دۇنيە جۇزىندە ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلى ۇلت ەكەۋ بولسا، ونىڭ ءبىرى قازاق، ەگەر ونداي ۇلت بىرەۋ عانا بولسا، سونىڭ ناق ءوزى دە قازاق بولارىنا كونىگىپ، امالسىزدان كۇيىنبەسكە لاجىم جوق. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ اسپانىنان ەشقاشان تۇنەرگەن بۇلت ارىلعان ەمەس جانە ارىلمايتىن سەكىلدى. قازاق قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زاماندى اڭساپ جايباراقات جۇرە بەرەتىن حالىق. ءومىر باقي «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەيمىن» دەپ ءومىر سۇرەدى. ءتىپتى، سوڭعى كەزدەرى «سەن تيسەڭ دە، مەن تيمەيمىن» دەيتىن سياقتى. وسىنى سەزگەن كەلىمسەكتەر مەن شەتەلدىك ينۆەستورلار ويىنا كەلگەنىن ىستەپ جاتىر.

دۇنيە جۇزىندە ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلى ۇلت ەكەۋ بولسا، ونىڭ ءبىرى قازاق، ەگەر ونداي ۇلت بىرەۋ عانا بولسا، سونىڭ ناق ءوزى دە قازاق بولارىنا كونىگىپ، امالسىزدان كۇيىنبەسكە لاجىم جوق. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ اسپانىنان ەشقاشان تۇنەرگەن بۇلت ارىلعان ەمەس جانە ارىلمايتىن سەكىلدى. قازاق قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زاماندى اڭساپ جايباراقات جۇرە بەرەتىن حالىق. ءومىر باقي «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەيمىن» دەپ ءومىر سۇرەدى. ءتىپتى، سوڭعى كەزدەرى «سەن تيسەڭ دە، مەن تيمەيمىن» دەيتىن سياقتى. وسىنى سەزگەن كەلىمسەكتەر مەن شەتەلدىك ينۆەستورلار ويىنا كەلگەنىن ىستەپ جاتىر.

وسى جىلدىڭ 20 اقپانىندا   ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى كەنشىلەر تاعى دا ەرەۋىلگە شىقتى. ويتكەنى، شەتەل جۇمىسشىلارىنىڭ جالاقىسى ءبىزدىڭ «قارا تابان كۇس بىلەكتىلەردىكىنەن» كوپ ارتىق. ونىڭ ۇستىنە كاسىپورىن باسشىلارىنىڭ سەبەپسىز ەسكەرتۋلەرى مەن جۇمىستان شىعارامىن دەگەن قوقان-لوققىسى تاعى بار. ءوز ەلىندە قور بولعان قازاقتان باسقا  ۇلت جوق شىعار، ءسىرا. ولاردى تارتىپكە شاقىراتىن بيلىكتىڭ سيقى اناۋ. ءبىر-بىرىمەن قىرقىسىپ كلانعا ءبولىنىپ العان. ءبىزدىڭ ەلدە كەز كەلگەن سالانى الساڭىز، شيكىلىك پەن شالاعايلىق، بارلىعى ءاتۇستى جاسالادى. ەشكىم ەشتەڭەگە جاۋاپ بەرمەيدى. جاۋاپكەرشىلىكتىڭ نە ەكەنىن ەش تۇسىنبەيتىنگە ۇقسايدى. تەرگەپ-تەكسەرۋ، تاڭداپ-تالداۋ، ساراپتاپ-سارالاۋ، ءتيىمدى-ءتيىمسىز تۇسىن ءتۇيسىنۋ دەگەن اتىمەن جوق. جوعارى لاۋازىمدى بىرەۋ بىردەڭە دەسە بولدى، ۇلارداي شۋىلاپ قويا بەرەتىن جامان ادەت بويىمىزعا ابدەن سىڭگەن. ول دۇرىس پا، الدە بۇرىس پا؟ - دەگەن سۇراق قويىلمايدى. ەندى جەكە-جەكە تالداپ كورەيىك.

2009 جىلى قر قورعانىس ءمينيسترى دانيال احمەتوۆتىڭ باسشىلىعىمەن قىرۋار قارجىعا يزرايل مەملەكەتىنەن قارۋ-جاراق ساتىپ الىنىپ ەدى. قازاقستانعا اكەلگەن سوڭ، ول قارۋ-جاراقتار اتىلماي قالىپتى. سودان نە كەرەك، قورعانىس ءمينيسترى دانيال احمەتوۆ جەتى قات جەرگە ءتۇستى مە، كوككە ۇشتى ما، ايتەۋىر زىم-زيا جوق بولدى. پوليتسيانىڭ ونى ىزدەمەيتىن سەبەبى د.احمەتوۆ مىرزا بيلىكپەن الدەقاشان «ەسەپتەسىپ» قويعان دەسەدى. ونىڭ ورنىنا ادىلبەك جاقسىبەكوۆ كەلدى.

قازاقتەلەكومنىڭ باستىعى 365 مىڭ دوللار الاتىنىن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى جاريالادى.   تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى ۇيالى تەلەفونعا بىرلىك سالۋ جونىنەن ەڭ قىمبات ەل ءبىزدىڭ قازاقستان. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى وزبەكستان مەن تۇركمەنستاندا ۇيالى تەلەفونمەن سويلەسۋ وتە ارزان: 1000 تەڭگەگە ەكى اي سويلەسەسىڭ.

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 24 بالاعا ۆيچ جۇقتىرىپ الىپ، اقىرى اكىم بولات جىلقىشيەۆ ورنىنان كەتىپ تىندى. ءۇش ايدان سوڭ، ب. جىلقىشيەۆ مىرزا سەنات دەپۋتاتى بولىپ استانادان ءبىر-اق شىقتى. 24 بالانىڭ اتا-اناسى زار جىلاپ قالدى. ونى ويلاپ جاتقان ەشكىم جوق. وقو باس دارىگەرى «ءبارى جاقسى بولادى» دەپ سەندىردى. قىتايدا تىشقاق لاقتى ابايسىزدا جەپ قويساڭ، باسىڭنان ايىرىلاسىڭ، ال بىزدە كەرىسىنشە لاۋازىمىڭ جوعارىلاپ وسەسىڭ. مۇنداي دياگنوزدى تەك ءبىزدىڭ دارىگەرلەر عانا قويا الادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن اقتوبەلىك دارىگەرلەر 17 جاستاعى جىگىتتى «جۇكتى» دەپ ەدى. جۋىردا عانا الماتى وبلىسىنداعى ەسكەلدى اۋدانىنىڭ دارىگەرى مارال قابدەشوۆا 50 جاستاعى ەر ادامعا «قارنى جۇكتىلىكتىڭ اسەرىنەن ۇلكەيگەن»-دەپ قاعاز جازىپ بەرگەن. الگى قاعازعا دۇرىستاپ ءمان بەرمەگەن قارابۇلاق اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ءوزى قىزمەت ەتەتىن مەكەمەگە دارىگەردىڭ انىقتاماسىن اكەلىپ بەرەدى. ال ونداعى مەدبيكە جەردەن جەتى قويان تاپقانداي ارىپتەسىنىڭ «جۇكتىلىگىن» بارشا جۇرتقا جاريا ەتەدى. ابىرويى ايرانداي توگىلگەن ازامات مەديتسينالىق انىقتاما قاعازىن بەرگەن دارىگەردى، سونداي-اق ارىپتەستەرى الدىندا ماسقارا ەتكەن مەدبيكەنى سوتقا بەرمەك. مىنە، ءبىز سەنىپ جۇرگەن مەديتسينامىزدىڭ سيقى وسىنداي.

2010 جىلى پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ومىرزاق شوكەەۆ مىرزا «2015 جىلعا قاراي جىلىنا 60 مىڭ توننا ەت ەكسپورتتايمىز. ول ءۇشىن شەت ەلدەن مال اكەلىپ، وسى سالانىڭ الەۋەتىن كوتەرۋ قاجەت» دەۋى مۇڭ ەكەن، قولىنا چەمودانىن الىپ، شەنەۋنىك بىتكەن شەكارا اسىپ، شۇبىرىپ كەتتى. اقىر سوڭىندا  «ۇكىمەت باعدارلاماسىندا الەمدەگى ەت يندۋسترياسى دامىعان اقش، اۆستراليا، كانادا جانە اۆستريا سەكىلدى ەلدەردەن 73 مىڭعا جۋىق اسىل تۇقىمدى مال ساتىپ الىنسىن» --دەگەن قاۋلى شىعارىپ، قول قويدىرىپ، «قازاگرونىڭ» سول كەزدەگى باستىعى اسىلجان مامىتبەكوۆتىڭ قولىنا تابىستالعان.

2012 جىلى جاز ايلارىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا اكەلىنگەن «لەونوۆ» جانە  «پولتاۆسكوە» شارۋاشىلىعىنداعى 722 باس سيىردىڭ بارلىعى اۋرۋ بولىپ شىقتى. اۋرۋ بولعاندا دا ەلىمىزگە باياعىدان تانىس اۋسىل مەن برۋتسەللەز سەكىلدى ۇيرەنشىكتى ناۋقاس ەمەس، اتى دا زاتى دا مەديتسينادا بەيمالىم ۆيرۋستىق ديارەيا مەن شماللەنبەرگ دەگەن سۋ جاڭا اۋرۋ. ەڭ سوراقىسى، ەتى مەن ءسۇتى ادامعا زيان ءتىپتى، اۋا ارقىلى جۇعۋى عاجاپ ەمەس. ال اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ۆەتەرينارلىق باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى نىعمەت جاقىپباەۆ مىرزا بولسا 2 اقپان كۇنى «ارقايسىسى 5-6 مىڭ دوللار تۇراتىن 722 باس ءىرى قارا بيىل تۋىلعان 250 باس بۇزاۋىمەن قوسىپ وكپەسىنە اممياك ەگىلىپ، ورتەلىپ جىبەرىلدى» -  دەدى.  اۆستريالىقتار قازاقستاندىق زەرتحانالارداعى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىن مويىنداماي وتىرعانىن ءمالىم ەتتى. سوندىقتان قازاقستان تاراپى حالىقارالىق ەپيزووتيكالىق بيۋرونىڭ رەفەرەنت زەرتحانالارىنا جۇگىنىپتى. ولار ءوز كەزەگىندە قازاقستاندىق ۆەتەرينارلار قويعان دياگنوزدى قۇپتاپ وتىر دەگەن. اۆستريا ەلىنەن شىعىن بولعان قارجىنى قايتارىپ الۋ ماسەلەسى قوزعالىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى. بىراق، اۆستريا جاعى ونى مويىنداماي وتىر. شەت ەلدەن اكەلىنگەن سيىرلارعا تولەنگەن قارجى  «قاز اگروقارجىنىڭ» قالتاسىنان تولەنگەنىمەن، ونىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ اقشاسى. سول سەبەپتى جەلگە ۇشقان قارجىنىڭ قايتۋى دا ەكىتالاي.

2013 جىلدىڭ 6 اقپاندا ۆيتسە-پرەمەر قايرات كەلىمبەتوۆ «قازاقستاندا قۇرىلىپ جاتقان بىرەگەي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ (بزجق) يەسى -قازاقستان ۇكىمەتى، ال اكتيۆتەرىن باسقارۋ ۇلتتىق بانك ەنشىسىندە. ەسەسىنە قازىرگى زەينەتاقى قورلارى تۇگەل تاراتىلماي، ينۆەستيتسيالىق پورتفەلدى باسقارادى» دەدى. ياعني، 10 زەينەتاقى قورىندا شاشىراپ جۇرگەن 20 ملرد  دوللارىمىز ءبىر قازانعا قۇيىلادى. ەندى ول قازاندى قالاي ساپىرسا دا ۇلتتىق بانكتىڭ ءوز ەركى. 17 اقپاندا گريگوري مارچەنكو زەينەتاقى قورلارىنىڭ ءۇش ۆاريانتى بار ەكەنىن اشىق ايتتى. زەينەتاقى قورلارى ەرىكتى سالىمدارمەن جۇمىس ىستەيتىن زەينەتاقى قورى رەتىندە جۇمىسىن جالعاستىرادى، بولماسا ءوز ەركىمەن تاراتىلىپ، نارىقتان كەتەدى. ءوزىن-ءوزى جويعىسى كەتەتىن قورلار اكتيۆتەرىن ساتىپ، باستاپقى كاپيتالىن قايتارىپ الا الادى. بۇل ەندى قوردىڭ ءوز شارۋاسى.

«ءبىزدىڭ ۋايىم -  «جەكەلەنگەن كاسىپكەرلەردىڭ» ۋىسىنان شىعىپ، جەكەلەگەن شەنەۋنىكتەرگە تۇتىلمايمىز با دەگەن ۋايىم» دەيدى مەنىڭ ەنەم. ەرتەڭ جەلدىڭ قاي جاقتان ەسىپ، تاعى قانداي رەفورما بولارىن كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر حالىقتىڭ ازىرگە ويى «ايدالاداعى كارىس پەن ورىسقا جەم بولعانشا، تۋعان ۇكىمەتىمە جەلىنگەن جاقسى» دەگەنگە سايادى. قانشا دەگەنمەن، بۇل قازاقتى كىم الدامادى دەسەڭشى، الدانىپ قالۋعا ەتىمىز ۇيرەنىپ ءبىتتى...

قازاقتىڭ جەلكەسىن تەسىپ، قانىن سورىپ وتىرسا دا دىم دەمەيدى، تۇياق سەرپىمەي، قامسىز وتىرۋى قازىرگى جاھاندانۋ زامانىنا جاراسپايدى، جارامايدى. اتقارۋشى بيلىككە قاراپايىم حالىقتان باستاپ پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا شەيىن - ءبارىنىڭ وكپەسى قارا قازانداي. سوڭعى كەزدەرى «اۋرۋىن جاسىرعاننىڭ ارام ولەتىنىن» ءتۇسىندى مە، ءتىپتى زاڭ شىعارۋشى بيلىك ەندى ۇكىمەتتىڭ قاتەلىكتەرىن باتتىيتىپ بەتىنە باسىپ اشىق سىناۋعا كوشتى. ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى «بىلەگى كوتەرە السا دا، الماسا دا شوقپارلاردى بەلىنە بايلاي بەرگەن» ۇكىمەتكە ءالى كەلەتىن تىرلىكپەن اينالىسۋدى قاتاڭ تاپسىرۋدا. ءاي، ايتكەنمەندە وسىنىڭ ءوزى ۋاقىتشا تاپسىرما بولىپ جۇرمەسىن. بىزدە ءبارى ابىڭ-گۇبىڭ، اسىعىس باستالىپ، اقىرى اياعى سۇيىلىپ كەتەدى ەمەس پە؟
Abai.kz