1917 جىلى لەنين نەگىزىن قالاپ، ستالين ۇلكەيتكەن گۋلاگ 1987 جىلى جابىلدى. قىستا قاقاعان ايازدا ءۇسىپ، جازدا ماساعا تالانىپ، كوكتەم مەن كۇزدە توپەلەگەن نوسەر جاڭبىردىڭ استىندا ازاپ كورىپ، اۋرۋ مەن اشتىققا ءتوزىپ، اۋىر ەڭبەككە جەگىلگەن ادامداردىڭ كورىنىسى –كەڭەس وداعىنىڭ اتاقتى گۋلاگ لاگەرىنىڭ بەت-بەينەسى بولدى.

1930 جىلدان 1953 جىلعا دەيىن بۇكىل كەڭەس وداعىندا 18 ميلليوننان استام ەر مەن ايەل گۋلاگ تۇرمەسىنىڭ ازابىن تارتتى. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، ناتسيستىك كونتسلاگەرلەردە 1,65 ميلليون ادام بولعان.

گۋلاگ-تان امان قالعانداردىڭ بەرگەن دەرەكتەرى حولوكوست تۋرالى ەستەلىكتەرمەن سايكەس كەلەدى.

گۋلاگ ءسوزى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىن باسقارۋ دەگەندى بىلدىرەدى. «گۋلاگ» ءسوزى تۇزەۋ لاگەرلەرىنىڭ باس باسقارماسىنىڭ ورىسشا اببرەۆياتۋراسى. ۋاقىت وتە گۋلاگ ءسوزى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنە ەمەس، بۇكىل كەڭەستىك رەپرەسسيالىق جۇيەگە قاتىستى ايتىلا باستادى.

1917 جىلى رەسەي يمپەرياسىن ءوز قولىنا العان لەنين (1870-1924) سىبىردە ءماجبۇرلى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرى جۇيەسىن قۇردى. ءستاليننىڭ ءوزى (1878-1953) مۇنداي لاگەرلەردە ءتورت رەت بولعان. ءبىرىنشى گۋلاگ لاگەرى 1921 جىلى سولوۆكيدە قۇرىلدى. لاگەر سولوۆەتسكي موناستىرىندا ورنالاستى.

موناستىرلار تۇرمە قىزمەتىن تاماشا اتقاردى، ويتكەنى ولار شالعاي جەرلەردە ورنالاسقان. كوپتەگەن شاعىن بولمەلەردەن تۇرعان. شىعىس سىبىردەگى كولىماداعى گۋلاگ لاگەرلەرىنىڭ بىرىندە وتە كوپ ادام ءولدى.

ەڭ ءىرى گۋلاگ لاگەرلەرىنىڭ ءبىرى – ءسىبىردىڭ ۆوركۋتا قالاسىندا ورنالاسقان ۆوركۋتلاگ. 1951 جىلى ۆوركۋتلاگتا 73 000 ادام قامالدى. گۋلاگ جۇيەسى ءوز تاريحىندا 30 000-نان استام لاگەرلەردى قامتىعان. ورتاشا العاندا، ءاربىر لاگەردە 2 000-نان 10 000-عا دەيىن تۇتقىن بولعان.

1924 جىلى لەنين قايتىس بولعاننان كەيىن ستالين گۋلاگ جۇيەسىن ەداۋىر كەڭەيتتى. تاريحشىلاردىڭ ەسەپتەۋىنشە، 1930 جىلدان 1953 جىلعا دەيىن (ستالين قايتىس بولعان جىل) 18 ميلليوننان استام ادام گۋلاگ تۇتقىنىنا اينالدى. ولاردىڭ شامامەن 1,7 ميلليونى قايتىس بولدى.

كەڭەس ەكونوميكاسىنىڭ ون پايىزى گۋلاگ ەڭبەك لاگەرلەرىنە تاۋەلدى بولدى. مىسالى، كەڭەس وداعىنداعى قالايىنىڭ جەتپىس پايىزىن گۋلاگ تۇتقىندارى ءوندىردى. پەرم-36 دەپ اتالاتىن سوڭعى گۋلاگ لاگەرى 1987 جىلى جەلتوقساندا جابىلدى.

باستاپقىدا ادامداردى لاگەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە ماجبۇرلەگەن جوق. ادامداردى ەڭبەك ارقىلى «تۇزەتۋ» فيلوسوفياسى ءدال ستالين داۋىرىندە دامىدى. سولوۆكي تۇتقىندارىنىڭ ءبىرى نافتالي فرەنكەل لاگەرلەردى «ەڭبەك لاگەرىنە اينالدىرۋ» يدەياسىن العاش ۇسىنعان. فرەنكەل «جۇمىس ىستەپ، تاماق جە» جۇيەسىن ەنگىزدى. اۋىر قول ەڭبەگىن اتقارا الاتىن تۇتقىندار جۇمىس ىستەي المايتىندارعا قاراعاندا ەكى ەسە كوپ تاماق الدى.

وسىلايشا، گۋلاگ جۇيەسى ءالسىز تۇتقىنداردى ءولىم جازاسىنا كەستى. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شىققانداردىڭ بارلىعىن، مەيلى كىنالى بولسىن، بولماسىن، كەڭەس ۇكىمەتى ولاردى ازاپتادى.  گۋلاگ تۇتقىندارىنىڭ جارتىسى سوتسىز تۇرمەگە قامالدى.

گۋلاگ-قا تۇتقىنعا الۋ مىنا سحەمامەن جۇرگىزىلدى: قاماۋعا الۋ، جاۋاپ الۋ، جىلدام ۇكىم شىعارۋ، ۆاگوندارعا مال سياقتى تيەپ الىپ كەتۋ، ءماجبۇرلى جۇمىسقا جەگۋ، وتباسىن بۇزۋ. بىرنەشە جىل جەر اۋدارىلعاندار ادەتتە اۋىرىپ قايتىس بولاتىن

گۋلاگ-تىڭ «التىن ەرەجەلەرىنىڭ ءبىرى» ونى شەكارادان الىسقا سالۋ. سىبىردە كوپتەگەن گۋلاگ-تار بولدى. جاعدايدىڭ قاتال بولعانى سونشا، كۇزەتشىلەر قورشاۋ سالۋعا اۋرە بولمادى. قاشقىنداردىڭ كوپشىلىگى قاتتى سۋىقتان نە اشتىقتان ولگەن. كۇزەتشىلەر ولاردىڭ ءمايىتىن لاگەردەن بىرنەشە شاقىرىم جەردەن تاۋىپ الىپ وتىرعان.

گۋلاگ-تىڭ كوپتەگەن تۇتقىندارى ساياسي جانە اسكەري تۇتقىندار بولدى. مىسالى، گۋلاگ-تا 4 ميلليون اسكەري تۇتقىن بولعان. بىراق تاماق ۇرلاپ نە ستالينگە ءسوز تيگىزگەنى ءۇشىن دە گۋلاگ-قا تۇسكەن تۇتقىندار از بولماعان. ودان دا سوراقىسى، گۋلاگ-قا جاڭا تۇتقىنداردىڭ اي سايىنعى كۆوتاسىن ورىنداۋى كەرەك بولعاندىقتان ادامدار ۇستالىپ وتىرعان.

ستالين فاشيستىك گەرمانيا تۇتقىنداعان، سودان كەيىن قىزىل ارميا بوساتقان بارلىق كەڭەس جاۋىنگەرلەرىن گۋلاگ-قا جىبەرۋدى بۇيىردى. گۋلاگ-تىڭ قۇرىعىنان ەشكىم امان قالمادى. بەلگىلى كەڭەستىك جازۋشىلار، عالىمدار، سپورتشىلار، ساياساتكەرلەر، اسكەري جەتەكشىلەر، باي شارۋالار، ءتىپتى گۋلاگ باسشىلارىنىڭ ءوزى گۋلاگ تۇتقىنى بولۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.

كوپتەگەن ادامدار كەڭەستىك جۇيە نەمەسە ستالين تۋرالى ءازىل-قالجىڭدارى ءۇشىن دە گۋلاگ-قا ءتۇستى. كەڭەستىك جۇيەگە قارسى ازىلدەگەن ادام ون جىلعا دەيىن گۋلاگ-قا قامالاتىن.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz