەندە عانا مۇمكىن.

استا، قوناقتا ەر ادامدار مەن ايەلدەردىڭ جەكە وتىرۋى دا قازاقتىڭ بوي ساقتاۋ مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى. ادەتتە ەر ازامات شارۋا جايىن ايتادى، قوعام ماسەلەسىن تالقىعا سالادى، قاتىنداردىڭ تاقىرىپتارىنىڭ بولەك بولاتىنى زاڭدى.

***

ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان قىرىپ-جويۋ، ورىستىق نەگىزدە سوۆەتتىك قايتا قۇرۋلار كەسىرىنەن ءبىز بوي ساقتاۋ مادەنيەتىن قازىر جوعالتىپ الدىق.

حح عاسىردا 70 جىل بويى ەلدى قۇلدار بيلەپ كەلدى. قۇلدار وزدەرىنىڭ پلەبس (plebeian) مادەنيەتىن ورناتتى. قۇلدارعا بوي ساقتاۋدىڭ كەرەگى نە ؟! توتاليتارلىق جۇيە كەدەيلىك پسيحولوگيانى دارىپتەدى، ەر ازاماتتاردان حولۋي (lackey) جاسادى. قازاق قوعامى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى رىتسارلىق نەگىزىنەن الشاقتادى، ءداستۇردى ۇستانعان بىرەن-ساران وتباسىلار عانا قالدى. مارگينالدىقتى ورنىقتىرۋ ءۇشىن سوۆەت بيلىگى ايەل فاكتورىنا ستاۆكا جاسادى جانە ول ءوز ناتيجەسىن بەردى. جايىناۋىز قاتىندار كوبەيدى. ەر مەن ايەل اراسىندا بوي ساقتاۋدىڭ جوعالۋى بۇكىل قوعامعا تەرىس اسەر ەتتى. اتاسى مەن كەلىنىنىڭ اراق تولى ستاقان سوعىستىرۋى، ءبىر ۇيگە تىعىلعان ەنە مەن كەلىننىڭ سوعىستارىنا ۇلاستى. قاتىندارعا ەۋروپا سياقتى جول بەرۋگە بولادى، بىراق ول ءۇشىن ەكونوميكادا، قوعامدا، ساياساتتا نەگىزگى ينستيتۋتتار مەن ونى ىسكە اسىرۋ تەتىكتەرى ەۋروپاشا جاسالۋى كەرەك. ەۋروپا ەركەكتەرى بىرنەشە عاسىر كۇرەسپەن، تالاس-تارتىسپەن ابدەن شىڭداعان ينستيتۋتتار مەن تەتىكتەردىڭ پۋلتىنە ايەل ەمەس، مايمىلدى قويساڭ دا جۇمىس ىستەي بەرەدى.

سوۆەتتەن قۇتىلعان ۋاقىتتا كەدەيلىك پسيحولوگيا ۇرى-قارىنى باسشىلىققا الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە اتى قازاق، زاتى قۇبىجىق دۇنيە پايدا بولدى. جاسىنان بوي ساقتاۋ مادەنيەتىنە ۇيرەنبەگەن سوڭ ەرەسەك ادامدار اراسىندا «ءبىر ەلى اۋىزعا – ەكى ەلى قاقپاق» دەگەن تاعىلىم ۇمىتىلدى، «ەرلى-زايىپتىنىڭ ورتاسىنا ەسى كەتكەن كىرەدى» دەگەن وتباسىن ساقتاۋ قاعيداتى ۇمىتىلدى.

بۇل ايتىلعان اڭگىمەنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ اعا بۋىن اتالاتىن سوۆەت كەزىندە تاربيە العان ۇرپاققا قاتىستى. جاس ۇرپاق بولاشاقتا بوي ساقتاۋ مادەنيەتىن قايتا جاڭعىرتادى دەپ سەنەمىن. قوعام قايتكەن كۇندە دە جوندەلەدى، قازاقتىڭ اۋحاتى ارتادى، جاعدايى جوندەلگەن ەل ءوزىنىڭ قۇلدىق زاماندا جوعالتىپ العان تاماشا داستۇرلەرىنە، ۇستانىمدارىنا قايتىپ كەلەدى. بۇگىنگى كۇنى بىزگە حالىق

«ءداستۇرىمىز قايدا؟»-دەگەندە، «مىنە، داستۇرلەرىڭ!»-دەيتىن جاقسى ەتنوگرافتار كەرەك.

بوي ساقتاۋ نەگە كەرەك ؟ ونىڭ كەرەگى: ءار قوعام بەلگىلى ءبىر قۇرىلىم، ول قۇرىلىم ىشىندەگى تولىپ جاتقان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي ت.ب. توپتار بار. بۇل توپتاردىڭ اربىرەۋى مىقتى بولسا، سوندا قوعام دا مىقتى بولماق. وسى توپتاردىڭ تىرشىلىگىن ۇيلەستىرەتىن نەشە ءتۇرلى قوعامدىق قۇرالدار بار. تۇرمىستىق جاعدايدا ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىز ەركەك پەن ايەل، اتا-انا مەن بالا، اتا-ەنە مەن كەلىن، قوناق پەن ءۇي يەسى ت.ب. قارىم-قاتىناستارىنان قۇرالادى. بۇلاردى رەتتەپ تۇراتىن نەگىزگى تەتىك بوي ساقتاۋ ينستيتۋتى. ەگەر تۇرمىستىق قارىم-قاتىناس رەتتەلمەگەن بولسا وندا جوعارىدا اتالعان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي ت.ب. قۇرىلىمعا تەرىس اسەر ەتەدى، ياعني مەملەكەت شارۋاسى اقسايدى، داعدارادى.

جامبىل ارتىقباەۆ 

Abai.kz