ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ ۇيدە تاڭ اتپاستان ابىر-سابىر باستالدى دا كەتتى. كوپتەن بەرى ەسىگىمىزدى اشپاعان تۋىستارىمىز، «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ الاقانىمىزدى الا جۇگىرسە، تەرىس اينالىپ كەتكەن اعايلار اتامنىڭ اينالاسىنان تابىلدى. ەسىكتىڭ الدىنداعى قارا اعاشتا بايلاۋلى تۇرعان اقسارباس قوي شيىرشىق اتادى. سول كۇنى اكەمىز ۇيگە ورالدى. جۇرتتىڭ اۋزىنان «تورتتىك توبە تالقاندالىپ، زامان تىنشىدى»، – دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستيتىن بولدىق. ءبارىن قويشى، ايتەۋىر اكەمىزدىڭ ورتامىزعا ورالعانىنا بالا كوڭىلمەن بارىنشا ءماز بولدىق. سول كۇنى اۋىلدىق وكىمەتتە ىستەيتىن جاس جىگىت اتامنىڭ قاراكەر اتىن اكەلىپ بەردى. قۇلاعىن قايشىلاپ، ماڭىنا جاقىنداعاندارعا وسقىرىنا قاراپ، تىقىرشىپ تۇرعان جانۋار اتامدى كورگەندە باسىن ماماعاشقا تىرەپ، تىنشي قالدى. كوزىنەن مولتىلدەپ جاس اققانىن كورىپ، «جانۋار دا جىلايدى ەكەن عوي» دەپ ويلادىم. اراعا ون جىل سالىپ بارىپ قايتا تابىسقان اتام مەن قاراكەر بىرازعا دەيىن كوڭىلىمەن سىر ءبولىسىپ، ساعىنىشىن تارقاتقانداي بولدى.   

قاراكەر – اتامنىڭ قارىنداسىنىڭ اعاسىنا سىيلاعان سىيى. ايتسا ايتقانداي، تۇگى قارا قىزىل، تۇيەدەي بيىك، قويان ءجون، قامىس قۇلاق، تۇياعىنداعى شاشاسى ۇزىن، باۋىر ءجۇنى ءسال سارعىش، قۇيرىق-جالى جەر سىزىپ جۇرەتىن. اتام ونى: «نىلقى ات زاۋىتىنىڭ تۇقىمى» دەپ تۇسىندىرگەن، بىردە. جەرگىلىكتى حالىق «نىلقى ات زاۋىتى» دەپ اتاپ كەتكەنى بولماسا، بۇل اسكەري اتتاردى باعىپ، باپتايتىن وكىمەت قاراماعىنداعى فەرما ەدى. ءبىز وسكەن وڭىردە نىلقى جانە موڭعۇلكۇرە دەگەن ەكى ات زاۋىتى بولدى. ولار جەرگىلىكتى وكىمەتكە ەمەس، قىتاي استاناسى بەيجىڭگە تىكەلەي باعىناتىن. دەسە دە، ونىڭ العاشقى نەگىزى سوناۋ 1944 جىلى قۇرىلعانىن ەستىپ ەدىم. نەگىزىندە ۇلتتىق ارميانىڭ قۇرامىنداعى جاۋجۇرەك قازاق ساربازدارىن اسكەري اتپەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قۇرىلىپتى. ونداعى اسكەري اتتار ءبىز ەرتەكتەردەن عانا وقيتىن «شالقۇيرىقتاردىڭ»، قازاق جىلقىسىنىڭ، ناقتىلاپ ايتقاندا ەۋروپالىقتار پريجەۆال جىلقىسى اتاپ كەتكەن كەشەگى ساق سايگۇلىكتەرىنىڭ سارقىتى. قازىر ول ەرلىكتەر ايتىلمايدى، ول جىلقىنىڭ تۇقىمى دا قالعان جوق.

وسى تۇستا اسكەري اتتار نەلىكتەن ۇلان-عايىر قازاق دالاسىنىڭ وسى ەكى نۇكتەسىندە عانا باعىلدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋاتىنى انىق. ونى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ىلە وزەنىنىڭ قىتاي جاعىنداعى بولەگىنىڭ گەوگرافيالىق جاعدايىنا ازىراق توقتالا كەتۋگە تۇرا كەلەدى. ىلە جايلى ءسوز بولسا:
بايقاساڭ ىلە جەردىڭ ورتاسىنداي،
ەگەر دە دەنە بولسا قولقاسىنداي.
تاۋى التىن، تاسى كۇمىس، اعاشى جەز،
سۋلارى ەركەك قويدىڭ سورپاسىنداي، – دەپ تاڭجارىق اقىنداي جەتكىزىپ ايتا الماسىمىز انىق. اقىن تاعى بىردە ىلە وزەنى مەن ونى قۇراپ، وعان قۇيىپ جاتقان تاراۋلارىن:
ىلەنىڭ باسى كۇنەس جىلجىپ اققان،
سارقىراپ قۇيعان بۇلاق əر تاراپتان.
قاسىندا شاقپى دەگەن ءبىر تاراۋى،
اعىنى ارتىعىراق شاپقان اتتان.
قاس دەگەن سول جاعىندا ءبىر ءسىڭلىسى،
بالاداي اساۋ مىنگەن جالباڭ قاققان.
جىرعالاڭ، كوكسۋ، تەكەس وڭ جاعىندا،
تەكىرتىپ ماس ادامداي اتقا شاپقان.
قوسىلىپ ءبəرى كەلىپ ءبىر ىلەگە،
اپتىعىن سوندا بارىپ، تىنىم تاپقان، – دەپ تولعايدى.

سول ىلەگە قۇياتىن كۇنەس وزەنىنىڭ بويىندا ارالتوبە دەگەن اۋىل، ونىڭ ىرگەسىندە سول اتتاس توبە بار. ونىڭ ءبىتىمى دە بولەكشە، كورىنىسى دە كوز توياتىنداي ەدى. كول بەتىندە جايلانىپ جاتقان جايىن بالىق سياقتى باسى دوڭگەلەنىپ، قۇيرىعى سوزىلىپ بارىپ، كۇنەس وزەنىنە قۇياتىن ءبىر تارماعىنا ەمىنىپ كىرىپ جاتادى. كۇنەس دەگەن ءسوز ساقتاردىڭ كۇنگەس دەگەنىنەن شىققان. تاۋدىڭ كۇنگەيى دەگەن ماعىنا بەرەدى. توبەنىڭ ءار تۇسى تۇگىن تارتسا، مايى شىعاتىن قۇيقالى قارا توپىراقتى كەلەدى. الايدا ارالتوبەنىڭ ۇستىندە جالعىز ادامنىڭ شاماسى جەتپەيتىن ۇلكەن قوي تاستارمەن قالانعان بىرنەشە زيراتتى كەزدەستىرەتىنبىز. ونداعى تاستارعا ءبىز بىلمەيتىن تاڭبالارمەن يماي-شيماي جازۋ جازىلعان. ءبىر قىزىعى، تاڭبالار كۇن ساۋلەسى تۇسكەندە عانا ايقىن اڭعارىلاتىن. كۇن شىعىستان ارقان بويى كوتەرىلگەندە تاستاعى تاڭبالار القىزىل تۇسكە ەنىپ، جازۋلاردىڭ باس جاعى عانا انىق كورىنەتىن دە تومەنگى تۇسى بۇلىڭعىر تارتىپ تۇراتىن. ال تالتۇستە تاڭبالار قىزىل قوڭىر تۇسكە وزگەرىپ، باس-اياعى تولىق ءارى ايشىقتى كورىنەتىن. كەشكە قاراي تاستاعى جازۋلاردىڭ باس جاعى سولعىن تارتىپ، تومەگى تۇسى شۇبارلانا انىق ءبىلىنىپ تۇراتىن. وسى كورىنىستى تاماشالۋ ءۇشىن قانشاما كۇندەردى توبەنىڭ باسىندا وتكىزىپ، باعىپ جۇرگەن قوزى-لاق، تايىنشا-تورپاقتان ايىرىلىپ، اكە-شەشەمىزدەن تاياق جەگەنىمىزدى ساناپ بەرە المايمىن. قانشا جازالانسام دا وسى تاستاردىڭ قۇپياسىن بىلگەنشە مازام كەتىپ ءجۇردى.

بۇل تاستاردىڭ مەنىڭ ەسىمدە ساقتالىپ قالعانىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بولاتىن. سول تاستاردان ءسال قيىستاۋ توبەنىڭ تەرىستىك تۇسىندا جانسارباي اتامنىڭ بەيىتى تۇراتىن. جاسىراتىن نەسى بار، اتامىز باقسى-بالگەر، ەمشى، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىپ، تالاي ەسى اۋىسقان ادامدى ەمدەگەن كىسى. قىلتاماقپەن اۋىرعاندارعا قايتا تىرشىلىك سىيلاپ، «جان قالسا، جانساربايدان قالادى» دەگەن ارتىنا اڭىز قالعان ادام. ول جايلى تاعى بىردە ايىرىم ايتارمىن. بىراق ول كىسىنى قازاقتىڭ ەسكى كوزقاراسى بويىنشا وسى جەرگە جالعىز جەرلەپتى. ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ يسلامعا اسا قۇلقىمىزدىڭ سوقپايتىنى وسىدان شىعار. بىراق وسى كۇنگە دەيىن ارۋاق اتتاپ كورگەمىز جوق. اكەم ارا-تۇرا مەنى اتامىز جاتقان جەرگە ەرتىپ بارىپ، ول كىسىلەر جايلى بىلەتىندەرىن ايتىپ بەرەتىن. بۇل جايلى قايتا-قايتا سۇراي بەرگەن سوڭ اكەم قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ بەردى. ءبارى بىردە «بوتەن ادامعا تىسىڭنەن شىعار ما؟» دەپ الدىن الا ۋادە الىپ الاتىن:

– تاريحتى قازبالاي بەرسەك، ەرەنقابىرعانىڭ ارعى بەتىندەگى جۇلدىز جايلاۋى ەجەلگى ساقتاردىق جاساۋىل اتپەن جاۋىنىڭ ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ، تىزەسىن بۇكتىرگەن قاسيەتتى مەكەنى. قاسساق اتانىپ، قايىرۋسىز جىلقى باققان، قايعى-ۋايىمسىز تىرشىلىك ەتكەن ولكەسى. اتا-بابالارىنىڭ العاش رەت اتقا ەر سالىپ، تەبىنگىسىن تەبىنىپ، شىرەنىپ ساداق تارتقان جەرى وسى. بەرگى بەتى ءۇيسىن پاتشالىعىنىڭ اتا قونىسى. قىتاي حانشايىمى شي ءجۇننىڭ قالىڭمالىنا بەرىلگەن سايگۇلىكتەردە وسى ولكەدە باپتالعان. ونى ەرجەتكەندە ءتۇسىنىپ الارسىڭ. كەزىندە ابىلاي حان ۇزاق جورىقتان قايتقان سوڭ جاساۋىلداردىڭ سوعىستا مىنەتىن سايگۇلىكتەرىن جۇلدىز جايلاۋىنا قىستاتادى ەكەن. ءبىر جىلى وسى جەردەن وتكەندە جۇت بولىپ، جىلقى دا، جىلقىشى دا، جاساۋىلدار دا تەگىس قىرىلىپ قالادى. كوكتەم شىعا ىزدەۋشەلىر كەلىپ، اق سوڭكە بولىپ شاشىلىپ جاتقان سۇيەكتەردى جيناستىرىپ، وسى توبەنىڭ باسىنا جەرلەپ، وزەن بويىنداعى تاستان بەلگى قالاپ، اتى-ءجونىن تاڭبالاپ، جازىپ كەتىپتى. كەيىن ابىلايحان ەجانحانعا ءبىرىنشى رەت ەلشى جىبەرگەندە ەسەنگەلدى اتاڭا تۋ ۇستاتىپ، وسى ءوڭىردىڭ سايگۇلىگىن جەتەلەتىپ جىبەرگەن، – دەپ ءتۇسىندىردى.

بالا كۇنىمىزدە بۇل اڭگىمەلەر ەرتەگىدەي سەزىلەتىن. وسە كەلە ومىردە بولعان وقيعالار ەكەنىنە كوزىمىز جەتە ءتۇستى. اكەمنىڭ جۇلدىز جايلاۋى دەپ وتىرعانى ىلە جانە جوڭعار الاتاۋلارى تۇيىسكەن جەرىندەگى جەلدىكەزەڭ دەپ اتالاتىن اسۋدىڭ شىعىس جاق بەتى. كەڭ كوسىلىپ جاتقان جازىق دالا. ءشوبى اتتىڭ شاشاسىنان اسپايدى، قار از تۇسەدى، ەسەسىنە قارا سۋىق قاتتىلاۋ بولادى. قىستىڭ كۇنى سۋىنا مۇز قاتپايدى. مىڭعىرعان مال تاپتاسا دا شۇيگىنى قايتپايتىن جەر ەدى. ونىڭ ۇستىنە جەرى جازىق بولعاندىقتان جىلقىلار شەتىنەن سۋ جورعا بولادى. قۇستاي ۇشىپ، قۇلانمەن جارىساتىن جۇيرىكتەردى جاراتۋعا تابىلمايتىن-اق جەر. كوكپار تارتۋعا مىنەتىن اتتاردىڭ دەنى وسى جايلاۋدا باپتالاتىن. وسى كۇنى ابىلايحان باستاعان قازاق ۇلاندارىنىڭ اتا قونىس ءۇشىن جۇرگىزگەن سوعىس جەڭىسىنىڭ ءبىر ۇشى جۇلدىز جاۋلاۋىندا جاراتىلعان سوعىس اتتارىنىڭ توزىمدىلىگى مەن ەپتىلىگىندە جاتقان شىعار دەپ ويلاي بەرەمىن. كەيىن تورعاۋىتتار رەسەي جەرىنەن قايتا ورالعاندا جۇلدىز جايلاۋى سولاردىڭ يەلىنە ءوتىپ كەتتى.

جۇلدىز جايلاۋى تۋرالى ايتىلىمعا سەنسەم تە، تاستارعا بەدەرلەنگەن بەلگىنى جىلقىشىلار جازدى دەگەنگە سەنىڭكىرەمەيتىنمىن. ويتكەنى، ءبىز دە سونداي جازۋ جازباق بولىپ تالاي تىرىسىپ كورگەن ەدىك. بىراق تەمىرىمىز مايىرىلىپ، قايلامىز سىنىپ، ءار ءدايىم امالسىز قالاتىنبىز. ءسويتىپ ءجۇرىپ، تاس بەتىندەگى تالاي تاڭبانى بۇزىپ تىندىق. ال ودان قالعانىن وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارىنىڭ ورتا شەنىندە بەلگىسىز ادامدار تۇندە كەلىپ، تۇگەلىمەن قوپارىپ، كولىكتەرىنە تيەپ، الىپ كەتكەنىن ەستىدىك. اۋىل تۇرعىندارى الىس-جاقىنعا سۇراۋ سالىپ كورگەنىمەن ءبارى ءبىر دەرەگىن تابا المادى. وكىنىشتىسى، سول تۇستا فوتواپپارات دەگەن بولمادى عوي. تاس تاڭبالاردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ساقتاپ قويعاندا بۇگىنگى كۇندە تاريحىمىزدى تانۋعا ۇلكەن ولجا بولار ەدى.

قالاي بولسا دا، قاراكەر ات ىلەنىڭ تۇنىعىن ءىشىپ، شۇيگىنىن جەپ وسكەن جىلقى. ىلەنىڭ ەكى باۋىرىنىڭ دا قاسيەتى كوپ. ول جايلى تاعى ءبىر ورايى كەلگەندە ايتا جاتارمىن. ەڭ باستىسى، ىلەگە قۇياتىن قاس وزەنىن ساعالاپ نىلقى ات زاۋىتىنىڭ، تەكەسكە قۇياتىن شات وزەنىنىڭ بويىنان موڭعۇلكۇرە ات زاۋىتىنىڭ قۇرىلعانى تەگىن ەمەس دەپ قانا توقتاي تۇرايىن.

بالا كۇنىمدە ءبىر رەت اتاما ەرىپ، نىلقى ات زاۋىتىنا بارعاندا اسكەري اتتاردىڭ اقىلىدىلىعىنا ءتانتى بولعانىم ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. بارلىق سوعىس تارتىبىنە ۇيرەتىلگەن اتتار ۇستىندەگى ادامنىڭ ىڭعايىنا باعىنادى. شاپسا جەلدەي ەسىپ، قويعان جەرىنە قازقىتاي قاتىپ قالادى. جات دەسە، جاتا قالىپ، تۇر دەگەن بەلگى بەرىلسە، كوز ىلەستىرمەس تەزدىكپەن قارعىپ تۇرادى. الدىنا قاراي ەڭگەيسەڭ جالىن كۇدىرەيتىپ، ارتىنا قاراي شالقايا بەرسەڭ قۇيرىعىن كوتەرىپ، سەنىڭ سۇلباڭدى كورسەتپەۋگە تىرىسادى. توپتى جىلقىعا قالاي سۇعىنىپ كىرىپ، قالاي سىتىلىپ شىققانىن دا سەزبەيسىڭ. «ادامنان دا اقىلدى-اۋ» دەپ ويلاعانمىن سول كەزدى. ءتارتىپ بويىنشا بۇل جەردەگى اتتار سىرتقا بەرىلمەيدى ەكەن. قاراكەر ءبىر رەتكى اسكەري جاتتىعۋدا تاس قاقپانعا اياعىن قىسىپ الىپ، جاراقاتتانعان سوڭ ەسەپتەن شىعارىلىپ، سويۋعا جىبەرىلگەن جەرىنەن اپامىز ورنىنا باسقا اتتى اۋىستىرىپ، اعاسىنا بەرىپ جىبەرىپتى. ارتقى اياعىن سىلتىپ باسقانىمەن مىنگەندە سول كەمشىلىگىن بىلدىرمەي، مايدا جورعاسىنان ءبىر تىنباي ءجۇرۋشى ەدى.

اتام شەتكە تۇرعىزىلىپ، كۇرەسكە تارتىلىپ، سۇراققا الىنعاندا سول تۇستاعى اۋىل اكىمى قاراكەردى تارتىپ الىپتى. ول كىسى وقىماعان، قاراڭعىلاۋ ادام ەكەن. ول كەزدە وقىماعان، كوڭىلى سوقىر، ارعى-بەرگىنى سالماقتامايتىن، ساڭلاۋسىز ادامدار بيلىككە كەلدى عوي. جامان اتقا جال ءبىتىپ، جامان ادامعا مال بىتكسە قيىن ەكەن. ونىڭ بار جاسايتىن جۇمىسى تاڭ اتا جۇرتتى جيىپ: «سۋعا باراتىندارىڭ سۋعا، مالعا باراتىندارىڭ مالعا، ەگىنگە باراتىندارىڭ ەگىنگە بارىڭدار. ەندى، تاراڭدار اكەڭنىڭ اۋزىن!» دەگەن بۇيرىقپەن شەكتەلەدى دەسەدى.

اۋىل اكىمى قاراكەردى تارتىپ العانىمەن قىزىعىن كورە الماپتى. جانۋار ارتىنان كەلسە تەۋىپ، الدىنان كەلسە تىستەپ، مىنسە موڭكىپ، ەشكىمدى ماڭىنا جۋىتپاپتى. ءبىر رەت بالالارمەن بۇعىنباق ويناپ ءجۇرىپ، قارا تەرگە شومىلىپ، اۋىلدىڭ ات قوراسىنىڭ قاراڭعى بۇرىشىندا قالىش-قالىش ەتىپ تۇرعان قاراكەردى كورىپ، اكەمە ايتىپ كەلدىم. اكەم سول كۇننەن باستاپ ءتونىپ تۇرعان قاتەرگە قارماي ەل ۇيقىعا كەتكەن دە ءبىر كۇندىك ەڭبەگى ءۇشىن بەرىلگەن ءبىر قالاش (دوڭگەلەك) ناننىڭ جارتىسىن تۇزعا ابدەن ماتىرىپ، قاراكەرگە اپارىپ بەرىپ ءجۇردى. قاراكەردى جۋاسىتامىز دەپ الىسىپ-الىسىپ ابدەن شارشاعان اپەرباقان جىگىتتەر اقىرى ونى اۋىلدىڭ كەرەك-جاراعىن تاسيتىن ات ارباعا جەگىپ تىندى. جانۋار ۇستىنە تولتىرا جۇك تيەلگەن اۋىر اربانى اۋىلدىڭ ۇيقى-شويقى شاڭ باسقان جولىمەن قينالا سۇيرەپ بارا جاتسا دا، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىنان وتكەندە بويىن تۇزەپ، باسىن تىك كوتەرىپ، مايدا جورعاسىمەن مامىرلاپ وتەتىن. ونى كورىپ اپامنىڭ جۇرەگى اۋىرىپ، كوز جاسىن سىعىمداپ وتىرعانىن تالاي كوردىم. ول كۇندەردە ءوتتى عوي.

ءسويتىپ، اكەمنىڭ قايتا ورالعان، قاراكەردىڭ ۇيگە كەلگەن كۇنى ءبىزدىڭ اۋلەت ءۇشىن ورنى تولماس قۋانىش بولدى. ەل تاراپ، ءوزىمىز قالعاندا اتام ءبىزدى سىرتقا ەرتىپ شىعىپ، قاراكەردىڭ تىزگىنىن اكەمە ۇستاتتى. وسىدان كەيىن اكەمدى قوناققا شاقىراتىندار كوبەيدى. قايدا بارسا دا مەنى ارتىنا مىنگەستىرىپ الادى. اتام دەنساۋلىعى سىر بەرىپ جۇرگەنىنە قاراماي تاڭ اتپاستان تۇرىپ، قاراكەرگە جەم-سۋىن بەرىپ، ەرتتەپ، ەسىكتىڭ الدىنداعى ماما اعاشقا بايلاپ قوياتىن. ءبىر كۇنى كورشىمىزدىڭ قاڭعىباستاۋ ۇلى قاركەردى ۇرلاپ ءمىنىپ، ەكى كۇننەن كەيىن اكەلىپ بەردى. اتام اشۋلانعان جوق، تەك:

– تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا بولعانىڭدا باسىڭ شابىلاتىن ەدى. مىنا كەر زاماندا دۇنيەگە كەلگەنىڭە شۇكىرشىلىك ەت، – دەپ قانا قويدى.
بىلمەگەنىڭدى سۇراپ ۇلكەندەردىڭ مازاسىن الۋ بار بالانىڭ باسىندا بار جاعداي عوي. اكەمنىڭ جانىن قويماي سۇراپ ءجۇرىپ بۇل ءسوزدىڭ دە ءمانىن ءتۇسىندىم:

– باياعىدا تاۋكە دەگەن حان بولىپتى. ول ورىستەگى مىڭ جىلقىنى بارىمتالاپ كەتكەندەردى قاتارىنا تارتىپ، اسكەرلىككە الادى ەكەن. ال ماما اعاشتا بايلاۋلى تۇرعان اتتى ۇرلاعانداردى ءولىم جازاسىنا بۇيىرىپتى، – دەپ قانا ءتۇسىندىردى. ءبىر قىزىعى، اتامدار بىزگە وتكەن تاريحتىڭ ءبارىن اڭىزعا اينالدىرىپ، بولماسا، ەرتەگى سياقتى تۇرلەندىرىپ ايتاتىن. ولاردىڭ ساقتامپازدىعىنىڭ سىرىن تۇسىنبەسەم دە «ءۇي وزىمدىكى دەمە، ءوي ارتىندا كىسى ءجۇر» دەگەن ءسوزدىڭ توركىنىن ءبىلىپ جۇردىك.

ءبىر كۇنى اكەم ەكەۋمىز قاراكەر اتقا ءمىنىپ، قاراعايلىسۋ دەپ اتالاتىن اۋىلداعى قارىنداسىنىڭ ۇيىنە قوناققا اتتاندىق. كوكتەم جاڭادان شىعىپ، جەر بۋسانىپ، كوك كوكتەپ، دالا قىزعالداققا مالىنىپ تۇرعان مامىراجاي كەز ەدى. اۋىلدان شىعا قوس قارلىعاش ىلەستى. قۋساقتا كەتپەيدى. بىردە الىستاپ ۇشىپ، ەندى بىردە قول سوزىم جەرگە دەيىن جاقىنداپ، ءبىزدى قىزىقتىرىپ وتىردى. ولار جەتەر جەرىمىزگە جەتكەنشە بىزدەن قالماي بىرگە باردى. مۇنداي قىزىقتاردىڭ قايسى ءبىرىن ايتىپ تاۋىساسىڭ.

ءبىر جولى جازعى شابىن كەزىندە قاراكەردى جىلان شاعىپ الدى. ءتورت اياعى كوككە قاراپ، دەنەسى كۇبىدەي بولىپ ىسىنگەن قاراكەردى ءبارىمىز قورشاپ وتىرىپ، بىرگە قينالدىق. ءبىرىمىز جالىن، ءبىرىمىز قۇيرىعىن، ەندى ءبىرىمىز اياعىن سيپالاپ، وزىمىزشە امان الىپ قالۋدىڭ امالىن قاراستىرامىز. سول كەزدە الگى قوس قارلىعاش ءۇيدىڭ دودەگەسىنە قونىپ، قاراكەردىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي باعىپ وتىردى. قاراكەردى جىلان شاققانى بىزگە ەمەس، بۇكىل اۋىلعا ۋايىم اكەلدى. ابىر-سابىر باستالدى. «رازبەك اقساقالدى شاقىرتىڭدار، شاقىرتىڭدار» دەپ ۇلكەندەر ءبىر ءبىرىن جۇمساپ جاتتى. ءبىر كەزدە اۋىلدىڭ تومەنگى جاعىنان قۇلا اتىن باسى-كوزگە توپەلەپ، اقساقالدى قاريا كەلە جاتتى. جينالىپ قالعان ءدۇيىم جۇرت ءبىر سەرپىلىپ قالعانداي بولدى.
الدىمەن قاراكەردىڭ كوزىن اشىپ كورىپ، جالىن تاراپ تەگىستەپ، ات پەن ءوزىنىڭ اراسىنا قامشىسىن تاستادى دا كۇبىرلەپ بىرنارسەلەردى وقي باستادى. بىردە سۇرلانىپ، ەندى بىردە قاباعى قارسى ءتۇيىلىپ، تىستەنىپ، تىپىرشىپ، نەشە ءتۇرلى ءبىز تۇسىنبەيتىن بەينەگە ەندى. ءبىر كەزدە ءۇيدىڭ قارسى الدىنداعى ءشوپتىڭ ءىشى سىلدىراپ، ەكى جىلان شىعا كەلدى دە قامشىدان بەرى وتپەي باسىن كوتەرىپ قاقشيىپ تۇرا قالدى.

- ارباسىپ تۇر، - دەپ كۇبىرلەدى ۇلكەندەر.

ءبىرازدان كەيىن:

- ءسۇت اكەلىڭدەر، - دەدى اقساقال.

ەكى شارا ءسۇتتى جىلاندارعا قاراي شاشىپ جىبەرگەندە ءبىرى سىلىق ەتىپ قۇلادى دا، تاعى ءبىرى تاپجىلماي تۇرا بەردى. جەردە جاتقان قامشىنى الىپ، ءبىر سالىپ، الگى جىلاندى ءولتىرىپ تاستادى.

- جىلاندار شاعىلىسىپ تۇرعاندا باسىپ كەتكەن ەكەن. شاققانى اناۋ ولگەن جىلان. مىناۋ ۇرعاشىسى. وعان تيمەڭدەر. تەزىرەك جىلان ءشوپ، تەڭبىل جاپىراق، مارال جۋسان تەرىپ كەلىڭدەر، - دەپ جاستاردى جۇمسادى. تەرىپ اكەلىنگەن شوپتەردى قايناتىپ، سۋىن قاراكەرگە زورلاپ ىشكىزدى.
سوسىن:

- جاڭا ساۋىلعان سيىر ءسۇتىن دامىل-دامىل ىشكىزىپ وتىرىڭدار. بەسىن كىرە ورنىنان تۇرادى، - دەپ تاپسىردى.

داستارقان جايىلىپ، شاي قۇيىلدى. قازان كوتەرىلىپ، ەت اسىلىپ جاتتى. ۇلكەندەر رازبەك اقساقالدان جىلان تۇرالى سۇراي باستاعاندا اكەم مەنى ىمداپ شىقىردى. ايتىلاتىن اڭگىمەنى تىڭداپ ال دەگەنى ەدى. سول جولى اقساقال جىلان تۋرالى بار بىلەتىندەرىن ايتىپ بەردى. وكىنىشتىسى، سونىڭ ءبىرازى عانا ەسىمدە قالىپتى.

- ءبىزدىڭ ىلە اڭعارىندا جىلاننىڭ توعىز ءتۇرى بار، - دەپ باستادى ءسوزىن. – ونىڭ التاۋى ۋلى، ۇشەۋى ۋسىز. ۋلى جىلاندار كوبىنەسە قۇرعاق، تاستاق، جەرلەردە، قاراوتتى قاعىر دالادا نەمەسە يزەن-جۋساندى جەرلەردى مەكەندەيدى. سونىڭ ىشىندە قىسقاش باس سۇر جىلان وتە ۋلى كەلەدى. باسى دوعال كەلەتىن سارىباۋىر جىلان، كولبار جىلان، اق جىلان ۋسىزدار توبىنا جاتادى. ەستەرىڭدە بولسىن، ۋلى جىلاننىڭ موينى جىڭىشكە، باسى ۇلكەن ءارى ءۇش بۇرىشتى كەلەدى. ۋسىز جىلاننىڭ باسى كىشىلەۋ، سوپاق كەلەدى. ۋلى جىلاننىڭ كوبىنىڭ ۇستىڭگى جاق سۇيەگىنىڭ الدىڭعى جاعىندا، كەيبىرەۋىنىڭ ارتقى جاعىندا ءبىر جۇپ يمەكتەۋ قوزعالمالى ءتىسى بولادى. ءتىسىنىڭ ورتاسى تۇتىك سياقتى قۋىس كەلەدى. اۋىز قۋىسىنىڭ ۇستىڭگى قۇلاق استىندا ۋ شىعاراتىن ءبىر جۇپ بەزى بولادى. سول بەز ۋىتتى سىرتقا شىعاراتىن جولدارمەن تۇتاسىپ تۇرادى. ۋسىز جىلاندا ءبىر جۇپ يمەكتەۋ ءتىس بولمايدى. ۋلى جىلان ادام مەن مالدى كورگەندە قاشپايدى. ايبار كورسەتىپ، اربايدى، جۇرەكتى بولادى. ۋسىز جىلان سىلدىر ەتكەن دىبىستى ەستىسە، قاشىپ كەتەدى.

جىلان ۇلكەن كىشىلىگىمەن دە پارىقتى بولادى. ەڭ ۇلكەنىن ايداھار دەپ اتايدى. ۇزىندىعى 10 مەترگە دەيىن جەتەدى. وداندا ۇلكەن بولۋى مۇمكىن. سالماعى 10 كەلەدەن استام. ەڭ كىشكەنە جىلان سوقىر جىلان. ۇزىندىعى ون نەشە سانتيمەتر، سالماعى بىرنەشە گرام بولادى، - دەپ جىلان جايلى ايتىپ وتكەن سوڭ جىلان شاققان جاعدايدا قالاي ساقتانۋ كەرەكتىگىنە كوشتى:
- جىلان ادام جانە مالدى العاش شاققان كەزدە سول جەردى جىپپەن بايلاپ، جىلاننىڭ ءتىسى تيگەن جەردى پىشاقپەن ويىپ، ۋىتتى سورىپ تاستاۋ كەرەك. ول ءۇشىن ادامنىڭ ءتىسى ءبۇتىن، اۋىز قۋىسىندا جاراقات بولماۋى كەرەك. بولماسا سال ادامنىڭ ءوزى ۋلانىپ قالادى. وسىدان كەيىن جىلان ءتىلىن بىلەتىن ادام بولسا تارىمداپ، ونىڭ ۋلى نە ۋسىز ەكەنىن انىقتاپ بارىپ، ەم قولدانعان ءجون، - دەپ ءسوزىن اياقتادى. بۇدان ارى دا تالاي تاجىريبە-كەڭەسىن ايتىپ ەدى. ونىڭ كوبى ەسىمدە قالماپتى. بۇل وكىنىش ەمەس،بابالارىمىزدىڭ تابيعاتپەن ەتەنە ءجۇرىپ، ەرىنبەي ىزدەنىپ، بىزگە تابىستاعان ۇلاعاتتى ونەرىن وزىمىزدەن كەيىنگىلەرگە ونەگە ەتە الماعانىمىز عانا وزەكتى ورتەيدى. اتالارىمىزدىڭ وسى ءبىلىمى مەن پاراساتى، كورەگەندىگى مەن بىلىگىن باسقالار پايدالانىپ، عىلىمعا اينالدىرىپ، ەنشىلەپ كەتكەنى عانا قينايدى. اكەم ۇنەمى ايتاتىن: «اتاڭنان التى باتپان استىم دەسەڭدە، جەتى باتپان جەتپەي تۇراسىڭ» دەگەن ءسوزىنىڭ ءمانىن وسىندايدا تۇسىنەمىن.

اڭگىمە وسى تۇسقا كەلگەندە باۋىرىم:

- قاراكەر تۇردى، قاراكەر تۇردى، - دەپ سۇيىنشىلەپ جۇگىردى.

سول كەزدە كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتتى. وسىعان دەيىن ءۇيدىڭ دودەگەسىنەن تاپجىلماي قاراپ وتىرعان قوس قارلىعاشتا ءبىر سىلكىنىپ تاستاپ، جايمەن ۇشىپ كەتە باردى.

اقىماق اۋىلباسىنىڭ قورلىعىنا شىداپ، جىلان شاقسا دا ءتىرى قالعان قاراكەر كەيىن اۋىل اراسىنداعى كوكپار تارتىستا مەرتىكتى. توپتىڭ ورتاسىنان كوكپاردى جۇلىپ الىپ شىققاندا كولدەنەڭنەن كەلىپ ادەيى سوققان اتتىڭ ەكپىنىنەن موينى ءۇزىلىپ كەتتى. ات جىعىلىپ، ەل شۇلاسىپ، ابىگەر بولىپ جاتقاندا كوپتەن بەرى كورىنبەي كەتكەن قوس قارلىعاش قالىڭ ءنوپىر توپتىڭ اراسىنان اينالىپ ۇشىپ، قاراكەردىڭ قوس قۇلاعىنا كەلىپ قوندى. مىنا كورىنىستى كورگەن جۇرت اڭتارىلىپ قالدى. شىقىلىقتاپ، كوپتەن ءۇمىت كۇتكەندەي ءبىراز اينالىپ تۇردى دا اسپانعا تىك كوتەرىلىپ، كوزدەن عايىپ بولدى. سول كۇننەن باستاپ ءبىزدىڭ اۋىلعا قارلىعاش ۇيا سالمايتىن بولدى.
اتام قاراكەردى سويدىردى دا ەتىن اۋىلداستارعا تولىعىمەن ءبولىپ بەردى. تەك قوس جاۋىرىننىڭ استىنان ءونىپ شىققان قۇستىڭ قاناتى سياقتى سۇيەمدەي عانا ەكى سۇيەكتى وزىنە الىپ قالدى. «جۇيرىك اتتىڭ قاناتى بولادى» دەگەن ءسوزدىڭ راستىعىنا سول كەزدە كوزىم جەتتى. اتام سول سۇيەمدەي سۇيەكتى قايتىس بولعانشا باسىنا جاستاپ جاتتى. وسيەتى بويىنشا جىلدىق اسىن بەرگەن سوڭ اق كيىزگە وراپ، زيراتىنىڭ باسىنا كومىپ قويدىق. «ات – ەردىڭ قاناتى» دەگەن ۇعىمدى بالا كۇنىمنەن وسىلاي ءبىلىپ ءوستىم. كەيىن قاراكەردى بۇيىردەن سوققان جىگىتتە وڭعان جوق. ماشينەگە تيەلگەن ءشوپتىڭ ۇستىنەن قۇلاپ، ونىڭ دا موينى ءۇزىلىپ ءولدى.

...ەۋروپالىقتار پريجەۆال جىلقىسى دەپ ات قويعان تازا قاندى، كەشەگى ساق سايگۇلىكتەرىنىڭ ەڭ سوڭعى تۇياعى قاراكەر ات وسىلاي مەرت بولدى. ونىڭ بار بولمىسىن تۇسىنەتىن، سىرىنا قانىق، كۇيىنە جەتىك اتام دا، اكەم دە ومىردەن ءوتتى. ءبىزدىڭ بويىمىزداعى سايگۇلىك مىنەز دە سونىمەن بىرگە كەتىپ قالعانداي سەزىلە بەرەدى.

وسى كۇنى ءدۇبىرى جۇرتتى دۇرلىكتىرگەن تالاي اتتاردى كورىپ ءجۇرمىن. تازا قاندى اعىلشىن جىلقىسىن دا، قۇلاعى قايشى الاب جىلقىسىندا ءمىنىپ كوردىم. بىراق، ءبارىنىڭ ءجۇرىسى قاراكەردەي جايلى ەمەس. ءدۇر دالادان ءدۇبىرى وشكەن سول ساق سايگۇلىكتەرىنىڭ كىسىنەگەن ءۇنى قاشان ەستىلەر ەكەن؟

كىم ءبىلسىن، ءبىر كۇنى قايتا وياناتىن شىعار؟!

قاجەت انداس

Abai.kz