دوسحان جولجاقسىنوۆ! بۇل ەسىم مۇقىم قازاققا تانىس، جانىنا جاقىن. كەشە «دالاداعى قۋعىن» فيلمىندەگى حاميت ارقىلى قاليدىڭ ۇلى دەگەن اتتان اسىپ، كۇللى قازاقتىڭ تەل بالاسىنا اينالسا، بۇگىندە «ءبىرجان سال» فيلمىمەن ءبىرجاننىڭ تاعدىرى ارقىلى كورەرمەنىنە ۇلكەن وي تاستاپ، قازاقتىڭ سال ءومىر سۇرگەن داۋىردەگى قيلى كەزەڭىن، اتا سالت، ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى ساليقالى ساراپقا سالعان جان. «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دوسحان اعانىڭ ءومىر جولى بۇگىنگى اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولماق.

اكە-شەشەم ونەردەن قۇرالاقان بولعان جوق

- شىعىس قازاقستان وبلىسى كۇرشىم اۋدانىنداعى بالىقشى سىندى قۇمدى اۋىل مەنىڭ تۋعان جەرىم. سول اۋىلدا 1951 جىلدىڭ 7 قازانىندا دۇنيەگە كەلىپپىن، - دەپ باستا­دى اڭگىمەسىن دوسحان اعا. - وتباسىندا ەكى ۇل، سەگىز قىز بولىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى جەتەلەپ ءجۇ­رىپ وستىك. توقشىلىق تا، تاپشىلىق تا بول­دى. بىراق اكە-شەشەمىز سونىڭ ءبىرىن سەزدىرمەدى. اۋىلىمىزدىڭ تابيعاتى تاماشا بولاتىن. قازىر سونىڭ جۇرناعى دا قالمادى. بالا كۇنىمىزدە اققۋ-قازدىڭ داۋىسىنان ويانۋشى ەدىك. ۇيىمىزدەن 500-1000 مەتر جەر­دە اققۋ-قاز ۇشىپ-قونىپ جۇرەتىن. اكەم قالي اڭشى، قۇسبەگى بولعان ادام. تابيعاتتى ءسۇيۋ اكەمىز، انامىز ارقىلى قالىپتاسقان سياقتى. ءبىز دە بالىق اۋلادىق، اۋ قۇردىق، قىستا قارماق سالدىق. ارينە، اكەنىڭ قانى، انانىڭ ءسۇتى بەكەر ەمەس، دەي تۇرعانمەن وسى اۋىلدىڭ تۇنىپ تۇرعان تابيعاتىنىڭ مەنىڭ ومىرىمە، ونەرىمە قوسقان ۇلەسى مول دەپ ەسەپ­تەيمىن.

دوسحان جولجاقسىنوۆ! بۇل ەسىم مۇقىم قازاققا تانىس، جانىنا جاقىن. كەشە «دالاداعى قۋعىن» فيلمىندەگى حاميت ارقىلى قاليدىڭ ۇلى دەگەن اتتان اسىپ، كۇللى قازاقتىڭ تەل بالاسىنا اينالسا، بۇگىندە «ءبىرجان سال» فيلمىمەن ءبىرجاننىڭ تاعدىرى ارقىلى كورەرمەنىنە ۇلكەن وي تاستاپ، قازاقتىڭ سال ءومىر سۇرگەن داۋىردەگى قيلى كەزەڭىن، اتا سالت، ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى ساليقالى ساراپقا سالعان جان. «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دوسحان اعانىڭ ءومىر جولى بۇگىنگى اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولماق.

اكە-شەشەم ونەردەن قۇرالاقان بولعان جوق

- شىعىس قازاقستان وبلىسى كۇرشىم اۋدانىنداعى بالىقشى سىندى قۇمدى اۋىل مەنىڭ تۋعان جەرىم. سول اۋىلدا 1951 جىلدىڭ 7 قازانىندا دۇنيەگە كەلىپپىن، - دەپ باستا­دى اڭگىمەسىن دوسحان اعا. - وتباسىندا ەكى ۇل، سەگىز قىز بولىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى جەتەلەپ ءجۇ­رىپ وستىك. توقشىلىق تا، تاپشىلىق تا بول­دى. بىراق اكە-شەشەمىز سونىڭ ءبىرىن سەزدىرمەدى. اۋىلىمىزدىڭ تابيعاتى تاماشا بولاتىن. قازىر سونىڭ جۇرناعى دا قالمادى. بالا كۇنىمىزدە اققۋ-قازدىڭ داۋىسىنان ويانۋشى ەدىك. ۇيىمىزدەن 500-1000 مەتر جەر­دە اققۋ-قاز ۇشىپ-قونىپ جۇرەتىن. اكەم قالي اڭشى، قۇسبەگى بولعان ادام. تابيعاتتى ءسۇيۋ اكەمىز، انامىز ارقىلى قالىپتاسقان سياقتى. ءبىز دە بالىق اۋلادىق، اۋ قۇردىق، قىستا قارماق سالدىق. ارينە، اكەنىڭ قانى، انانىڭ ءسۇتى بەكەر ەمەس، دەي تۇرعانمەن وسى اۋىلدىڭ تۇنىپ تۇرعان تابيعاتىنىڭ مەنىڭ ومىرىمە، ونەرىمە قوسقان ۇلەسى مول دەپ ەسەپ­تەيمىن.
بالا دوسحاننىڭ اكە-شەشەسى ونەردەن قۇرالاقان بولعان جوق. اكەي ءانشى، دومبى­رانى كەرەمەت شەرتۋشى ەدى. اناسى جازيرا­نىڭ دا وزىنە جاراساتىن ادەمى ءۇنى بار بو­لاتىن، سىزىلتىپ ءان سالاتىن. كەيىنىرەك ءۇي شارۋا­سىمەن وتىرىپ قالدى، ايتپەسە ۇستاز بولعان ادام. «قىز كۇنىمىزدە ءار ۇيدەن جيھاز، كيىم-كەشەك جيناپ، بەيىمبەت ماي­لين­نىڭ «شۇعا­سىن» وينايتىنبىز» دەپ وتى­را­تىن. مۇنىڭ ءبارى ول كىسىلەردىڭ بو­يىن­­داعى ونەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك. كو­كىرەكتە سۇرانىس بولعان جەردە تابيعاتقا ەشكىم قارسى تۇرا المايدى ەكەن.

- اكەلەرىمىزگە سالەم بەرۋ ءۇشىن الىس-جاقىننان ءانشى-كۇيشىلەر، اقىندار كەلىپ جاتاتىن، - دەپ ساباقتادى اڭگىمەسىن دوسە­كەڭ. - مەن كەيىنىرەك ەستىدىم، ءبىزدىڭ ەسىكتىڭ الدىندا ساكەن سەيفۋللين اعامىز بولىپ­تى. ونى اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ ءوزى ەرتىپ كەلگەنگە ۇقسايدى. بىراق ماشينادان تۇسپەپتى. «تىزەسىن-تىزەسىنە جاقىنداتىپ، قو­يىن كىتاپشاسىنا بىردەڭەلەر جازىپ وتىر­دى» دەيدى. «ساكەن اعا، اس دايىن بول­دى» دەپ بارعاندا «قازىر، قازىر» دەدى دە، بىراق سول كۇيى استان ءدام اۋىز تيمەي كەتتى» دەيدى. مىنە، ءبىز تۋعان ءۇي وسىنداي ادامدار بولعان شاڭىراق. سەركە قوجامقۇلوۆ، قامال قارمىسوۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەر دە ءبىزدىڭ ۇيدە بولعان. جۇسەكەڭ ءتىپتى مەنىڭ اكەمدى استاناعا الىپ كەتەمىن دەپ ارەكەت ەتىپتى. پارتيا، كەڭەس ورگاندارىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادام، قالاي بولعاندا دا پارتيادان جاسقانادى عوي. ايتپەسە اكەم وبلىسقا دەيىن بارىپ، ايتىسقا قاتىسقان. سودان كەيىن «پارتيا قالاي قارايدى؟» دەگەن ويمەن اۋىلدا قالعان. وسى ورتادا ءوسىپ-ءونىپ، اكەمىزدىڭ دومبىراسىن شەرتتىك، مىلتىعىن اتىپ ۇيرەندىك. قوناق كەلسە ءبىزدى وتىرعىزىپ قويادى. سوندا «ءسوز تىڭداسىن، كوكىرەگىندە بىردەڭە قالسىن» دەپ وتىرعىزا­دى ەكەن عوي. ۇيدەن قوناق ارىلمايتىن. قىسقا ءبىر جىلقى، ءبىر تۇيە سويىلادى. سول جەتپەي قالاتىن. ءبىزدىڭ جاقتا قىس ەرتە باستالىپ، كوكتەم كەش شىعادى ەمەس پە؟

ينتەرنات ەرتە ەسەيتتى

اكتەر ءوزىنىڭ ەڭ ءبىر عاجاپ كەزى بالالىق شاعى دەپ سانايدى. ول دا باسقا اۋىل بالالارى سياقتى ءۇي شارۋاسىنىڭ ءبارىن ىستەپ ءوستى. كەزەكپەن قوي باقتى. ات سۋارىپ، قورا تازالادى، وتىندىققا كوكپەك تە شاپ­تى. اكەسى جارىقتىق ەكەۋى تالاي رەت قۇراق ورۋعا بارعان. كادىمگى كوك قۇراق. ورىپ، قايىققا تولتىرىپ ارعى جاقتاعى ارالشىق­قا اپارىپ كەپتىرىپ، ءبىر اپتادان كەيىن بەرى قاراي الىپ شىعادى. ءوزى جەپ-جەڭىل، كەپ­كەن­نەن كەيىن بۇرىنعىدان دا جەڭىلدەپ قا­لادى. نەگە ەكەنىن اكەي قۇراققا ازداپ تۇز قو­سىپ، ونى سيىرعا بەرەتىن. سودان كەيىنگى سيىردىڭ ءسۇتىن قايماقتان اجىراتۋ قيىن.

- كەيىن ستۋدەنت بولعاندا اۋىلعا كاني­كۋل­عا بارعاندا مىندەتتى تۇردە بالىقشى­لار بريگاداسىنا كىرەمىز. تيىن-تەبەن تابۋ ءۇشىن، - دەپ جالعاستىردى ول اڭگىمەسىن.

- سول كەزدەرى «كيىنسەك، بىردەڭە الىپ كەتسەك» دەگەن ەشقانداي وي بولمايتىن. مىسالى، الماتىعا ءبىر كويلەك، ءبىر شال­بارمەن كەل­دىك. سونى تالاي جازدىق تا. اپا­لارىم «سونى ايتا بەرمەشى» دەپ رەن­جيتىن دە بولدى. تاعدىردىڭ ءوزى سولاي بولدى عوي. بىراق كوڭىلىمىز توق، رۋحىمىز باي بولدى. اكەمىزدەن ەستىپ وسكەن دۇنيەلەردىڭ بارلىعى كوكىرەكتە قالدى. مەن نەگىزى 4 سىنىپتان ين­تەرناتتا وقىعان بالامىن. سول ينتەرنات­تا ءجۇرىپ وڭ-سولىمدى تەز ءبىل­دىم. ەرتە ەسەي­دىم. ارينە، ەڭ ءبىر ۇلكەن قوز­عاۋشى كۇشىم ول - ساعىنىش. اكەگە، انا­عا، تۋعان-تۋىس­قانعا، جالپى ۇلى مارتەبەلى مەيىرىمدىلىككە دەگەن ساعىنىشتان وسى ۋاقىتقا دەيىن مەن ماۋقىمدى ءبىر باسپادىم دەسەم وتىرىك ەمەس. سول ساعىنىش - مەنىڭ قوزعاۋشى كۇشىم. سول قاسيەت بالالارىمنىڭ دا كوكىرەگىنە ەگىلسە دەيمىن. شىركىن، بالالا­رىم ءبىرىن-ءبىرى ساعىنىپ تۇرسا. ساعىنىش تا ادامنىڭ جا­نى­نىڭ بايلىعى. ول جوق جەردە ادام قات­قىلدانىپ، قايىڭنىڭ بەزىندەي بولا باس­تايدى. ال ساعىنىشتىڭ ار جاعىندا ۇلكەن سەزىم تۇرادى. سەزىم دەگەن ول - مەي­ى­رىم، ول - يبا، ول - ىزەتتىلىك، ول - يمان­دى­لىق. وسى ءبىر ۇلى سەزىم مەنى ونەرگە الىپ كەلدى مە دەيمىن. سول ءۇشىن اللاعا مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك ايتامىن. دومبىرامدى ارقالاپ ءجۇرىپ ءان ايتىپ، كۇي شەرتسەم دە الماتىعا كەلگەن جولىم باسقا ەدى. قۋانىش­قا وراي دەنساۋلىقتىڭ ارقاسىندا وعان بار­ماي قالىپ، اينالىپ كەلگەندە وسى قۇر­مانعازى اتىنداعى ونەر ينستيتۋتىندا مارقۇم - كسرو حالىق ءارتيسى حاديشا بوكەەۆا اپامىز ەكىنشى توپ قابىلداپ جا­تىر ەكەن، 1969 جىلى سول توپقا قابىل­دان­عان 16-نىڭ ءبىرى مەن ەدىم.

اتامان دەگەن اتىم بار

دوسەكەڭ بۇل شاڭىراقتا ءتورت قىزدان كەيىن تۋعان ۇل. ايتسە دە اكە-شەشەسى ونى ەركەلەتىپ، ۇكى تاعىپ، بەتىنەن قاقپاي وسىرگەن جوق. ول اكەسىنىڭ قاسىنان قالمايتىن. ۇنەمى ات ۇستىندە، قىزمەتتە جۇرگەننەن كەيىن شارشايتىن بولار، اكەيدىڭ مىنەزى دە قاتقىلداۋ بولاتىن. سوندا دا كىشكەنتاي دوسحان اكەسىنە «سىزبەن بارامىن» دەسە، كوڭى­لىن قالدىرماي ەرتىپ جۇرەتىن. سول كىسىنىڭ قاسىندا ۇيىقتايدى. اكەسىنىڭ ار­قاسىندا قانشاما ادامداردىڭ ورتاسىندا بولدى. ونىڭ ەركەلىگىنىڭ ءتۇرى - وسى. ءايت­پەسە، ەڭبەكتىڭ بالاسى بولدى. دۇكەننىڭ ەكى جاعى بولىپ بولىنەتىن. بەرگى شەتى - راۋان، ارعى جاعى - شاعالا. وسىلايشا ەكىگە ءبولىنىپ، فۋتبولدان ەكى كوماندا قۇرىلدى. تالاي رەت توبەلەستى دە. شىلدەنىڭ 11-ءى - بالىقشىلار كۇنىندە ۇلكەن مەرەكە بولاتىن. سول مەرەكە بەكىتىلگەننەن كەيىن كاۋاپ دەگەن­نىڭ، ءتاتتى ليمونادتىڭ بار ەكەنىن ءبىل­دى. نەشە ءتۇرلى ءتاتتى توقاشتاردى كوردى. وسى مەرەكەگە جىل بويى بىرنەشە كينوعا بارماي اقشا جينايتىن.
دوسحان قاليۇلى:
- زينا اپام تۇرمىسقا شىعاتىن بولدى. وعان قۇدا تۇسۋگە العاش رەت كەلگەن قۇدالاردى سوزگە باي، ادۋىندى اكەم ەكى اۋىز سوزبەن جىعىپ، قويا بەرەدى. سودان ولار كەلەسى جولى اۋداننىڭ حاتشىسىن الىپ كەلىپ، قۇدا ءتۇستى. اكەمنىڭ دە اناۋ ايتقان قارسىلىعى جوق، بىراق قۇدالاردى قازاقتىڭ جولىمەن سوزبەن جىعىپ وتىر عوي. سونىمەن، ەكى جاق كەلىسىپ، ورتالىق كلۋبتا ۇلكەن كومسومول تويى وتكى­زىلە­تىن بولىپ بەلگىلەندى. ول كەزدە مەن تۇر­­مىس قۇرۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيمىن عوي، بىراق زينا اپامنىڭ ۇيدەن كەتەتىنى مە­نىڭ جۇرەگىمدى تىلگىلەدى. ءبىر قيماستىق سە­زىم بيلەپ، ورنىمنان تۇرماي، «تويعا بار­مايمىن» دەپ جىلاپ جاتىپ الدىم. جارىق­تىق ۋايس اعا سۇلتانعازين ءبىزدىڭ اۋىلدان عوي. مەنەن مەكتەپتى ەكى-ءۇش جىل بۇرىن بىتىرگەن. مىنە، سول ۋايس اعامىز باستاعان ءۇش-ءتورت جىگىتتى «دوسحاندى الىپ كەلىڭدەر» دەپ جىبەرەدى. ول كەزدەرى مەن 6-7 سىنىپ شاماسىنداعى بالامىن. مەن كوبىنە ۇلكەن­دەرمەن دوس بولىپ، بىرگە جۇرەتىنمىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ولار مەنى «اتامان» دەپ اتايتىن. سول ۋايس اعام باستاعان ءۇش-ءتورت جىگىت «قۇدا بالاسىز توي باستالا ما؟ دوسحان-اۋ ءبارى سەنى كۇتىپ وتىر» دەپ كيىمدەرىمدى تاۋىپ كيگىزىپ، تويعا مەنى مويىندارىنا كوتەرىپ الىپ باردى. توي كەرەمەت ءوتتى. كلۋبتىڭ ماڭايى ادام ابدەن جۇرگەندىكتەن تايىپ جىعىلاتىنداي جىپ-جىلتىر مۇز. سودان اۋىل مەن زايساننىڭ ار جاق بەتىندەگى تۇعىلدىڭ جىگىتتەرى سوزگە كەلىپ قالىپ، ءتو­بە­­­لەس باستالدى دا كەتتى. مەن تويدىڭ يەسى بولىپ ءجۇرمىن عوي. دەدەن دەگەن دوسىمىز بىرەۋدى تەپكەلى جاتىر ەكەن. ۇستىنە كيگەن پالتوسى جەلبىرەپ تۇر. اياعىن كوتەرگەن كەزدە ونىڭ پالتوسىنىڭ ەتەگى مەنىڭ قولى­ما ءىلىندى. تارتىپ قالسام، شالقاسىنان ءتۇستى. تاعى بىرەۋى ءسويتتى. تۇعىلدىڭ جىگىتتەرى كوپكە دەيىن «ويپىرىم-اي «اتامان» دەگەن بىرەۋى بار ەكەن، بويى كىشكەنتاي، ۇرعانىن قالپاقتاي تۇسىرەدى، سۇمدىق ەكەن» دەپ ءجۇرىپتى. سونداعى اتامانى - مەن. مەن ۇرىپ جۇرگەن جوقپىن، ەتەكتەن تارتقاننان ءوز­دەرىنىڭ اياقتارى تايىپ جىعىلىپ جا­تىر.

جاقسىلاردىڭ شاپاعاتى

ول مەكتەپتى ورىسشا ءبىتىردى. 1 سىنىپتا قازاقشا وقىعان. ايتسە دە اكەي ونى قايتا­دان بىرىنشىگە بەرىپ، ورىسشا وقىتتى. ونىڭ ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى جوعارى بولدى. نەگە ەكەنىن اۋىل بالالارى دوسحان دوستىڭ ءۇيىنىڭ قاسىنا كوبىرەك جينالاتىن. اعاشتان قارۋ جاساپ، «سوعىس» وينايدى. كەيىنىرەك دوپ قۋىپ، فۋتبولعا دەن قويدى. بىرتە-بىرتە دوس­تارىمەن كينوعا، بيگە، قىزدارعا قىرىنداۋعا باراتىن بولدى. باسقالارعا قاراعاندا بۇنىڭ ءبىر-ەكى اۋىز ورىسشاسى بار. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە بويىنداعى اللادان دارىعان قاسيەتتىڭ ارقاسىندا كوركەمونەرپازدار ءۇيىر­مە­سىنەن قالمادى. جۇرگىزۋشى دە، سپەك­تاكلدە وينايتىن دا - وسىلار. ءان دە سال­دى، بيلەدى. اۋداندا وتكەن جارىستان ءبىرىنشى ورىن الىپ، وسكەمەندە تەلەديداردان شى­عۋ­عا مۇمكىندىك العانى بار. ول ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان. قاراگوز دەگەن اپايى قوبىز تارتاتىن، سول كىسى مۇعالىمدەر اراسىنان، بۇل وقۋشىلار اراسىنان شىقتى. ءبىرىنشى رەت قالاعا كەلىپ، مەيرامحانادان تاماقتانىپ، تەلەۆيزور دەگەندى كورىپ، ءبىراز «كوزى اشىلىپ» قايتقانى بار.

- سودان كەيىنگى باقىتتى شاعىم - ستۋ­دەنت­تىك كەزەڭ، - دەيدى دوسحان اعا سول كەزدى ويشا شولىپ. - بىرىنشىدەن، حاديشا اپام­نىڭ كاتارينانى ويناپ جۇرگەن عاجاپ كەزى. تەاتردا دا، كينودا دا، ۇستازدىقتا دا ۇلكەن تاجىريبەسى بار. ءبىز تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ، مەرۋەرت وتەكەشوۆا، سايرا ماناسباەۆا، قادىربەك دەمەسىنوۆ، جاقسىبەك قۇرمان­بە­كوۆ، اسقاربەك سەيىلحانوۆ جانە وسى كۇنى دۇنيەدەن وزعان تولەگەن قۋانىشەۆ پەن ءاليا ارىسباەۆالارمەن بىرگە وقىدىق. حاديشا اپام - قازاق ساحناسىنا ەۋروپالىق مادەنيەتتى الىپ كەلگەن اكتريسا. مىنە، ءبىز وسىن­داي ۇلى تۇلعادان ءدارىس الدىق. ستۋدەنت كەزىمنەن ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى ءجاسوس­پى­رىم­دەر مەن بالالار تەاترىنىڭ قوسالقى گرۋپپاسىنا قابىلداندىم. بىتىرگەننەن كەيىن تەاتر باسشىلارىنىڭ شەشىمىمەن سوندا قالدىم.

جالپى، مەنىڭ العاشقى ۇستازدارىم - اكەم مەن انام. ودان كەيىنگى ۇستازدارىم مەكتەپ قابىرعاسىندا دومبىرادان وركەستر قۇرىپ، بىزگە كۇي ۇيرەتكەن ءزيلا اپايىمىز. ينستيتۋتتا - حاديشا اپام مەن اشىربەك سىعاي. مەن تانيتىن مىقتىلاردىڭ ءبارى ماعان رۋحاني دەمەۋ بولدى. مىسالى، تەاتر، كينوداعى رەجيسسەرلەرىم. رايىمبەك سەيىت­مەتوۆ اعامىز ماعان ەڭ العاش اقان سەرىنى ويناتتى. كينودا - ابدوللا قارساقباەۆ، «گاۋھارتاستى» قويعان ءشارىپ بەيسەنباەۆ، تولەمىش وكەەۆ. مىنە، وسى كىسىلەر مەنىڭ ۇستازدارىم. ءبىز وسى كىسىلەرگە قاراپ وستىك. مىسالى، اقاندى ويناعاندا عابەڭ - عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ كوزى ءتىرى كەزى. ول كىسى ءوزى كەلىپ قاراپ، سوسىن ۇيىنە شاقىردى. سول كەزدە «دوسحان، مەن دومبىرا شەرتە بىلمەيتىن قازاقپىن. مىنا دومبىرانى كورشى، بىردەڭەسى جەتىسپەيتىن سياقتى» دەدى. بۇل ءسوز عابەڭنىڭ ماعان ايتىپ وتىرعان قالجىڭى ما دەپ ءتۇسىندىم. ايتپەسە عابەڭدەي كەربەز، عابەڭدەي سەرى قولىنا دومبىرا الماۋى ءمۇم­كىن ەمەس قوي. ول كادىمگى جامبىل دوم­بىرانى ماعان ۇسىندى. قاراسام، پەرنەلەرى بوساپ كەتكەن، تيەگى جوق ەكەن. «بۇل عابەڭنىڭ دومبىراسى عوي» دەپ پەرنەسىن جوندەپ، ۇيدە ەرتەرەكتە كينوعا تۇسكەندە الىپ كەلگەن ءپىلدىڭ سۇيەگى جاتىر ەدى، ەگەپ وتىرىپ تيەگىن سودان جاسادىم. بۇگىندە عابەڭنىڭ مۇرا­جايىندا سول دومبىرا سول تيەكپەن تۇر ما، جوق پا، بىلمەيمىن. ونىڭ ۇستىنە دىبىسقا سۇيەكتىڭ اسەرى ءتيۋى مۇمكىن، سوندىقتان ول قانشالىقتى قۇندى تيەك بولاتىنى دا ما­عان بەيمالىم. نەگىزى، تيەكتى ءارتۇرلى اعاش­تاردان جاساعان عوي. ءپىل دەگەنىمىز ءزىل، ءزىل - مامونت، سول ءزىلدىڭ سۇيەگىنەن تيەك جاساپ، عابەڭنىڭ دومبىراسىنا سالىپ، ءبىر-ەكى ءان ورىنداپ بەرگەنىم بار. عابەڭ «اقان سەرى - اقتوقتىنىڭ» سوڭعى دايىندىعىنا كەلىپ، «دوسحان-اۋ، ءتىپتى ۇزاق جازىپپىن عوي، كەي­بىر جەرلەرىن قىسقارتامىن دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل» دەيدى. سول كەزدە مەن «اعا، ءسىزدىڭ بۇل جازعا­نىڭىزدى قىسقارتۋ مۇمكىن ەمەس، اق ولەڭنىڭ بارلىعى ءبىر-بىرىمەن جاي ءسوز ەمەس، ۇلى ماعىنا رەتىندە جالعاسىپ تۇر. ءبىر ءسوز ءتۇسىپ قالسا كولەمدى ءبىر ءپالساپا ءتۇسىپ قالعانداي بولادى» دەدىم. سپەكتاكلدىڭ پرەمەراسى ءوتتى. عابەڭ ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.

ءبىز سابەڭ - ءسابيت مۇقانوۆتىڭ كوزىن كوردىك، كورشى تۇردىق. ءوزىمنىڭ اتام ۇلى اسقار سۇلەيمەنوۆتى كۇندە بولماسا دا وتە ءجيى كورىپ تۇردىم. ول كىسىنىڭ قاسىنا جولاۋ قيىنداۋ بولاتىن. ويتكەنى بارعان كەزدە ىلعي جازىپ وتىرادى. شاي ىشكەندە عانا ەكى اۋىز سوزبەن ءحالىمىزدى سۇرايدى «امان، اسقار اعا» دەيمىن، «جارايدى وندا» دەپ قىسقا قايىرادى. ول كىسىنىڭ اناسى ايتوتىم اجەمىز دومبىرامەن ءان ايتقىزادى. اسقار اعام تىڭداپ وتىرىپ، قويىن داپتەرىنە بىردەڭەلەردى ءتۇرتىپ قوياتىن. وسى كىسىلەردىڭ بارلىعى مەنىڭ رۋحاني دەمەۋشىم.

العاشقى اۆتوكولىگىم - «ۆولگا»

«قىرعىز رەجيسسەرى تولەمىش وكەەۆ «ال­تىن كۇز» ءفيلمىن ءتۇسىرىپ جاتتى. ءبىز سونىڭ ۇيىندە تۇنەگەنبىز. ول مەنى تاڭعى 8-دە وياتىپ، «دوسحان، ساعات 9-عا شىكەڭ (شىڭ­عىس ايتماتوۆ) شاقىرىپ جاتىر، دومبىراسىن الا كەلسىن دەدى» دەيدى. شىڭعىس تورەقۇلۇلى ول كەزدە قىرعىزستان كينوماتو­گرافيستەرىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى. سودان اپىل-عۇپىل جينالىپ، شىڭعىس اعاعا بار­دىق. داستارقاندا قۇستىڭ سۇتىنەن باسقانىڭ ءبارى بار. اعامىز ازداپ وي ۇستىندە ەكەن. «وتىر، اينالايىن. قانە، شەرت دومبىراڭ­دى» دەدى. «اقجايىق»، «اقبۇلاقتان» باستاپ، اندەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جىبەردىم. ءبىر ساعاتتىڭ شاماسىندا ءان سالدىم. شۇبات، قىمىز، تارى، سوك، ۇلتتىق تاعامعا تولى داستارقانعا قاراپ اعام «اۋىز ءتيىپ وتىر» دەپ قويادى. بولار-بولماس جۇتىپ قويامىن، شىڭعىس اعانىڭ مىسى باسىپ وتىر. ءبىراز­دان سوڭ بويىم ۇيرەنىپ، اشىلا ءتۇستىم، ءوزىمدى ەركىن سەزىنە باستادىم. بولعاننان كەيىن قولتاڭباسىمەن ەكى كىتابىن سىيلادى. كەيىننەن بىلدىك، اعامىز ءبىرىنشى جەڭگەمىز­بەن اجىراسىپ، كوڭىل كۇيىنىڭ ونشا بولماي جۇرگەن كەزى ەكەن. كەيىن دە ول كىسىمەن تالاي داستارقانداس، دامدەس بولدىق.

«التىن كۇز» ءفيلمىنىڭ پرەمەراسى قىرعىزستاننىڭ كينو ۇيىندە بولدى، ماعان ءسال كەشىرەك حابار ءتيدى دە، كەشىگىڭكىرەپ باردىم. كينو ءۇيىنىڭ ەكىنشى قاباتىنا كوتەرىلە بەرگەندە ەسىك اشىلدى. كينو جاڭا عانا اياقتالعان ەكەن. سودان ءبىرىنشى بولىپ كسرو حالىق ءارتيسى الەكسەي باتالوۆ شىقتى. ول مەنى بىردەن تانىپ «قىمباتتىم مەنىڭ! جاڭا عانا رولدە ويناعان سەنسىڭ عوي. جارايسىڭ!» دەپ قۇشاعىنا الىپ تۇرعان كەزىندە ونىڭ سوڭىن الا بەرە ولجاس اعامىز (سۇلەيمەنوۆ) شىقتى. ول كىسى دە مەنى قۇ­شاق­تاپ، قۇتتىقتادى. دەي تۇرعانمەن ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدا ءبىر قاسيەت بار - ءبىز ءوزىمىزدى-ءوزىمىز ماقتاۋدان قورقامىز. ال ورىس حالقى ىشكى سەزىمىن، كوڭىل كۇيىن جاسىرىپ قالماي­دى. ولاردا سىنالاپ وي جۇگىرتۋ جوق، اشى­عىن ايتادى. اسىرەسە، ونەر توڭىرەگىندەگى بۇ­لاردىڭ بىرلىگى، سودان ۇلكەن دۇنيەلەردىڭ شىعىپ جاتقاندىعى، ءبىر-بىرىنە دەگەن قولداۋى، تۋعان كۇنى نەمەسە باسقا دا كىشكەن­تاي قۋانىشىن قاۋمالاپ كوتەرىپ اكەتىپ تەلەديدارعا دەيىن كورسەتەتىنى بار. ءبىز وندايدان قورقامىز، بىزگە نە اللادان، نە ودان كەيىنگىلەردەن جارلىق ءتۇسۋ كەرەك. سودان كەيىن عانا قوزعالامىز. ال كورگەن نارسەنى «قالاي ەكەن؟» دەسە، «ءيا، ەندى...» دەپ مۇرنىمىزدىڭ استىمەن عانا مىڭگىرلەپ كەتەمىز. جاڭاعى جەردە باتالوۆ ماعان ىستىق ىقىلاس تانىتقاننان كەيىن ولجاس اعامىز دا «ەرتەڭ ەلگە مەنىڭ ماشيناممەن بىرگە قايتايىق» دەدى. ايتپەسە ول كىسى دە ماق­تاۋعا كەلگەندە ەنجارلاۋ سەكىلدى. ەر­تەڭىنە جولدا كەلە جاتىپ «ماشيناڭ بار ما؟» دەپ سۇرادى. جوق ەكەنىن ايتتىم. «وندا ەرتەڭ ارىزىڭدى جازىپ، الىپ كەل» دەدى. ول كەزدەرى جارىقتىق شەشەم ءتىرى ەدى. ولجاس اعامنىڭ ءسوزىن ەستىگەندە قاتتى قۋاندى جانە «بارىنەن اقشا جينايمىز، «ۆولگا» ال» دەپ كەڭەس بەردى. اي شاماسىندا «ۆولگا» ماشي­ناسىن الدىق. بۇگىندە «چاي­كا»، «مەرسەدەس» ءمىنىپ جۇرسەڭ دە، ەشكىم تاڭعالمايدى عوي. ال بىزگە «ۆولگانىڭ» ءوزى عارىش كەمەسىن مىنگەنمەن بىردەي اسەر ەتتى. ولجاس اعا سول جىلدارى قازاقستان كينومو­توگرافيس­تە­رى­نىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولاتىن» دەپ ءبىر قايىر­دى اعامىز اڭگىمەسىن.

حام-اعامنىڭ باعاسى
ولجاس ومارۇلىمەن ەكىنشى مارتە كەزدەسۋدىڭ ءساتى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن بولدى. جازۋشىلار وداعىندا ونەردە جۇرگەندەردىڭ تايلى-تۇياعىنا دەيىن قالدىرماي باسىن قوسىپ ۇلكەن جيىن ءوتتى. كوبى جاستاردى كىنالاپ ءسوز سويلەدى. زالدا ينە شانشار ورىن جوق. ءيىن تىرەسىپ تۇر. ساحنادا ءمۇيىزى قاراعاي­دايلار وتىر.

دوسحان قاليۇلى:
- جۇرتتىڭ سوڭىن الا بەرە مەن دە سويلەدىم. كوكىرەككە وكسىك تىعىلىپ تۇر، ءسوزىم سونداي اسەرلى شىقتى. ءتىپتى نە ايتىپ، نە قويعانىما ءوزىم اسا كوپ باعا بەرمەدىم. بىراق ىشىمدەگى جاتقان دۇنيەنىڭ ءبارى سول جەردە توگىلدى. الگى جاستاردى كىنالاپ ءسوز سويلەگەندەرگە «مۇنداي جايتتاردى ءبىز تەك تەلەديداردان كورۋشى ەدىك. سىزدەر وسىرگەن ۇرپاق - بۇل. سوندا اعا ۇرپاق كىشى ۇرپاقتى تۇتقىنداي ما، ساباي ما، قاقاعان ايازدا ولار­دىڭ ۇستىنە مۇزداي سۋ قۇيا ما؟» دەپ ىش­قىنا بار داۋىسىممەن ايقايلادىم. سويلەپ بولعاننان كەيىن ورتادان ءبىر ءداۋ كوتەرىلدى. ول «مىنا سويلەگەن جىگىت كىم؟» دەدى، سول جەردە بىرەۋلەر «تيۋز-ءدىڭ اكتەرى - دوسحان جولجاقسىنوۆ» دەپ جاتتى. الگى ءداۋ «دوسحانعا دەيىن سويلەگەندەردىڭ، دوسحان­نان كەيىن سويلەيتىندەردىڭ ءسوزى ءسوز ەمەس!» دەپ تاياعىن تۋرا ورتاداعى كىلەمشەنىڭ ءۇس­تىنە لاقتىرىپ جىبەردى. سودان كەيىن بارىپ ەل دۋ قول شاپالاقتادى. ايتپەسە مەن ءسوزىم­دى اياقتاعان كەزدە ەشكىم قول سوقپاعان. ءداۋ دەپ وتىرعانىم - حاميت ەرعاليەۆ اعا­مىز ەكەن. قاراپ وتىرىپ سول كەشتىڭ كەيىپكەرى بولدىم. سودان كەيىن ءبىزدى - روزا باعلانوۆا، ولجاس سۇلەيمەنوۆ جانە مەنى كازگۋ-گە ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋگە جىبەردى. روزا اپام «جاستاردىكى دۇرىس ەمەس» دەگەن­دەي ءسوز سويلەدى. ولجاس اعام «اق پەن قارا» دە­گەن ولەڭىن وقىدى. مۇندا دا ىشىمدە­گىنى اق­تارىپ، ويىمداعىنى ايتىپ سويلەدىم. سول كۇنگى جاستاردىڭ ماعان دەگەن ىقىلاسى - مە­نىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ۇلكەن ماراپاتىم بول­دى. قانشاما جاس ولەڭ ارنادى، ىقى­لاسىن ءبىلدىردى. سول كەشتەن كەيىن ولجاس اعام ما­عان راقمەتىن ايتىپ، تاعى دا ما­شينا­سىمەن ۇيگە دەيىن جەتكىزىپ سالدى...

مەيىرىممەن قاراۋعا تىرىسامىن...
- «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس» دەمەكشى، ادام بالاسى سان قيلى جاتىردان شىققان، قاننان جارالعان. ءار ادامنىڭ تەكتىلىگى، تەگى، تاربيەسى بولەك. زۇلىم، ايلاكەر بولىپ ەشكىم تۋماس. ءومىر، ورتا، مۇقتاجدىق ادام­دى يلەيدى، بيلەيدى. ءبىزدىڭ دە باسىمىزدان سان قيلى ساتتەر ءوتتى. بىراق مەن ەشكىمگە دە وكپە ارتقىم جوق. ادامدارعا ۇلكەن مەيىرىم­مەن قاراۋعا تىرىسامىن. بۇلاق كورسەم كوزىن اشقىم كەلىپ تۇرادى. مۇگەدەك كورسەم قولىمنان كەلگەن كومەگىمدى كور­سەتكىم كەلەدى. سان قيلى ساتتە جۇرەككە سى­­زات تا ءتۇستى، ۇيىقتامادىق، كۇلمەدىك. «ءات­تەگەن-اي» دەدىك. كەيدە بىرەۋگە جاساعان جاقسىلىعىم وزىمە زاپىران بولىپ كەلىپ جاتادى. وندايلار دا ءوتتى باستان. بىراق وندايلار بولماسا جاقسى­لىقتىڭ قادىرىن بىلەر مە ەدىك؟! قازىر جاس ەمەس­پىن، الپىستىڭ ەكەۋىندەمىن. كەلەر جى­لى، اللا جازسا، پاي­­عامبار جاسىنا كەلە­مىن. بۇل - اقسا­قالدىق جولدىڭ باستا­ما­سى دەپ ويلاي­مىن.
اباي اتام:
- ادامزات بۇگىن ادام، ەرتەڭ توپىراق.
كەلەشەك جىلتىراقپەن الدارقاتادى.
ەرتەڭ كىمسىڭ بىلمەيسىڭ، ءوزىڭ دە سەن
ءولۋ ءۇشىن كەلگەنسىڭ، ويلان ۇرپاق، - دەيدى. وسىنى ويلايسىڭ دا، باستان وتكەننىڭ ءبارى­نە جەڭىلدىكپەن قارايسىڭ. ەگەر بۇنىڭ ءبارى­نە كۇندە ولە بەرسە، ادام توزىپ كەتەدى عوي، وتباسىڭ، ءوسىرىپ وتىرعان ۇل-قىزىڭ بار. اينالاڭدا تۋعان-تۋىسقانىڭ، سەن «ۋھ» دەسەڭ اۋىرىپ قالاتىن اپالارىڭ بار. ءبارىن جۇرەگىمە سونشالىقتى قابىلدايتىن بول­سام، نەم قالادى؟! نەگىزى مەن جىقپىلىم جوق اشىق اداممىن، دەگەنمەن بىرەۋ-مىرەۋ مىنەزىمە تيسە، ۇرىپ تا جىبەرۋىم مۇمكىن، اي­­تىپ تا سالۋىم مۇمكىن، - دەيدى دوسحان اعا.

دوسحان اعانىڭ ومىرلىك قوساعى ءانشى - قاراگوز. اتاقتى جازۋشى اسقار سۇلەيمەنوۆ پەن قوعام قايراتكەرى التىنشاش جاعانو­ۆانىڭ قىزى. ولار 2 ۇل، 1 قىز تاربيەلەپ ءوسىردى. ۇلكەن ۇلدان ءۇش نەمەرە بار. ەندى عانا ءتاي-ءتاي باسقان نەمەرەنىڭ كىشىسى - ەرالىسى تاياۋدا عانا جاسقا تولدى. حالىق ءارتيسى سولارعا قاراپ شۇكىرشىلىك ەتەدى. «ەڭ ۇلكەن باقىت دەنساۋلىعى مىقتى، رۋحاني باعىتى دۇرىس، العان تاربيەسى ورنىقتى، ۇلتقا، مەملەكەتكە، ادامعا دەگەن كوزقاراسى جاقسى ۇرپاق تاربيەلەۋ. بۇل - كەز كەلگەن ادامزاتتىڭ اسىل مۇراتى» دەيدى دوسحان اعا. بۇعان ءبىزدىڭ قوسارىمىز جوق.

گۇلنار جۇمابايقىزى

"ايقىن" گازەتى