- ۇلتارالىق كەلىسىمنىڭ قازاقستاندىق مودەلى قانشالىقتى ءوزىن اقتاي الدى؟

- كەلىسىم، تۇراقتىلىق دەگەن ۇعىمداردىڭ ءمانىن اشىپ الايىق. الەۋمەتتىك عىلىمدا ەكى كونتسەپتسيا قالىپتاسقان.
فۋنكتسيوناليزم كونتسەپتسياسى قوعامدى سالىستىرمالى تۇراقتى قۇرىلىم، ونىڭ سۋ­بەك­تىلەرى (ۇلتتار، دىندەر، الەۋمەتتىك توپتار، جاستار، زەينەتكەرلەر، ايەلدەر مەن ەركەكتەر، بايلار مەن كەدەيلەر) ءوز قىزمەتتەرىن (فۋنك­تسيالارىن) اتقارىپ، ەلدىڭ تىنىشتىعىنا تىرىسادى دەيدى. «باتىرعا دا جان كەرەك» دە­گەندەي.
كونفليكتولوگيا تەورياسى ك.ماركستان باستاپ، بۇگىنگى ر.دارەندورفقا دەيىن قوعام ۇنەمى وزگەرىستە، قايشىلىقتا بولادى، داۋ-جانجالدار ءجيى-ءجيى كورىنىس الادى. ساتۋشى مەن تۇتىنۋشى، كرەديت الۋشى مەن بانك، جۇ­مىس بەرۋشى مەن جۇمىسشى، ۇلت پەن ۇلت، ءدىن مەن ءدىن مۇددەلەرى ۇيلەسە بەرمەيدى، سول سياقتى مەملەكەتتەر اراسىندا دا قايشىلىقتار كەي­-دە اشىق، كەيدە بۇركەمەلى تۇردە كورىنىس الادى. «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا، ءبورى جوق دەمە، بورىك استىندا» دەيدى ءبىزدىڭ قازاق. نەمىس عالىمى ر.دارەندورف بىلاي دەيدى: «داۋ-جانجالداردىڭ بارلىعىن مويىنداعان، ولاردى جەڭگەن ادام تاريحتى ءوزىنىڭ باقىلاۋىنا الادى. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانباعان، وزىنە قارسىلار تابادى».

- ۇلتارالىق كەلىسىمنىڭ قازاقستاندىق مودەلى قانشالىقتى ءوزىن اقتاي الدى؟

- كەلىسىم، تۇراقتىلىق دەگەن ۇعىمداردىڭ ءمانىن اشىپ الايىق. الەۋمەتتىك عىلىمدا ەكى كونتسەپتسيا قالىپتاسقان.
فۋنكتسيوناليزم كونتسەپتسياسى قوعامدى سالىستىرمالى تۇراقتى قۇرىلىم، ونىڭ سۋ­بەك­تىلەرى (ۇلتتار، دىندەر، الەۋمەتتىك توپتار، جاستار، زەينەتكەرلەر، ايەلدەر مەن ەركەكتەر، بايلار مەن كەدەيلەر) ءوز قىزمەتتەرىن (فۋنك­تسيالارىن) اتقارىپ، ەلدىڭ تىنىشتىعىنا تىرىسادى دەيدى. «باتىرعا دا جان كەرەك» دە­گەندەي.
كونفليكتولوگيا تەورياسى ك.ماركستان باستاپ، بۇگىنگى ر.دارەندورفقا دەيىن قوعام ۇنەمى وزگەرىستە، قايشىلىقتا بولادى، داۋ-جانجالدار ءجيى-ءجيى كورىنىس الادى. ساتۋشى مەن تۇتىنۋشى، كرەديت الۋشى مەن بانك، جۇ­مىس بەرۋشى مەن جۇمىسشى، ۇلت پەن ۇلت، ءدىن مەن ءدىن مۇددەلەرى ۇيلەسە بەرمەيدى، سول سياقتى مەملەكەتتەر اراسىندا دا قايشىلىقتار كەي­-دە اشىق، كەيدە بۇركەمەلى تۇردە كورىنىس الادى. «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا، ءبورى جوق دەمە، بورىك استىندا» دەيدى ءبىزدىڭ قازاق. نەمىس عالىمى ر.دارەندورف بىلاي دەيدى: «داۋ-جانجالداردىڭ بارلىعىن مويىنداعان، ولاردى جەڭگەن ادام تاريحتى ءوزىنىڭ باقىلاۋىنا الادى. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانباعان، وزىنە قارسىلار تابادى».

قوعامدا كەلىسىم مەن كەرىسۋ، قاقتىعىس پەن بەيبىتشىلىك ارالاسىپ، كەلىسىم كەزىندە قاي­شىلىقتار قوردالانىپ، بىرتە-بىرتە داۋ-دا­مايعا اينالادى، داۋ-دامايدىڭ الدىن الىپ، قايشىلىقتاردى ەڭسەرگەن تۇستا، كەلىسىمگە ۇلاسادى. ۇلتارالىق، الەۋمەتتىك داۋلاردىڭ پايداسى دا بار، ولار الەۋمەتتىك جۇيەنىڭ كوپ قوزعالمايتىن ادامنىڭ سۇيەكتەرى، بۋىندارى سياقتى سەمىپ، قاتىپ قالماۋىنا، جاڭاشا ويلاۋعا، جاڭا جاعدايعا بەيىمدەلۋىنە، ارەكەت جاساۋعا يتەرمەلەيدى. ال قاتىپ قالعان توڭ­مويىن بيلىك شىندىقتى مويىنداعىسى كەل­مەسە، جاڭاوزەندەگى سياقتى قاندى وقيعالار­-عا ۇلاسادى. جاڭاوزەن ماسەلەسىنە ءۇڭىلىپ قاراساق، كوپتەگەن مونوقالالاردىڭ ماسەلەسى ەكەنىن ەندى بىلدىك. قوعامدا تۇراقتىلىققا دا، جانجالدارعا دا نەگىزدەر بار، تەك ەلدىڭ تى­نىسىن، احۋالىن الدىن الا تانىپ ءبىلۋ قاجەت. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنا اقيقات ەمەس، اپلوديسمەنت كەرەك سياقتى.

ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ قازاقستاندىق مودەلى دەگەنىمىزدە ونى ەشبىر مەملەكەتتە قايتالانبايتىن، ەرەكشە نوۋ-حاۋ دەۋگە بولماس. ءار مەملەكەتتىڭ بۇل سالادا ءوزىنىڭ قايتالانباس جولى، باسىنان وتكەن اسۋلارى، وكىنىشتەرى مەن تابىستارى بار. «بۇكىل الەم قازاقستاننان ۇلگى الىپ وتىر دەۋ» اسىرىپ ايتقاندىق بو­لار.

مارك تۆەن ايتقانداي، «تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ەل ساياسي لوتەرەيادا ءپىلدى ۇتقانمەن بىردەي، ال ءپىلدى اسىراۋ كەرەك» دەپ. جازۋشى تاۋەلسىزدىكتىڭ جۇگى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنە، العا ۇستاعان نىساناعا جەتۋ جولىنىڭ قاۋىپ-قاتەرگە، كۇمان مەن كۇدىككە تولى ەكەندىگىن مەڭ­زەپ وتىرسا كەرەك.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ساياسي، ەكونو­ميكالىق، مورالدىق داعدارىستى ءار ەتنوس ءوز وي ەلەگىنەن، جان دۇنيەسىنەن وتكىزەدى. قازاق­تار كۇنى بۇگىنگە دەيىن «تابيعي بايلىق شەتەل بايلارىنىڭ قولىنا كەتتى» دەپ الاڭداسا، سلا­ۆيان تەكتى دياسپورالار ادام قۇقىعى بۇ­زىل­دى دەپ ورىنسىز الاڭدادى. سلاۆيان تەكتىلەر مەن نەمىستەر پەسسيميستىك كوڭىل كۇيگە بوي ال­دىر­سا، قازاقتار بولاشاققا سەنىمدى بولدى. ەت­نوسارالىق قاتىناستاردى باعالاۋدا قازاقتار مەن ەتنوستار وكىلدەرىنىڭ ايىرماشىلىقتارى انىق بايقالدى. سول كەزدەگى الەۋمەتتىك زەرت­تەۋلەرگە قاراعاندا، قازاقتار ۇلتارالىق قاتىناستاردى «دوستىق»، «بەيبىت» دەپ سي­پات­تاسا، سلاۆيان، ەۋروپاتەكتىلەر وڭدى باعا بەرۋ­گە ساراڭداۋ، «ءار ۋاقىتتا دا دوستىق ەمەس»، «قايشىلىقتى» دەپ باعالاعان. قازاقتار «باس­قا ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ىشىندە دوستارىم كوپ» دەسە، باسقالار «دوستارىم ءوز ەتنوسىم ىشىندە كوبىرەك» دەگەن.

ەلىمىزدىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىندا سەپارا­تيستىك كوڭىل كۇي دە بايقالدى. 1991 جانە 1992 جىلعى ەتنوالەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر بويىنشا، شىعىس قازاقستان وبلىسىندا سلاۆيان تەكتى­لەر­دىڭ باسىم كوپشىلىگى - 42,6%-ى اۆتونوميا يدەياسىن قولداپ، 30,3%-ى قارسى بولعان. ال سولتۇستىك قازاقستان سانى سايكەسىنشە 35,5 پەن 33,5% بولدى. تەرريتوريالىق اۆتونوميانى اشىق قولداعانداردىڭ اراسىندا نەمىستەر مەن ۇيعىرلار دا بار.

قازاقستاندا 1989 جىلى جاڭاوزەندە، 1994 جىلى شىعىس قازاقستاندا، 2006 جىلى اق­تاۋدا، 2006 جىلى تەڭىزدە، 2007 جىلى شەلەكتە، مالوۆودنوە، ماياتاستا ەتنوسارالىق جاپپاي قاقتىعىستار بولدى. رەسەيدىڭ كەيبىر عىلىمي باسىلىمدارى 1989 جىلى جاڭاوزەندە بولعان جاعدايدىڭ سەبەبىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق­تاردان كورەدى: «...ۆ 1989 گ. ناتسيوناليستيچەسكي ناستروەننايا چاست ناسەلەنيا ۆىنۋديلي را­بوتاۆشيح داگەستانتسەۆ ۆ ودنوچاسە پوكينۋت كازاحستان ي ۆەرنۋتسيا ۆ داگەستان» دەپ جازادى كەيبىر باسىلىمدار.
الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ جاقسارۋى، ءار ەت­-نوس وكىلدەرىنىڭ بيزنەسكە ارالاسۋ مۇمكىندىگى، ولارعا ءوز مادەنيەتىن، ءتىلىن، ءداستۇرىن ساقتاۋعا مۇمكىنشىلىك جاسالدى. بىراق بارلىعى بىردەي ول مۇمكىندىكتى پايدالانعان ءجون، سەبەبى قا­زاقستاندىقتار بۇگىن دە ورىستانعان قوعام. كوپۇلتتى قوعامبىز دەسەك تە، بۇگىن قازاق­ستاندا مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتىمەن التى دياسپورا بار: ورىستار، وزبەكتەر، ۋكراين­دىقتار، ۇيعىرلار، تاتارلار مەن نەمىستەر، وسى­لار ەل حالقىنىڭ 95,6 %-ىن قۇرايدى. 40-قا جۋىق دياسپورا مۇشەلەرىنىڭ سانى جۇزگە دە جەت­­پەيدى. قىتايدا حح ع. 50-جىلداردىڭ اياعىن­دا حالىق ساناعى جۇرگىزىلگەندە، ستاتيستەر ۇساق-تۇيەكتەرمەن قوسىپ، 500-دەن استام ۇلتتىڭ اتىن كەلتىرگەن. ۇكىمەت ەلدىڭ ۇلتتىق قۇرامىن قايتا قاراتىپ، ءبىر عانا ۇلت قى­تايلىقتارمەن قاتار، قىرىقتان استام دياس­پورا (قازاقتار­دا سونىڭ ىشىندە) ءومىر سۇرەدى دەگەن. ءبىز ەلى­مىزدەگى حالىقتاردىڭ سانىن كوبىرەك كورسەتۋگە تى­رىسامىز. ول دا ءبىر ساياسي ماقسات كوزدەۋدەن بولار: وسىنشاما ۇلتتار سۇتتەي ۇيىپ وتىر دەپ، ونى ۇلت ساياساتىنىڭ ۇلكەن تابىسى دەگەن ماقتان ءۇشىن بە دەيمىن.

شىندىعىندا، ەلىمىزدە سلاۆيان تەكتىلەر ارالاس نەكەلەردە تۇرىپ نەگىزىنەن ورىستان­عاندار. مىسالى، ۋكرايندىقتار، بەلورۋستار، نەمىستەر، ورىستار اراسىندا ارالاس نەكەلەر الپىس پايىزعا جەتىپ قالدى. ولاردا انا تىلدەرىندە جازاتىن جازۋشىلار، اقىندار جوق­قا جاقىن، سەبەبى ولار ورىستىلدىلەر. كا­رىستەر دە ءورىستىلدى، ال تاتار ، ۇيعىر، وزبەكتەر اراسىندا قازاق ءتىلى انا تىلدەرىنەن كەيىن ەكىنشى ورىندا.

- ۇلتارالىق قايشىلىقتار نەدەن تۋى مۇمكىن؟

- ەل ءىشىنىڭ تىنىشتىعى جايباراقات، قا­پەرسىز، بەيجاي كوڭىل كۇيگە، كەلىسىمنىڭ سىل­بىر، مارعاۋ، قامسىز احۋالعا ۇلاسپاعانى كە­رەك. كەيدە تۇراقتىلىق توڭىرەگىندە قارا­بايىر، جاتتاندى رەسمي ناسيحات حالىقتى جالىقتىرادى، ەتنوسارالىق كەلىسىمنىڭ قا­زاقستاندىق مودەلىن پروبلەمالاردى مۇلدەم ءبىرجولا شەشىلگەندەي، بارلىعى تاپ بۇگىنگى­دەي بولا بەرەتىندەي كورەمىز.

ەلىمىزدە جاڭا دەموگرافيالىق احۋال قا­لىپتاستى. قازاقستان ەكى قاۋىمداستىق (قا­زاقتار مەن ورىس دياسپوراسى) باسىم بولعان مەم­لەكەتتەن سان جاعىنان ءبىر ۇلت - قازاق ۇلتى باسىم ەلگە اينالدى. 1999-2009 جىل­دار ارالىعىندا قازاقتاردىڭ سانى - 26,0%، وزبەكتەر - 23,2%، ۇيعىرلار 6,8% وسسە، ورىس­تاردىڭ سانى - 15,3%، ۋكرايندار - 39,1%، تاتارلار - 18,0%، نەمىستەر - 45,5% ازايدى. ۇلت ساياساتىن تالداعاندا قازاق ۇلتىنىڭ ءما­سەلەسى العا شىعاتىنى انىق. بۇگىنگى اقپارات­تىق زاماندا قازاقتار ءوز مارتەبەسىن كەڭەس زامانىمەن سالىستىرىپ قانا قويمايدى. ءوز دەڭگەيىن باسقا مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتار­مەن، ولاردىڭ اشتىق-توقتىعىمەن عانا ەمەس، باسقا مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت مارتەبەسىمەن، ۇلتتىڭ دامۋ دەڭگەيىمەن، ءتىل، مادەنيەت دا­مۋىمەن سالىستىرادى. مەملەكەت ىشىندە قا­زاقتار، دياسپورالاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋىن قازاقتى سىيلاۋدىڭ ينديكاتورى رەتىندە باعالايدى. ال الىس اۋدانداردا تۇ­راتىن قازاقتار وزدەرىن ەكونوميكالىق-الەۋ­مەتتىك جاعىنان دامىعان وڭىرلەرمەن سالىس­تىرادى.

ءۇش ءتىلدى مەڭگەرۋ ماسەلەسى دە قازاقتاردى ويلاندىرادى. كەيدە ءبىز اعىلشىن ءتىلىن مەڭ­گەرگەن، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن، ءبىزدىڭ جاستار­-دى لوندون مەن پاريجدە كۇتىپ وتىرعانداي تاربيە جۇرگىزەمىز. وسىنىڭ ءوزى مەملەكەتتىك تىلگە، اسىرەسە، دياسپورا جاستار اراسىندا سال­قى­نىن تيگىزەدى. بۇل ىستە الەمدىك تاجىريبە­مەن ەسەپتەسكەن دۇرىس. كانادا لينگۆيستەرىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، وقۋشىنى ەكىنشى، ءۇشىنشى تىلگە ۇيرەتۋ ءۇشىن سول تىلدىك ورتادا قاي ءتىلدىڭ قۋاتتى، قاي ءتىلدىڭ ءالسىز ەكەنىن ايقىنداپ الۋ قاجەت.

كانادانىڭ سەن-لامبەرس پروۆينتسياسىندا اعىلشىن ءتىلىن انا ءتىلى رەتىندە تەرەڭ مەڭگەرگەن وقۋشىلار ءۇشىن فرانتسۋز ءتىلى انا تىلىنە قاۋىپ توندىرمەگەن. انا ءتىلى - فرانتسۋز ءتىلىن تو­لىق مەڭگەرمەگەن وقۋشىلار ءۇشىن اعىلشىن ءتىلى ولاردىڭ انا ءتىلىن ىعىستىرۋشى قىزمەتىن اتقارعان. سوندىقتان ەكى-ءۇش ءتىلدى مەڭگەرۋ ءۇشىن وقۋشىلاردى انا ءتىلىن مەڭگەرۋىنە قاراي تاڭداۋدان وتكىزىپ، ارناۋلى توپتاردا عانا ەنگىزۋ ءجون. قازىرگى ءۇش تىلدىلىك ساياسات ن.حرۋ­ششەۆ زامانىنداعى توپىراعىنىڭ ەرەكشەلىگى­-نە قاراماي، ايماقتارعا جاپپاي جۇگەرى ەگۋدى تالاپ ەتكەن سياقتى.

ۇلتارالىق قايشىلىقتار بايلىق، بيلىك، مانساپ-مارتەبە توڭىرەگىندە دە ەتنوستىق توپ­تار اراسىندا تۋىپ جاتادى. بايلىق، بيلىك، مانساپ-مارتەبە جەكە ادامدار عانا ەمەس، ءار ەتنوستىق توپ ءۇشىن دە قۇندىلىق. قازاقستان­دىق دياسپورالاردىڭ بۇگىن مەملەكەتتىك بي­لىكتە، ونىڭ جوعارى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىن الۋعا تىرىساتىندارى ايقىن. قازاق­-ستان پارلامەنتىندە قازاقستان حالقى اس­سام­بلەياسى سايلاعان توعىز دەپۋتات ەتنوستار­دىڭ سۇرانىستارىن تولىق قاناعات­تان­دىرماي­تىن سياقتى. ءتىپتى اشۋ-ىزاعا تولى، ىشتەي نارازىلىعىن سىرتقا شىعارا المايتىندار قان­شاما؟ رەسەيدىڭ تمد ينستيتۋتى «قازاق­ستان­داعى ورىستار» اتتى جوباعا سايكەس قا­زاق­ستاندا سوتسيولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن.

ءبىلىم سالاسىنىڭ قىزمەتكەرى، وزىندىك ءومىر­لىك جوسپارى بار، كاسىبي مانساپتان دا ءۇمىتتى، قازاقستاننان كوشۋ ويىندا جوق، جاسى وتىز­داعى شىمكەنتتىك ورىس ايەل كوڭىل كۇيگە ەرىك بەرىپ «سەن ءوزىڭدى قازاقستاندىقپىن دەپ ەسەپتەيسىڭ بە؟» دەگەن ساۋالعا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى: «نەت ، يا نە چۋۆستۆۋيۋ سەبيا كازاحستانكوي ، نەسموتريا نا تو، چتو زدەس رو­ديلاس ي ەتو مويا رودينا، يا نە چۋۆستۆۋيۋ، چتو پرەزيدەنت ي ەگو «پروگرامما 2030» چتو-تو دەلاەت دليا ليۋدەي وبىچنىح ي پروستىح. يا ۆيجۋ پوستوياننو، چتو ۋ ناس ۆەزدە كوررۋپتسيا، پويتي ۆ نالوگوۆۋيۋ، پويتي ۆ فينپوليتسيۋ، فين­كونترول، ۆەزدە نادو دات نا كارمان ي ۆەزدە كازاحسكيە فاميلي. نيكاكيە مى نە كازاح­ستانتسى. پوچەمۋ-تو تاك پولۋچاەتسيا، چتو ۆسە رۋ­كوۆودياششيە دولجنوستي دولجنى زانيمات يلي كازاحي يلي كورەيتسى، ا رۋسسكيە نەت. يا ۆوت ۆ سۋد حوجۋ، ۆسە سۋدي ۆىشلي يز زالوۆ نا پە­رەكۋر، ۆسە كازاحي. و چەم ەششە زدەس ەششە موجنو گوۆوريت؟ كاكيە كازاحستانتسى؟ ا رۋسسكيە گدە؟ تولكو پريسلۋجيۆايۋت ي مويۋت پولى.70 شكول ۆ گورودە ي ۆ 68 يز نيح كازاحي ديرەكتورا. ي جدۋت، كوگدا ەتي دۆوە نا پەنسيۋ ۋيدۋت». بۇل جەردە قازاق ۇلتىنىڭ جەمقورلىق دەرتىنە شالدىعۋى دا ۇلتارالىق قاتىناستارعا جا­عىمسىز اسەر ەتەتىنى دە كورىنىپ تۇر.

- ەلىمىزدەگى حالىقتى بىرىكتىرۋشى فاكتور قازاق ءتىلى دەپ ءجيى قايتالاپ جاتامىز. بۇل قانشالىقتى اقيقات؟ ويتكەنى انا ءتىلىمىزدىڭ جاعدايىنىڭ ءوزى قازىر كۇردەلى ەمەس پە؟

- وسى تۇستا لاتىن الىپبيىنە كوشكەندە قا­زاق ءتىلىنىڭ احۋالى قالاي بولماق دەگەن ماسەلە قوعامدا قىزۋ تالقىلانۋدا. قازاقستان
عالىمدارى لاتىن الىپبيىنە كوشكەن تۇركيا، ءازىربايجان جانە وزبەكستاننىڭ اششى سا­باقتارىن جاسىرماي العا تارتىپ جاتىر. ولاردى جيناقتاساق مىنالار:
1. كۇنى بۇگىنگە لاتىن الىپبيىنە 1928 ج. كوشكەنمەن، ءالى دە تۇرىك ءتىلىنىڭ دىبىستىق قورىنداعى بىرقاتار دىبىستاردى تاڭبالاي­تىن تۇرىكتەر ارىپتەر ءالىپبي جۇيەسىنە ەنبەي قالعان. وزبەكتەردە دە ونداي ماسەلە بار.
2. ءازىربايجان، وزبەكتەردى ايتپاعاندا، تۇرىكتەر سان عاسىرلىق اراب گرافيكالارىنا نەگىزدەلگەن رۋحاني مۇرالارىن پايدالانا الماي وتىر.
3. بالالار ادەبيەتى تاپشى.
4. عىلىمي ادەبيەت كيريلل گرافيكاسىندا جازىلعان.
5. مۇعالىمدەر دايىنداۋ ماسەلەسى ءوز الدىنا ۇلكەن پروبلەما.
6. جەكەمەنشىك مەكەمەلەر ءىس-قاعازدارىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋگە اسىقپايتىن سياقتى كورىنەدى.
7. ورىس مەكتەپتەرىندە، مىسالى، وزبەك­ستاندا، كيريلل جازۋىمەن ءبىلىم بەرەدى.
تۇرىك ۇلتى بولسا، بودان ەمەس، بيلەۋشى وتارلاۋشى ۇلت بولعان، ولاردىڭ پسيحولوگيا­-سى بولەك، انا ءتىلى بارىنە ورتاق ءازىرباي­جان­دىقتار مەن وزبەكتەر انا تىلدەرىن تولىق مەڭ­گەرگەن ۇلتتار.

قازاقستانداعى جاعداي وزگەشە. 2009 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا قازاقتاردىڭ 98,3% اۋىزەكى ءتىلدى تۇسىنەدى، 95,4% ەركىن وقيدى، 93,2% ەركىن جازادى دەپ كورسەتكەن. ءوز باسىم وسى دەرەكتەرگە سەنبەيمىن. بۇل جەردە ەتنوپ­سيحو­لو­گيالىق فاكتورلاردى ەسكەرگەن ءجون. كەيبىر ساناقشىلار قازاقتاردىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەسە دە، بىلەم دەپ كورسەتۋدى تالاپ ەتكەنىن ايتادى، نەگە ولاي؟ دەسە، «مەنى ورىس دەپ جازاسىڭدار، ال مەن ورىس بولعىم كەلمەيدى» دەگەن. بولماسا «قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەر كوپ» دەمەسىن دەگەن وي ايتقان. «قازاق ءتىلىن بىلمەسەم دە، ونى ءبىل­مەيتىنىمدى مويىنداۋعا ۇيالدىم» دەگەندەر بار. سوندىقتان دا قاعازدا بارلىعى دا امان-ساۋ، تەپ-تەگىس. ءتىل ساياساتى جەمىسىن بەرىپ جاتىر دەۋگە دە جاقسى. ءسوز جوق، ءتىل ساياساتى ازدى-كوپتى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى، بىراق ءالى دە ومىردە قازاق ءتىلىن مەڭگەرمەگەن قازاقتار از ەمەس، ول تىلگە سۇرانىس تۋعىزىلىپ وتىرعان دا جوق. ونى مىندەتتەيتىن زاڭ ءالى جوق، بولمايتىن دا سياقتى. قازاقتاردىڭ 92% اۋىزەكى ورىس ءتىلىن تۇسىنەدى، 83,5% ەركىن وقيدى، 79,1% ەركىن جازادى. بۇگىن قازاق نەگىزىنەن ەكى ءتىلدى ۇلت بو­لىپ وتىر، ال مەملەكەتىمىزدە ورىس ءتىلى باسىم.

وزبەكستان، ازىربايجانمەن سالىستىر­عان­دا، مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتىنىڭ وتار­لانعان ۇلت ەكەنى ءالى كوزگە ۇرىپ تۇر: 1) بۇقارا­لىق اقپارات قۇرالدارىندا مەملەكەتتىك ءتىل، مادەنيەت ءالى باسىمدىققا يە بولا الماۋى;
2) ازاماتتىق الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبى­لۋدىڭ مىندەتتى ەمەستىگى; 3) مەملەكەتتىك ءتىلدى حالىققا قىزمەت جاساۋعا قولدانباۋ; 4) سوت جۇيەسى، قۇقىق قورعاۋ ور­گان­دارىنىڭ بايىر­عى ۇلتتىڭ ءتىلىن مەڭگەرمەۋى، سون­دىقتان با­يىرعى ۇلت­تىڭ ءتىلىن قور­عا­ماۋى. وسىنداي جاع­دايدا لاتىن الىپبيىنە كو­شۋ­دىڭ قانداي قيىن­دىقتار تۋعى­زاتىنى بەلگىلى. بۇل تەك لين­گۆيس­تيكالىق ەمەس، كۇر­دەلى ساياسي-الەۋ­­مەت­تىك پروب­لەما. باس­­پا-
سوزدە لاتىن ءالىپ­بيىنە كو­شۋ بودان ەل پسي­حولو­گياسىنان قۇتىلۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى دەلىندى. بو­دان­دىق پسي­حولو­گيانىڭ تامىرى ءالىپ­بيدەن تەرەڭىرەك، سانا­دا، مادە­نيەتتە، ءداس­تۇردە، ءتار­بيەدە.
ءبىر كەزدە قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ءمار­تە­بە بەرسەك، ول ءتىلدى انا ءتىلى بولعاندىقتان قازاقتار وزىنەن-ءوزى مەڭگەرىپ كەتەدى دەپ ەسەپ­تەدىك. دەگەنمەن، ولاي بولمادى. بۇگىن دە بار­لىق قازاق لاتىن الىپبيىنە اۋىسادى دەۋ اسى­عىس بولار. قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا سەنبەيتىن قازاق وقۋلىقتارى، عىلىمي ادەبيەتتەرى، دايىندىعى مول مۇعالىمدەرى بار ورىس مەكتەپتەرىنە بالا­لارىن بەرىپ جاتسا، وعان ەشكىم قارسىلىق جا­ساۋ مۇمكىن ەمەس.

ەلىمىزدە قاپتاعان ءورىستىلدى كيريلل ءالىپ­بيىندەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن قا­زاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بۇگىن پايدالانادى جانە پايدالانا بەرەدى. بۇل اينالىپ كەلگەندە ءتىل، مادەنيەت جاعىنان بولىنگەن قازاقتاردىڭ جىگىن ونان ءارى تەرەڭدەتەدى.
سونىمەن بىرگە ءالىپبي الماسۋى قانشا­لىقتى قازاقستان قوعامىنىڭ باسىن بىرىك­تىرەدى دەگەن ساۋال تۋادى. «حالىق تالابى»، «قا­لاۋى» دەگەن ۋاجدەر تولىقتاي قازاق­­ستاندىق­­تاردىڭ كوڭىل كۇيىن، تالابىن ءبىل­دىرمەسە كەرەك. سوندىقتان ءالىپبي اۋىستىرۋ ۇلتىشىلىك عانا ەمەس، ۇلتارالىق جىكتى ودان ءارى تەرەڭدەتەدى، الەۋمەتتىك-ساياسي قايشىلىق­-
تار تۋعىزادى.

ەڭ ۇلكەن ماسەلە - كيريلل ءالىپبيى تۇ­سىن­داعى ماڭىزدى مادەني مۇرامىزدىڭ تاعدىرى نە بولماق؟ ول مۇرانىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا تەڭدەسى جوق، ورنى بولەك. كيريلل ءالىپبيى نەگىزىندە كونە مادەني مۇرا، اۋىز ادەبيەتى، كوركەم ادەبيەت، عىلىمي ەڭبەكتەر، وقۋلىقتار جازىلدى. اراب گرافيكاسىنان لاتىن گرافيكاسىنا، لاتىن گرافيكاسىنان كيريلل الىپبيىنە كوشكەن تۇستا قوعامنىڭ باسىم كوپشىلىگى ساۋاتسىز ەدى. سوندىقتان ول رەفورمالار قوعامنىڭ ءبىرشاما بولىگىنە ءجا­-نە مادەني مۇرامىزدىڭ دا سالىستىرمالى قاراعاندا شاعىن بولىگىنە قاتىستى بولدى. بۇگىن ەندى حالىقتىڭ تۇگەلدەي سول مادەني مۇ­رادان ايىرىلىپ قالۋ قاۋپى بار. ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ۇلتتىق كىتاپحاناداعى قازاق تىلىندەگى كاتالوگتارعا كوز جىبەرەيىك.

جاھاندانۋ، امەريكاندانۋ، ورىستانۋ ۇردىستەرى ۇلكەن قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتقان تۇستا، مادەني ەكسپانسيا بۇگىن ونسىزدا قازاق مادەنيەتىنە قاۋىپ تونگىزىپ تۇرعاندا، ۇلتتىق تۇعىرىمىز، ءتىلىمىز بەن مادەنيەتىمىزدەن باسقا تىلگە مادەنيەتكە ءوتۋ قاتەرى بار.
بۇگىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ينتەرنەتپەن بايلانىستىرادى. لاتىن ەمەس، باسقا گرافي­كادا ينتەرنەت دامىپ جاتقان جوق پا؟
سونىمەن، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى ءبىز كو­بىنە كوپ فونەتيكالىق ماسەلەلەرمەن بايلا­نىستىرىپ، مادەني، الەۋمەتتىك-ساياسي ماسەلە­لەرگە ءمان بەرمەي جاتىرمىز.

باس-كوزىنە قاراماي، باۋىرلاس ەلدەردىڭ جاعىمدى، جاعىمسىز ساباقتارىن سارالاماي، ەسەپتەمەي، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ اسىعىس. ءتىپتى 2025 جىلدىڭ ءوزى دە ويلاندىرسا كەرەك. ەڭ باستىسى، قاعاز ەمەس، قازاق قازاق تىلىندە سويلەپ، وقىپ، جازىپ، ويلاعاندا عانا ءبىز ءالىپ­بي اۋىستىرۋعا كىرىسكەنىمىز ءجون. سونىمەن بىرگە وعان قىرۋار قارجى دا كەرەك. وتارشىل­دىقتىڭ ءبىر تۇرىنەن قاشىپ، ەكىنشى وتارشىل­دىقتىڭ قۇشاعىنا ەنبەسەك بولدى.

- ءسىزدى قاشاندا قازاقتىڭ تۇتاسا الماي كەلە جاتقانى قاتتى الاڭداتاتىنى بەلگىلى. ياعني ۇلتتىق دەڭگەيدە ويلاناتىن، ۇلتتىق سانا-سەزىمى قالىپتاسقان، ۇلتتىق قۇندى­لىقتار نەگىزىندە بىرىككەن تۇتاستىق جوق دەگەنگە كەلىسەسىز بە؟ (تىلىمىزدە تۇتاستىق جوق، قازاقتىلدى، ءورىستىلدى دەيمىز. دىنىمىزدە سولاي ۋاقاپشىلار، زىكىرشىلەر، سالافيتتەر دەپ بولشەكتەنىپ جاتىر، ۇلت ۇيىساتىن يدەولوگيا جوق ت.ب) قايتپەك كەرەك؟

- بيىل، رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، قازاقتار ەلىمىزدە 65%-دى قۇرادى دەپ
ن.نازارباەۆ جاريالادى. بۇۇ ولشەمى بويىن­شا ۇلتتىق مەملەكەتپىز، ەل ۇلتتىق سيپات الدى دەگەندى ءبىل­دىرەدى. بىراق قازاق ۇلت بولىپ ۇيىستى دە­گەندى بىلدىرمەيدى. پرە­زيدەنت ەڭ باستىسى، قازاق ۇلتى­نىڭ تۇ­تاستىعىن، ءبىر­لىگىن العا تارتتى.
تاريحي اتامەكەنى بار، سول جەردە تۇرىپ جاتقان حالىقتى ءالى ۇلت دەۋگە بولمايدى. حا­لىقتىڭ بارلىعى ۇلت ەمەس. ميل­ليون­داعان حالقىمىز بار، ءبىرازىمىز شەت­تە، جەر جاعى­نان تو­عىزىنشى ورىن­دا­مىز، بىراق ءتى­لىمىزدىڭ، مادە­نيەتى­مىز­دىڭ، ءدىنىمىز­دىڭ، ءداس­تۇرى­مىزدىڭ تولىق يەسى ەمەس­پىز. قا­زاقتىڭ ستا­تيستيكالىق سانى­مەن تولىق قازاقتار اراسى الشاقتاۋ، سان مەن ساپا ۇيلەسپەي جاتىر. دە­مەك، ءالى ۇلتتىق ماسىلدار، رۋحاني ارامتاماقتار بار، ولار كەرتارتپا، قىڭىر، قىرسىقتار. بىراق ولار وزگە ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قانداستارىمىز، ولاردى ءوڭ­مەنىنەن يتەرۋگە بولمايدى. ەۆ­رەيلەر تارىداي شاشىلىپ، ءتىلى، دىنىنەن ايىرىل­عان­مەن، يز­رايلدە شوعىرلانىپ، ەل بولىپ وتىر جانە قانداي ەل! ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدا ارتىق كەتەر، بىراق ەۆرەيلەر ەش­كىم­نەن كەم تۇسپەس.
باسقا تىلگە اۋىسقان، باسقا دىنگە وتكەن، ءارتۇرلى پارتياعا، رۋعا، جۇزگە بولىنگەن، بىراق تەگى ءبىر، قانى ءبىر قازاقتاردىڭ باسىن، قازاق ءتىلى، قازاق مادەنيەتى، مۇسىلمان ءدىنى نەگىزىندە بىرىگۋ قاجەتتىگى تۋىپ وتىر. قازاقتىڭ بىرلىگى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز عانا ەمەس، سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن قۇرالى، امالى. باسقا شارۋالار وسىدان تۋادى.
قازاقتىڭ ءبىر-ءبىرىن قولداۋى ۇلتشىلدىق ەمەس، تامىر-تانىستىق قازاققا پايدا بەرەتىن بولسا قولداۋ كەرەك، ودان قازاق ۇتىلمايدى. ءبىزدىڭ ۇلتشىلدىعىمىز - پاتريوتيزم، قا­زاقتىڭ مارتەبەسىن ءوسىرۋ. شىنايى ينتەرنا­تسيوناليزم ۇلتىن سۇيۋدەن باستالادى. ءوزىن سىيلاماعان، باسقانى دا قۇرمەتتەي المايدى، باسقا ءسوزدىڭ بارلىعى اقيقاتتى بۇرمالاۋ، ال­داۋ. ءوز جانىنا جاقىنداردى تارتۋ، بيولو­گيالىق تا، ادامي دا، ۇلتتىق تا ورتا جاساۋ بىزگە دە ءتيىمدى.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

سۇحباتتاسقان
سەيسەن امىربەكۇلى

"ايقىن" گازەتى