جانات احمادي. دۇربەلەڭ (جالعاسى)
8
ايتقانداي ءالي داۋى ۇزاققا سوزىلدى. بۇل ارىز بويىنشا سۇراقشى ءبىرتالاي تەرگەۋ جۇرگىزدى. سول بارىستا ابدوللاعا اتتى الدىرتۋشى ماموزى ەكەنى داۋسىز، تولىق اشىلعان. ال ءالي ماموزىدان ءوز اقى الاشىعىنان ءالى ەشنارسە وندىرە الماي جاتسا دا، شەرۋدىڭ ءبىراز ادامىنىڭ بوساپ شىعۋىنا سەبەپكەر بولدى.
ءالي العاش كەلىپ لي-جۇيجاڭعا كىرگەن كۇنى پوليتسيا باستىعى ودان قىسقا-قىسقا ەكى اۋىز ساۋال سۇراپ:
...- سويىلعان بيەگە كەرىمبەكتىڭ قاتىسى قالاي جوق بولادى؟ قاستاندىقپەن ۇيىنە ەت تىعىلعان امەن دەگەن قازاق كەرىمبەكتىڭ ورنىن العان ابدوللا بولىستىڭ قۇداسى ەكەن. سول ارقىلى كەرىمبەككە ابدوللانى شاتاستىرۋ كەرەك بولعان. ياعني ابدوللادان ءوش الماق.
- جاقسى ايتاسىز، وسى امەن دەگەن قازاق ارىپپاي الماقشى بولىپ جۇرگەن قىزدى ءوزىنىڭ ىنىسىنە ايتتىرعان. ول ابدوللا بولىستىڭ قىزى، ارىپپايمەن ۋادەسى بار قىزدى ىنىسىنە اۋدارىپ، ابدوللامەن قۇدا بولىپ وتىر. سوندىقتان امەندە ارىپپايدىڭ ءوز باسىنىڭ كەشپەس كەگى بار. ابدوللاعا دا تاپ سونداي نارازى. جانە كەرىمبەكتەي كەمەل ادام ءوز باسىن وسىنشالىق داۋعا شاتادى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ سىزگە ماموزىنىڭ بيەسىن ارىپپايعا الدىرتۋشى كىم ەكەنى انىق قاجەت بولسا، ول - مىنا مەن... بۇعان كەرىمبەكتى كىنالاماي، زاڭمەن جەڭسەڭ، اتاتىن جەرىڭدە مەنى ات!
- سەنىڭ اتىڭدى ابدوللاعا ماموزى الدىرتقانىن مۇمكىن جوبامەن ايتاتىن بولارسىڭ؟ سودان باسقا ويعا كەلۋگە مۇلدە بولماي ما؟
8
ايتقانداي ءالي داۋى ۇزاققا سوزىلدى. بۇل ارىز بويىنشا سۇراقشى ءبىرتالاي تەرگەۋ جۇرگىزدى. سول بارىستا ابدوللاعا اتتى الدىرتۋشى ماموزى ەكەنى داۋسىز، تولىق اشىلعان. ال ءالي ماموزىدان ءوز اقى الاشىعىنان ءالى ەشنارسە وندىرە الماي جاتسا دا، شەرۋدىڭ ءبىراز ادامىنىڭ بوساپ شىعۋىنا سەبەپكەر بولدى.
ءالي العاش كەلىپ لي-جۇيجاڭعا كىرگەن كۇنى پوليتسيا باستىعى ودان قىسقا-قىسقا ەكى اۋىز ساۋال سۇراپ:
...- سويىلعان بيەگە كەرىمبەكتىڭ قاتىسى قالاي جوق بولادى؟ قاستاندىقپەن ۇيىنە ەت تىعىلعان امەن دەگەن قازاق كەرىمبەكتىڭ ورنىن العان ابدوللا بولىستىڭ قۇداسى ەكەن. سول ارقىلى كەرىمبەككە ابدوللانى شاتاستىرۋ كەرەك بولعان. ياعني ابدوللادان ءوش الماق.
- جاقسى ايتاسىز، وسى امەن دەگەن قازاق ارىپپاي الماقشى بولىپ جۇرگەن قىزدى ءوزىنىڭ ىنىسىنە ايتتىرعان. ول ابدوللا بولىستىڭ قىزى، ارىپپايمەن ۋادەسى بار قىزدى ىنىسىنە اۋدارىپ، ابدوللامەن قۇدا بولىپ وتىر. سوندىقتان امەندە ارىپپايدىڭ ءوز باسىنىڭ كەشپەس كەگى بار. ابدوللاعا دا تاپ سونداي نارازى. جانە كەرىمبەكتەي كەمەل ادام ءوز باسىن وسىنشالىق داۋعا شاتادى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ سىزگە ماموزىنىڭ بيەسىن ارىپپايعا الدىرتۋشى كىم ەكەنى انىق قاجەت بولسا، ول - مىنا مەن... بۇعان كەرىمبەكتى كىنالاماي، زاڭمەن جەڭسەڭ، اتاتىن جەرىڭدە مەنى ات!
- سەنىڭ اتىڭدى ابدوللاعا ماموزى الدىرتقانىن مۇمكىن جوبامەن ايتاتىن بولارسىڭ؟ سودان باسقا ويعا كەلۋگە مۇلدە بولماي ما؟
- ماموزى ايتپاسا ابدوللا مەندە ءتىپتى اتتىڭ بار-جوعىن دا بىلمەس ەدى. مەن ماموزىعا قانداي ءوش بولسام، ول ماعان سونداي قاس ادامدار ەكەنىمىزدى ءوزىڭىز دە بىلەسىز. وعان نانباساڭىز سول اتتاردىڭ كوزىن ءبىر جاققا جوعالتسىن دەپ سول بايەك بوپ وتىرعان ماموزىڭىزدىڭ جىبەرگەن ادامى دا قولعا ءتۇستى. ونى سۇراقشىڭىزدان ەرتەلى-كەش ەستي جاتارسىز.
لي-ءجۇيجاڭ ءاليدىڭ الماستاي وتكىر، دالەلدى جاۋابىنا قاناعاتتانباۋعا شاراسى قالماعان. جاسىماس كەدەيدىڭ وزىنە-ءوزى سەنىمدى نۇسقاسى، تومەن، بوساعا جاقتان كارلى پوليتسيا باستىعىنىڭ كوزىنە تايسالماي، اۋماي قاراپ جاۋاپتاسۋىنان عانا ەمەس، بارلىق تاباندى، دالەلدى قالپىنان كورىندى. ەل ايبىنىنان جاپىراقتاي تىتىرەيتىن لي-جۋي جاڭ قاھارىنان ءالي ساسپاعان. ءوز دوستارى: كەرىمبەك، ارىپپاي، قارىمساقتار جولىندا جان اياپ، تايسالۋدى ويلاماعان. قىس ازىعىن قامداپ، ەگىن-تەرىمىن جيناپ بولعان كەدەي دۇڭگەن ديقاندارىن كۋالىككە تۇتاس كوتەرىپ اكەلگەن. اليلەردى جيىرما ءۇي دۇڭگەن دەپ اتاعانمەن، سونىڭ ەكى ءۇيى انىعىندا قىتاي كەدەيلەرى بولا-تۇعىن. ءالي باستاعان كورشىلەرمەن باياعىدان بەرى بىرگە كەلە جاتقان جالشى، قىتاي ازاماتتارى ەدى. سونىڭ ءلان بياۋ اعاي دەيتىن قارتاڭ بىرەۋى پوليتسيا باستىعى لي-جۇيجاڭعا، جانە ۇيەز اكىمى پولكوۆنيككە قىتايشا جازىپ، ەكى ارىز جىبەرگەن. ءالي ۇقىپتاپ، وراپ سالعان ىشكى قوينىنان سونى الىپ بەرگەندە، لي-ءجۇيجاڭ قاباعىن شىتىنىپ وتىرىپ وقىدى...
ءلان بياۋ ارىزى ماموزى جايلى بولىپ شىقتى. بۇل ادام ماموزىنىڭ مالايى بولىپ جۇرگەندە ءوز قوجايىنىمەن ءبىراز جىلعا دەيىن تاتۋ بولادى. ۇكىمەتكە ءتاۋىر كورىنۋ ءۇشىن، قىتاي ادامىن كورسە، جاعىنىپ تۇراتىن ماموزى ءلان بياۋدىڭ جەسىر قارىنداسىن كەمپىرى ولگەن اكەسىنە ايەلدىككە اپەرەدى. بالاسىنىڭ بەكتىگىن بۋ كورىپ، وزگەگە اكىمسىنە سويلەيتىن بولعان ماداڭزى كارتەيدىم دەمەي، ءوز توسەگىنە جاس توقال سالعان.
سوندا ماموزى ءوزىنىڭ ات ءۇستى جورىققا مىقتى - راحيم دەگەن ىنىسىنە باي دۇڭگەندەردەن ىرىكتەلىپ كۇرالعان توپ جىگىتتى باستاتىپ، موينى قاشىق ەلدەردەن ءدال ءۇش دۇركىن جىلقى الدىرادى.
العاشىندا ورگى قىزايدان، ونان سوڭ ۇمىتتىرىپ بارىپ، بۇراتالا - سارىتاۋداعى قاراكەرەيدەن الادى.
جوڭعارياداعى قالماقتار: چىناڭگى، حۋچنىناڭگى دەپ ەكىگە اجىراۋشى ەدى. ءبىر كەزدە جويىلىپ كەتكەن جوڭعار قالماعىنىڭ تۇقىمى شىڭجاڭ جەرىندە از ەكەن. قىتاي بوگداحاندارى قويداي قىرعان، قازىر ءتاڭىرتاۋدىڭ ارعى بەتى قاراشار - جۇلدىز بويىنداعى تورعاۋىت رۋى چىناڭگىسىنە جاتادى. ەندىگى كەزەك قالماققا تيمەك بولعان ماموزى ءۇشىن سول تورعاۋىت جاعىنان جىلقى الۋ قيىن ەدى. ەكى ارادا جالپاق قىزاي ەلى جاتىر. سوندىقتان شىعىستاعى ەرەنقابىرعا تاۋىنىڭ تەرىسكەيىن مەكەن ەتكەن حۋچىناڭگىدەن ءبىر جولدا تاپ وتىز شاقتى جىلقى قۋدىرىپ الادى. اينالاسى ءتورت-بەس جىل ىشىندە ماموزىنىڭ جىلقىسى ءۇش جۇزگە تارتادى. بىراق ءوز قولىمەن ءبىر بيە تۋدىرىپ، سۋىعىنا توڭىپ مال وسىرگەن ماموزى جوق. شارانا كورىپ، شارۋا باقپاي بىتكەن مال... الگى «لوڭقا - تورى ات» دەيتىن. امەن قوراسىنان تابىلعان ات وسى ءلان بياۋدىكى ەكەن.
ول جازعان ارىزدىڭ ماعىناسى وسى ەدى. ارىز سوڭىندا: «قولىمنان كوشىپ كەتتىڭ. باسىڭدى باسسام، اياعىڭ تىپىرلاماي جاتا بەرمەدىڭ» دەپ ماموزى اليمەن قابات ماعان دا وشتەسكەن. تۋعان قارىنداسىمدى اكەسى ايەلدىككە الىپ وتىرعان ادام ەلدى جىلاتپاسا ماعان وسىنى ىستەي مە؟ وزىمە تاياعى باتقان سوڭ، قارىنداسىمدى ءپىسىرىپ جەسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل دەپ، اليمەن بىرگە كەتتىم» دەگەن.
انەكۇننەن بەرگى بارلىق داۋدان كەم تۇسپەيتىن قوماقتى ارىز ەندى وسى بولىپ شىققان. لي-ءجۇيجاڭ مۇنى كورگەن سوڭ، ەرىكسىز كەڭىرەك تولعانىپ، ماقسۇت پەن مامىرتايدىڭ ارىزىن ەسكە الدى. قارىمساقتى بوساتپاي بولمايتىنىن ويلادى. ەكى جاستىڭ وجەتتىگىن ەسكەرىپ اليمەن بىرگە ۇيەز باستىعىنا ارىزدانۋدان دا تايىنبايتىندارىنان سەسكەندى. نەلىكتەن ەكەن، قانشىل تورەنى ءلان بياۋدىڭ سورلىلىعى ءسال قايىستىرعانداي بولدى... ونىڭ قارىنداسىنىڭ دا، باي شالدىڭ ايەلى اتانعاندا اعاسى ءلان بياۋ تاياق جەپ جاتسا ارا تۇسە الماي، ءبىر تاماعىن اسىراۋعا عانا شاماسىنىڭ جەتىپ جۇرگەنىن ويلادى. سونىمەن لي-ءجۇيجاڭ بۇل كۇنى سۇراقشىنى وزىنە جەكە شاقىرىپ سويلەستى.
ارىزدىڭ ءمان-جايىن قىسقاشا ءبىلدىرىپ ءوتىپ:
- بۇل ەسىڭدە تۇرسىن، ءبىزدىڭ تەرگەۋىمىزبەن عانا تىنبايدى، ۇيەز باستىعى پولكوۆنيككە دە تۇسەدى، - دەگەندى ەسكەرتتى. ماموزىنىڭ تاسى جەڭىل تارتىپ بارا جاتقانىن بىلدىرگەنى.
مىنە، وسى كۇننىڭ ەرتەڭىندە امەن، قارىمساقتار باستاعان بىرنەشە كىسى بوساپ شىققان-دى. ءالي مەن ءلان بياۋ دوستىعىنىڭ كۇشى ازىرشە وسى بولعان. ەندىگى جاتقان; كۇنى دە ۇزاڭقىراي تۇسكەندەر - ارىپپاي مەن ەكى-ءۇش دۇڭگەن جىگىتى جانە ابدوللا اقالاقشى.
ماموزىعا كەلەتىن پالەنىڭ جارىمىن وسى ابدوللا ارقالاپ جاتىر. اناۋ جانجالعا كيلىگۋشى ءۇش دۇڭگەن كەدەيىنىڭ ۇشەۋىن دە ماموزى سۇراقشىعا ىم قاعىپ، شىعارتتىرماي وتىر. ەكىنشى جاقتاعى تاياق جەگەن باي دۇڭگەندەر ارىزى دا اليگە ءدال بۇل جونىندە جەڭىستىك بەرمەيدى. ال ماموزىنىڭ بيەسىن كەرىمبەك تولەيتىن بولعان. بىراق بۇنى ءىنىسى ارىپپايدىڭ مالى جوق بولعاندىعى ءۇشىن تولەيسىڭ دەمەيدى. ماموزى ءوز جوعىن وندىرۋمەن قاناعات تاۋىپ قالمايدى. ونىڭ بيەسىن كەرىمبەك ايلاسى الىستا جاتاتىن زاڭ الدىندا، جىعىندى رەتىندە تولەگەن كىسى بولادى. بۇل كەيىنگى كۇننىڭ دە كۋالىگى... وسى جاعىنان كەلگەندە تۇتاس پوليتسيا ورداسى نوعالا بولىپ، ەكى كوزدى تاس جۇمىپ وتىر. اليگە تەك كوزى بار ات قايتارىلماق. ال اناۋ قولىنان بەردىم دەگەن ەكى قارا: ءبىر جىلقى، ءبىر سيىر تۋرالى ماموزى ەسەلەگەن قارسى داۋ قوزدىرىپ، تەڭدىك بەرمەۋگە بەتتەگەن. ءىنىسىنىڭ التى جىلدىق جالشىلىق اقىسىنا وندىرىلگەن مىسقال اقى جوق. ونداعى ەڭبەك ماشاقات، ءبىر ازاماتتىڭ ىشكەن تاماعى مەن ارا-تۇرا كيگەن ەسكىلى-جاڭالى كيىمىنەن «اسپاعان» بولىپ شىقتى. اليمەن بىرگە كەلىپ پوليتسيا مەكەمەسىنىڭ الدىنان ۇيلىعىسىپ كەتپەي جۇرگەن ءبىر توپ ەسكى كيىمدى، كەدەي دۇڭگەندەردىڭ سۇراقشى الدىنا كەزەك-كەزەك كىرگەندەگى بار كۋالىگى - ءاليدى قۇپتاپ، ءوز كورشىلەرى قارىمساقتى اقتاپ، شۋىلداۋمەن عانا قالعان. ەندى ءالي مەن كەرىمبەك اقىلداسقاندا، ءالي ءوزىنىڭ قاسىنداعى بار شوعىرىمەن ۇيەزدىك ۇكىمەتكە شاعىم ەتۋگە بارماق بولعان. كەرىمبەكتى قارالاپ قول قويىپ، قاماي الماۋمەن بىرگە ونى ءبىرجولا اقتاۋعا دا كوزى قيماي، ۇزاق-سونار سۇرلەۋگە سالىپ وتىر. قويدى كورىپ، قويشىسىنان تايسالىپ، كۇدەر ۇزبەي شوقيىپ وتىرىپ العان بورىدەي، نە كوزسىز ۇمتىلۋعا ءداتى جەتپەي سەندەلگەن. تەگىندە، كۇرە پوليتسيا مەكەمەسى بولسىن، ۇيەز باستىعى بولسىن كەرىمبەكتى كورسە، بالاسىن الدىرعان جىرتقىش تاعىداي بولارلىق ءبىر سۋىق جاي ەجەلدەن بار.
وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ۇيەزدىك ۇكىمەتتىڭ ءبىر جاس قىتاي قىزمەتكەرى الدەقالاي شەرۋدىڭ ىشىندە جاسىرىن ولتىرىلگەن.
ماموزى ءبىر دۋان ەلدىڭ باس باجىگەر - تورەسى بولسا، الگى جىگىت سول قورعاس دۋانىنىڭ ورمان شارلاۋشىسىنىڭ قوجاسى بولاتىن. ءبىر بۇراۋ العان نەمەسە قۇرىق كەسكەن قازاقتى كوزى شالسا، دۇرەسىن الا جۇگىرگەن پاقىر ەكەن. ونى ۇستاپ ءولتىرۋشى كەرىمبەكتىڭ جاقىن اعايىنى - قىدىربەك دەگەن كىسى بولادى. كۇرە وزدەرىنىڭ شەرۋگە شىعىپ كەتكەن سول اكىمسىماعىنىڭ ءىز-ءتۇزسىز، قايدا، كىم ولتىرگەنىن ناقتاپ بىلە الماي، «يەسىز تاياققا يت ۇرمەستىڭ» كەرى بولىپ ىشتەن تىنا، اڭتارىلىپ قالسا دا، وزدەرىنشە سەكەمدەنىپ ويلاعاندا، كەرىمبەكتەن قاۋىپ كۇتىپ «سول» دەپ جورامالداعان.
كۇرەنىڭ كەرىمبەككە وسىلايشا سەنبەۋىنە ەرتە كۇننەن ماموزى سەبەپكەر بولسا، سوعان قوسا كەرىمبەكتىڭ ءوز قولىمەن ىستەپ، كوزگە تۇسكەن جانە ءبىر قيمىلى بۇنداعى ۇكىمەت ورنىنىڭ «قارا كىتابىنا» ەنگىزىلگەن. ەرتەرەكتە، كۇرە گۋبەرنەلىك شتاب بولىپ تۇرعان كەزدە، شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ باسىنا جاڭا وتىرعان شىڭ شى سايدىڭ بوكسەسى ءوز تاعىنا ءالى مىقتاپ بەكىپ بولماعان شاعىندا، زاڭ ءامىرى قازاق دالاسىنا قازىرگىدەن گورى ءبىر كەز «شۋاقتى» بولىپ تۇرعان. سوندا كەرىمبەك گۋبەرنەلىك شتابتىڭ وزىنەن شىققان تاعى ءبىر جاس قىتاي قىزمەتكەرىمەن ويلاماعان جەردەن جانجالعا كىرىپتار بولىپ قالعانى بار. شەرۋدە كومەكباي قاجىنىڭ اسى دەگەن ۇلكەن اس بولىپ، اتشابىس ۇستىندە الگى قىتاي جىگىت بايگە ۇلەستىرۋ بيلىگى جونىنەن قازاق زاڭىن ۇقپاي، كەرىمبەكتى ەرەگىسپەن بوقتاپ سالادى. اۋزىنان جامان يانات شىعىپ، قولاستىنداعى باعىنىشتى قازاقتى سونىمەن شەكتەپ تىيماق بولادى. ءوزىنىڭ بالاسىنداي جاس ادامنىڭ بۇنداي ۇستەمدىگىن ولىمدەي كورگەن كەرىمبەك ونى سولاقاي قولىنداعى قىرعىز ءورىم قامشىمەن جالعىز تارتىپ، اناۋ اتتان دومالاپ تۇسەدى. قىتاي جىگىت ءبۇتىن گۋبەرنەلىك ۇكىمەتتىڭ ساياسي ءبولىم باستىعى ەكەن. قايتكەنمەن، ءوز تىرەگىنە... جانە قىزمەت بيلىگىنە مىقتاپ ارقا سۇيەگەنى بىلىنەتىن.
ونىڭ اينالاسىنداعى انتالاعان قورعاۋشى، نوكەرلەرىن شەرۋدىڭ ارىپپاي سياقتى سايما-ساي جىگىتتەرىنە تىرپ ەتكىزدىرمەي قورشاتىپ تۇرىپ، تاباقتاي قاعازعا سول جەردىڭ وزىندە كەرىمبەك اكت جازعىزادى. وسىنداعى قازاق، ۇيعىر، دۇڭگەننىڭ بەلگىلى، يناباتتى ادامدارىنا قول قويعىزىپ، تاياق جەگەن الگى قىزمەتكەردى كۇرەدەگى شتابقا قولىن ارتىنا بايلاتىپ، اتىنا تەرىس مىنگىزىپ اپارعىزىپ تاپسىرتادى. اياعىنا جىعىپ، تاتۋلاستىرماق بولعان دۇڭگەندەرگە دە كەرىمبەك كونبەيدى. «ءدىنىڭ باسقا بولعانمەن، ءتىلىڭ ءبىر بولعان سوڭ، مەنى بوقتاعانىنا قاراماي، جاندارىڭ اشىپ تۇر ما؟» دەگەن ءسوزدى ايتىپ دۇڭگەندى تىيىپ تاستايدى. ۇكىمەتتىڭ العاشقى جالتاڭكوز ساياساتى قۇمىلدا ۇيعىرلاردى باستاعان قوجانياز كوتەرىلىسىنەن كەيىن از ۇلتتارعا «جاقسى كوڭىل ءبولىپ» وتىرعاندىقتان جاڭاعى شتاب قىزمەتكەرىن كۇرە گۋبەرنەلىك ۇكىمەتىنىڭ ءوزى كەرىمبەكتىڭ اياعىنا جىعىپ، كەشىرىم سۇراتادى. بىراق انە، سونىڭ ءوزى كەرىمبەك تاريحى ءۇشىن اشىلعان قارا كىتاپتىڭ ءبىرىنشى بەتىنە «جۇرەك قانىمەن» جازىلىپ قالعان-دى. گومينداڭ دەيتىن «ۇلى وكىمەتتىڭ» كيەلى كەگىمەن جازىلعانداي بولعان. ولگەن شارلاۋشى جايلى كەرىمبەككە سەنە المايتىندارى دا وسىنداي شارتتى ارەكەتتەرگە بايلانىستىرىلىپ، سونىڭ ءبارى بالالاعان شەمەن-بەرىش تۇيىنىندەي استاسىپ جاتاتىن.
ءالي مەن كەرىمبەكتىڭ ۇيەزدىك ۇكىمەتكە جازعان ارىزىندا شىڭ شى ءسايدىڭ التى ۇرانىنداعى: «شىڭجاڭنىڭ بەيبىتشىلىگىن قورعاۋ» جانە «ۇلتتار تەڭدىگىن قورعاۋ» دەگەن ۇلكەن ەكى جارعى كىرگىزىلىپ جازىلعان. بۇلاي ءسوز ساپتالۋ ءدال مىنا تۇستا ۇكىمەتتى ەلەڭ ەتكىزۋ دەگەن ءسوز. «ماموزى سياقتى ۇكىمەت قىزمەتكەرى قازاقتىڭ ىشىنە ىرىتكى سالىپ، ات ۇرلاتىپ وتىرىپ، سول جايلى ارىزدانۋشىلارعا تەڭدىك بەرمەيدى. «ءادىل ۇكىمەتىمىزدىڭ «ۇلت تەڭدىگى» ساياساتىن ەسكە العاندا ماموزىنىڭ قازاققا دەگەن ۇستەمدىگى اياق باسقان سايىن كورىنىپ كەلەدى. جانە ونى ءوزىنىڭ اكىمگەرشىلىك قىزمەتىن بەتكە ۇستاعان باسا-كوكتەۋشىلىك تۇرىندە پايدالانادى. مىنە، وسى نەگىزدەگى ارىزدى ءالي ۇيەزدىك ۇكىمەتتىڭ اكىمى ما شيانگون پولكوۆنيكتىڭ وزىنە ەنگىزگەن. «ارىپپاي ءىسى ماموزى قىلمىسىنا قاراپ ىستەلگەن، سوعان وراي جاۋاپ رەتىندەگى ارەكەت. جانە بۇل ءبىر ادام، ەكى ادامنىڭ ءىسى ەمەس، كوپتىڭ مۇددەسىنە، ماڭداي تەرىن سىعىپ كۇن كەشكەن ءبىر قاۋىم ەلدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا بايلانىستى شىققان ءىس. ونى ىستەتۋشى ءبىز - ماموزىدان تەپكى كورگەن جيىرما ءۇي كەدەي دۇڭگەندەرىمىز. سول ءۇشىن بوسقا اۋرە ەتىپ، ورىنسىز تەرگەلىپ وتىرعان كەرىمبەكتى ءبىز جان سالا اقتايمىز» - دەگەن. بۇل ۋاقىتتا كەرىمبەكتىڭ ءىستى بوپ كۇرەگە شىقىرتىلىپ كەلگەنىنە مىنە، جيىرما كۇننەن اسقان-دى. قىراعى پولكوۆنيك مىنانداي تەرەڭ ارىزدىڭ توركىنىنە مۇقياتتاپ زەر سالدى. تەگىندە بۇل ورىن تەك ۇيەزدىك ۇكىمەت قانا ەمەس، سول ۇيەزدىك ۇكىمەت دارەجەسىندەگى مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ ورىنى دا بولاتىن. سوندىقتان از ۇلتتار ىشىندەگى كەرىمبەك، ءالي، قارىمساقتار سياقتى ادامنىڭ باسقان قادامىنا زەر سالۋ جاعى باسىم.
شىڭجاڭ وكىمەتىنىڭ مەملەكەتتىك جۇمىسىن تەگىندە ءتورت مينيستر، سەگىز باسقارما اتقارادى.
بۇرىنعى بۇكىل شىڭجاڭ ۇكىمەتى، ولكەلىك ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ باستىعى گەنەرال-مايور ليۋ بين ي ىلە ايماعىنىڭ ورتالىعى - قۇلجاعا گۋبەرناتور بولىپ كەلگەلى، اسىرەسە مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ تەتىگىنە ەرەكشە قاداۋىش نازار اۋدارىلعان. ىلە ۋالاياتى ون ۇيەز بولعاندا، گۇبەرنەلىك شتابتىڭ سولقىلداعان قاتال بۇيرىعىن شىعارىپ وتىرعان اتى ايگىلى ليۋ بين ي وسى مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ ماسەلەسى جونىندە ەڭ اۋەلى سول ۇيەزدىك ۇكىمەت باستىقتارىنىڭ وزدەرىن تۇياقتارىنان تىك تۇرعىزعانداي ەتكەن.
شىڭجاڭ وكىمەتىندە ون گۇبەرنەلىك شتاب بار. سونىڭ ۇشەۋى: ىلە، التاي، تارباعاتاي قازاق ايماقتارى. شىڭجاڭ ۇكىمەتى باسشىلارى وسى ايماقتىڭ نەگىزگى بىرەۋى ىلە ۋالاياتىنا جاڭاعى گەنەرال-لەيتەنانت ليۋ بين ي سياقتى ادامدى اسا ەرەكشە قۇپيامەن جىبەرگەندىگى ايتپاي بايقالاتىن. التايدا اباق كەرەيلەرىن باستاعان بەلگىلى وسپان باتىر كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇكىمەتكە الدىرماي، بايتىك، قاپتىق تاۋىندا باسىن ءباي تىگىپ سوعىسۋمەن كەلەدى. ليۋ بين ي العاش كەلىپ زاڭدى تەمىر قاۋسارداي قىسىپ ۇستاعاندا، ىلە ايماعىندا: قازاق-ۇيعىر، قىرعىز، وزبەك، تاتارلاردان كوپ ادام بىردەن قاماۋعا الىندى. جەرگىلىكتى از ۇلتتىڭ جىلت ەتكەن ەتى ءتىرى، باس كوتەرەر دەگەن ادامى بولسا، ەرتە كۇننەن «ءتۇپ تامىرىنا بالتا شابۋ»، «كۇلىن كوككە ۇشىرا الاستاۋ» قاجەت... ءۇرىمجى تۇرمەسىندەگى اۋىر ازاپپەن قويداي قىرىلىپ وتىرعان 80 مىڭ تۇتقىننىڭ ىشىندە قازاق ايماقتارى: التاي، تارباعاتاي، ىلەدەگى ۇيعىر، قازاق، قىرعىز، قالماق-ماڭعۇلداردىڭ دا ۇلەسى ولقى ەمەس-ءتى.
...ءالي جاڭاعى ارىزدى الىپ كىرگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە، ما شيانگون وسىندايدا ءوزىنىڭ ەڭ قۇپيا قارارىنا الاتىن «وڭ قول» دەگەن ەكى-ءۇش قانا ادامدى قاسىندا ۇستاپ وتە جاسىرىن ءبىر سۋىق جايدى كەڭەسىپ وتىردى. ورتالارىنداعى كەرىمبەك پەن ءالي ارىزىنا جەندەت كوزبەن زەر سالا ءۇڭىلىپ، تۇيىلە قاراپ، سونى جايىپ سالىپ وتىر. الدەبىر ءزارۋ كارتا جوسپارىن قاۋىرت جوبالاپ جاتقانداي، قاعازدىڭ ءار تۇسىن - ما شيانگون قاتۋلانا قادالىپ، تۇرتە شۇقىپ كورسەتەدى. سۇق ساۋساعى سۇستى كوزدىڭ ىرقىنا جۇگىرەدى. ارىزداعى «ءادىل ۇكىمەتىمىز» دەگەن سياقتى جەرلەر وڭمەندەرىنە وقتاي تيەدى. ارىزشىلار سول ءسوزدىڭ ءوزى امالسىزدان دا ەمەس، ءتىپتى بارىنشا جەك كورە وتىرىپ، جازعانىن يىسكەپ بىلگەندەي، ءبىر-بىرىنە ايتىسپاي ەمەۇرىنسىز ۇعادى. جانە سول تەكتەس، «ماموزى سياقتى ۇكىمەت قىزمەتكەرى «ۇلت تەڭدىگى» ساياساتىنا ءمان بەرۋ ورنىنا بۇلىكشىلىك سالادى» دەۋمەن بىرگە ۇكىمەتتىڭ «وڭ كوزىم» دەپ وتىرعان پوليتسيا مەكەمەسىنىڭ ايبىنىن اياق استى ەتىپ، ونىڭ قۇزىرىنان ۇيەزدىك ۇكىمەتكە ارىز اسىرۋدىڭ ءوزى ۇڭىلە قاراعاندا، ما شيانگونگە جەڭىل تولعاق بولىپ تيمەگەن. سونىمەن كەلىپ بۇلار تاۋ ىشىندە قاي-قاشاندا تىنىش جاتپايتىن كەرىمبەكتىڭ ءوزىن بىردەن قولعا الۋ، قاماۋ جونىندە ارنايى باس قوسا كەڭەسىپ قالعان-دى. بىراق بۇل ماسەلەگە باستان-اياق بايىپتى قاراۋدى ءا دەگەننەن اۋىزعا الىسىپ قوزعاسقان. كەيىنگى جاعىندا ءىس سوڭى قالاي بولىپ ءبىتۋى مۇمكىن... سوعان وتە زەر سالىنسىن. ەگەر اياقتى اعات باسسا، ەرتەڭ وسى وتىرعاندار جاۋاپتى. گۋبەرناتور الدىندا باسىمەن ەسەپ بەرەدى. كەرىمبەكتى بارلىق شەرۋ رۋى قولداي ما؟ الدە بولماسا سول ەل ىشىندە ونى قۇپتاماي، تەرىس كورەتىن، الاۋىز، ازعىن ادامدار دا تابىلا ما؟ بار بولسا كىمدەر؟ ولار شەرۋگە بەدەلى وتە الاتىن ادامدار ما، جوق پا؟ كەرىمبەكتىڭ ۇستالۋىنا ريزا بولىپ سولار قول قويا ما؟ الدە سوراقىلىق بولىپ، ەل ىشىندە ىرىتكى تۋىپ كەتە مە؟ كەيىنگى كۇن ءۇشىن وسىنىڭ ءبارى دە اسا قۇندى دا ماڭىزدى ءىس. حالىقتى «جاقسى» ۇستاۋ ءۇشىن ءبىر شەتىن تۇبەككە ءيىرىپ، «نوقتالاپ» وتىرماسا بولمايدى. شىڭجاڭدى اسكەري كۇش نازارى باسقارادى. سولاي بولعانمەن ول تەك وسى كۇرە سياقتى قورعانداردىڭ ىشىندە، حالىقپەن ارالاس جاتقان ولاردىڭ ەشقانداي كومەكشى تىرەگى، سەنەر كۇشى جوق. سۇيەنەرى قولىنداعى نايزالى مىلتىق... سوندىقتان حالىق ىشىنە كوپ تىڭشىلار قويۋمەن باعاناعى «ادىلدىكتى» بۇل تۇستا تۇمشالاپ جىلى جابا تۇرادى. بۇقارا حالىقتا سۇيەنىش كۇشى بولماعاندىقتان كۇندەرىنە جارايتىن كوبىنەسە ءىز كەسكىش، تۇمسىعى ءيىسشىل جالدامالى، ساتقىن تىڭشىلار. ونسىز گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ ارال-ارال، ويدىم-ويدىم قورعاندارىنىڭ ىشىندە ءىن تۇبىندەگى سۋىرداي تىعىلىپ جاتىپ باسقارۋى ءدال ۇياسىنىڭ ۇستىنەن كەلىپ تۇسكەنشە سىبىس بىلمەيتىن ساڭىراۋ قۇردى ەسكە تۇسىرەر ەدى.
كەرىمبەكتىڭ ەل ىشىندەگى ابىروي-سالماق ەكشەۋىن تولىق ءبىلۋ، تانۋ ءۇشىن بۇل وتىرعاندارعا قازىر ماموزى كەرەك بولعان. ءسويتىپ، ەندى ما شيانگون ءوز الدىنا ماموزىنى الدىرعاندا الدەنەدەن شىن دامەلەنگەن، قانقۇمار بۇزىق العاشىندا قاتتى ىنتىزارلانىپ، تىلەۋى قابىل بولعانداي ىشتەي تىنىش تاپپاي ورەكپىگەن. بىراق ماموزى بۇل ىسكە تاقاتى قالماي ءتونىپ تۇسكەنمەن، كەرىمبەكتى تۇتقىنداتۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن قول قوياتىن ءبىرتالاي كۋا تابۋ كەرەك دەگەن جەرگە كەلگەندە، بەلگە سوققان جىلانداي بۇلعالاقتاپ قالدى. بۇل ماموزىنىڭ بۇرىن كوڭىل بولمەگەن، بىلمەگەن نارسەسى ەمەس-ءتى. وعان وسىنىڭ ءبارى، بۇكىل شەرۋدىڭ قىر-سىرى الاقانداعىداي. ويىنا قىسىلعاندا ورالعان جالعىز ءۇمىتى قاماۋدا جاتقان ابدوللا بولىپ ەدى. ەندى ول دا قولدان كەتتى! قولدان كەتىپ، قولايدان كەتپەي تۇرسا تاعى ءبىر ءسارى. بار جاقتاستارىمەن ابدوللانىڭ بۇدان ەندى ءبىر-جولا ات كەكىلىن كەسە، مۇلدە كەتكەنى انىق. بۇل ۇيىم سوڭعى شەشىمدى ەندى ماموزىعا دا بىلدىرمەدى. تۇيىق توقتاتىپ قويدى. سونىمەن اقىرىندا وسى جەرگە بۇلار كەرىمبەكتىڭ ءوزىن شاقىرتتى... ونى مۇندا ءدال ماموزى وتىرعان كەزدە، سونىڭ ۇستىنە الدىرىپ، ءبىر قىزىعى، ءبارى دە ساليقالى تۇسپەن قابىلدادى. «ءبارىمىز دە ويلاندىق» دەگەن نىشان بايقاتادى. ما شيانگون ءوز اۋزىمەن كەرىمبەكتىڭ «قاپا بولماۋىن» ءوتىندى. ءبىراز كۇن بۇل كىسىنى كەزدەيسوق جاعدايمەن اۋرە ەتىپ قويعانىن، وعان جاسى ۇلكەن، ءوزى ەستى ادام كەرىمبەك ارينە، عاپۋ ەتۋى كەرەك ەكەنىن مايمەن سىلاعانداي ەتىپ جۇيرىك ءتىلماش ارقىلى سويلەدى. مايىستىرا، كەلىستىرە وزدەرى دە تۇشىنعانداي سويلەدى.
ەدەنىنە قىپ-قىزىل قىتايى جىبەك كىلەم توسەلگەن ۇزىن، كەڭ جارىق بولمەنىڭ ءدال تورىندە ەكى يىعى ءبىر-ءبىر كەزدەي، ءمۋنديرلى پولكوۆنيك وتىر. ومىراۋ، توسىندە، بەلدەگى اسكەري بىلعارى بەلدىكتىڭ ايقىش-ۇيقىش اسىپ تاستالعان قوسالقى باۋلارى، جاعا، جەڭ، يىق پاگوندارىندا وقالى، التىن زەرلى شىتىرمەك-شىتىرمالار. جاس شاماسى ەلۋلەردەگى، جىلتىلداعان اپپاق شاشىن تىك قايىرعان دەنەلى ادام. قانى قاشقان سۇرقىل جۇزىندە، قاس-قاباعىندا ايرىقشا ءبىر جات، سۋىق ىزعار بەرىپ تۇرعان ءاجىم كولەڭكەسى بار. سول اجىمدەر ىمىراسىز، كارلى قاباق پەن شاتىناپ قارايتىن كوزدەرىنىڭ الدىندا، ۇرت-ەزۋلەرىندە، قاس-قاباعىندا ءتۇسىن اسا سالقىن تىجىرىنتىپ، ەرەكشە قاتالدىق بەلگىسىن شاقىرىپ تۇر.
كەرىمبەك ونىڭ ءتۇسى سۋىقتىعىنا زەيىن قويا قاراپ وتىرىپ، «گومينداڭ وكىمەتى بيلەگەن قىتاي پاتشالىعىنىڭ قانداي ورنىنا اپارىپ وتىرعىزسا دا وگەيسىتپەستەي كارى بار-اۋ، كاپىردىڭ» دەپ ويلاعان.
ءماسليحاتشى، كەڭەسشىلەر توبى بىرىڭعاي ەكشەلىپ، ما شيانگوننەن ءبىراز بەرىدە، تومەندەۋ وتىرعان بولاتىن. ولاردان تاعى بەرىدە ماموزى مەن كەرىمبەك، ەكى جاقتا بوزارىپ، ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى جايعاسقان. بۇلار مەن ما شيانگوننىڭ اراسى ءبىراز جەر. ءتىلماش اياق جاقتا تىستەي قاتىپ، تىك تۇرەگەپ تۇرعان.
ما شيانگون كەرىمبەككە ايتقان جاڭاعىداي سوزدەرىنىڭ اياعىندا تاس مۇسىندەي شالقاق وتىرعان بويى:
- ارينە، مۇنداي-مۇنداي اۋرەشىلىك بولادى، قاپا بولماڭىز! ەلدى تارتىپپەن باسقارۋ ءۇشىن ءسىز دە، ءبىز دە الەگىنە شىدايمىز، - دەپ جاداعايلاتا كۇلىپ، تومەنگى قوشامەتشىلەرىنە: - سولاي ەمەس پە، جولداس كەڭەسشىلەر؟ - دەگەن بولدى. وتىرعان سىزدى توپ تا وزدەرىنىڭ اسقاق اكىمى پولكوۆنيكتىڭ بۇل سوزىنە تەگىس تۇستەرىن جادىراتقان بوپ، كەرىمبەككە مىسىق كوزدەنىپ اقىرىن قاراسىپ قويدى. بىراق وسى كەزدە كەرىمبەكتىڭ جۇرەگى جايسىز قاعىپ، ءۇستى-ۇستىنە سوعىپ وتىردى. رۋلى ەلدىڭ كەرىمبەكتەي جەتەكشىسىن بۇل ساپاردان وسىلايشا «اقتاپ» قايتارعالى وتىرۋلارىنىڭ ارعى جاعىندا كوز جازدىرىپ جاتقان نە بار ەكەنىن كىم بىلەدى؟!
ماموزى انا جىلعى اليمەن بولعان داۋ، ايتىستىڭ ۇلكەن جاڭعىرىعى تۇسىندا ادام ىستەمەس ءبىر ۇشقارى سۇمدىقپەن وزگە ەمەس، جالىن سيپاتپايتىن، اساۋ-اسقاق ما شيانگوننىڭ ءوزىن شاتىلدىرعانى بار. موينى قۇرىقتاي، ءوزى اپپاق، قازمويىن ارعىماقتى دا ويازدىڭ الدىنا سول جولى كولدەنەڭ تارتقان. قۇيرىق-جالى جىبەكتەي، «پەرى جىلقىسىنداي» دەپ دارىپتەرلىك اسقان اسەم، جەر باسپايتىن جورعا. ەگەر ات مىنە السا، تەك ما شيانگونگە عانا لايىقتى ەكەنى راس. جۇلدىزداعى تورعاۋىت قالماعىنان تۋرا 100 قويعا، باسقا ۇرىپ ساناپ تۇرىپ، ماموزى وزىنە بالاپ الدىرعان دابىرالى اققۋ بوز وسى ەدى. تورعاۋىتتىڭ بۇكىل شىڭجاڭ جەرىنە داڭقى شىققان ايگىلى جورعالارىنان ادەيى ارعىماقپەن بۋدانداستىرىپ شىعارعان قارابايىر ەكەن. شابىستى بىلمەيدى.
ءاليدىڭ بالاسى ولگەندە ادام قۇنىنا جىعىندى بولىپ، ەس تاپپاي ساسقان ماموزى ما شيانگونگە ويداعىداي نىق سەنىممەن كۇدىكسىز سۇيەنۋ ءۇشىن، وسىنداي ءبىر كەرەمەت اتتى عانا بەتكە ۇستاپ بارا الماعان. وعان جالىنىش وتكىزۋ وڭاي ەمەس-ءتى. جاسى ەگدە تارتقان قىرقىلجىڭ اكىمگە ءوزىنىڭ ۋىلجىپ ءوسىپ كەلە جاتقان جالعىز قىزىن دا ناعىز تاسجۇرەكتىكپەن قىزىقتاتقان!.. وزىمەنەن شامالاس ما شيانگوننىڭ جولىنا قۇرباندىققا قيعان جاس قىزىن، جەڭگەسىندەي جەتەلەپ، كۇرەگە ءوزى اكەلگەن. ەڭ ماسقاراسى پولكوۆنيكتىڭ ۇيىنە دە قاراكوڭىل ماموزى ءوزى الىپ كىرگەن!.. ۇيەز باستىعىنىڭ تاكاپپار ايەلى ەكى بالاسىن الىپ، جولاۋشىلاپ قۇلجاعا كەتكەنىن سۇمدىقپەن كوز اشقان، ۇرى قويىن ماموزى ءبىلىپ كەپ وتىرعان. قىز جولى نازىك ەكەن... ۇلكەن تورەنىڭ ايدىندى ورداسىنا اكەسىن ىلەستىرىپ، «قوناق بوپ» كىرگەنى وعاش كورىنبەدى، قايتا جاراسىپ تۇرعانداي. بۇنىڭ الدىندا ءتىلماش دۇڭگەن جىگىتىنەن سالەم ايتىپ، «اققۋ بوزدى» تارتۋعا اپاراتىنىن كۇنىلگەرى بىلدىرگەن. ات داڭقىن ما شيانگون جاقسى بىلەتىن-ءدى.
ءوزىن ولەرمەندىكتىڭ اسقان كوزسىزدىگىنە قامشىلاپ ايداعان قۋتۇياق ماموزى، قوينىنا تىعىپ الا كەلگەن «تي جۋ» اراعىمەن ءبىر قىزعا بەرگىسىز دەرلىك بوز ارعىماقتى قۇتتىقتاپ، پولكوۆنيكپەن ازىراق كۇمىس ىدىستار قاعىستىرىپ وتىردى. اشەيىندە ماڭىنا جان پەندە جولاي المايتىن ۇيەز بيلەۋشىسى ماموزىمەن بۇگىن قيۋادان وڭ سويلەسىپ، ونىڭ ءۇي ىشىنەن سۋىرتپاقتاپ ءجون سۇراستىرىپ ەدى. قۇداي ماموزىنىڭ كوكتەن تىلەگەنىن جەردەن بەرگەندەي:
- ءبىر ۇيدە ءبىز ءۇش-اق ادامبىز، - دەپ باستادى ءسوزىن، - التىنىم دا، گاۋھارىم دا، الدىڭىزدا وتىرعان وسى مىنا قارعام، جالعىز قىزىم... ۇلدارىم اقىلسىز بولىپ، «دۇڭگەن قاشقان» سوعىسىندا ەكەۋى دە وققا ۇشقان... ۇلى وكىمەتىمىزگە قول كوتەرگەنى ءۇشىن كۇنى بۇگىن يت ولىگىندەي كورەم! الەمدە تەڭدەسى جوق ۇلى گومينداڭ وكىمەتىنە قارسى قارۋ كوتەرۋ ءبىزدىڭ جامان دۇڭگەندەردىڭ نە تەڭى دەسەڭىزشى! وسى قىزىم امان بولسا بولدى، جۇگەرمەكتەر جاتقان جەرىنەن تۇرماسىن! - دەپ كەلدى دە، جىرىندى قوناق ما شيانگون ويازدى قالىپتان تىس شەبەرلىكپەن، ەندىگى ايتپاعىنا اۋزىن اشتىرا تاڭىرقاتىپ:
...- وسى قىزىم ءسىزدى سىرتىڭىزدان كورىپ...- دەپ، انىق سويقاندى ويىن ساباقتاپ كەلە جاتتى. پولكوۆنيك مىنانداي ەپتى مەيمانىنىڭ بەتىنە جالت قاراپ، قىزعا ءبىر، بۇعان ءبىر جان تارتا كوز تاستاي باستاعاندا، بيىك ۇستەلدە، بۇلارمەن ءبىر داستارقاندا ونسىز دا كۇمىلجىپ وتىرعان جاس، سۇلۋ تالدىرماش قىز، جەرگە كىرگەندەي بولىپ، بار بويىمەن تومەن بۇعا قىزارىپ كەتتى. دالادا اعاش كولەڭكەسىنە بايلانعان بوز ارعىماقتى كورىپ كىرگەلى ىشىنەن قۋانعان اتقۇمار، داڭقشىل تورە بۇرىن ماموزىدان وسى ات جايىن ءبىر رەت سۇراعانى بار-دى. سىلاڭداعان جانۋار موينىن اققۋداي ءيىپ، ادەمى ەرنى قىبىرلاپ قولىنان نان جەگەندە شىنىمەن ماساتتانىپ كەتكەن ءۇي يەسى، ماموزىنىڭ مىنا ءسوزى تۇسىندا، بۇگىن بار باقىت ءبىر عانا ءوز باسىنا ءۇيىلىپ-توگىلگەندەي كوردى... ويلاپ قاراسا، بالاسى ولگەن بىرەۋ. سونىڭ ورايىنا سان قابات كوپشىك بولىپ، قۇزىرىنا ات باستاعان قىز كەلىپ وتىر ما، قالاي! ماموزى ءسوزىن ءارى قاراي جالعاپ:
- تاقسىر، ءسىز دۇنيەدەگى زامانى كەلگەن جاقسىنىڭ بىرەۋىسىز. قۇلاعاننىڭ تىلەگەنىن بەرسەڭ، وتەۋىن قۇداي بەرەدى دەۋشى ەدى عوي، تىلەۋىڭىزدى بەرگىر! مەنىڭ وسى كەزدەگى جاعدايىمدى ءوزىڭىز دە ءبىلىپ وتىرسىز... ناسىرعا شاباتىن ءتۇرى بار... جازاتايىم، انا ءبىر جالاڭاياق ءالي دەگەن دۇڭگەنمەن قۇنىم بىردەي بولدى. باسىنا داۋ كەلگەن قوجا مەن قۇلدىڭ قۇنى بىردەي دەگەن ءدال راس ەكەن. «قوسشىڭدى قورعاي ءجۇر» دەيتىن ەدى عوي، ءبىر ەتەگىڭىزدىڭ دالداسىنا الا تۇرماساڭىز، جۇمىرتقادان جاڭا شىققان ءۇستى-باسى شارانا-ساتپاق شوجەدەي پاناسىز، لىپاسىز قالدىم. اقسۇيەك ءمانجۋ اۋلەتى، ءوزىڭىزدىڭ الدىڭىزدا ءسوزدىڭ ايداي اشىعى بىلاي، تاقسىر!..
مىنا اقىلى بار قىزىم دا، مارتەبەلى قوجامىز، سىزدەي ارداقتى اعاسىنىڭ قالاعان قىزمەتىندە بولىپ، ىرزاشىلىق قاسيەتىنە بولەنىپ قايتقىسى كەلەدى... جاستىق تىلەگىن جەردە قالدىرماي، قابىل الساڭىز ەكەن! - دەپ سالدى. بەتىن تىلسەڭ، قان شىقپاستاي جەرگە ءوتتى.
ما شيانگون بەينە، ءتۇس كورگەندەي بوپ، ىشىنەن ارسالاقتاعانىن جاسىرعانسىماق بولسا دا، جاعاسىن تۇزەگىشتەپ، ءشاشىن قايىرىپ، قولى تىنىش تاپپاي قالدى. جۇرەگىنە ويلاماعان قۋانىش تولعاندا، تالشىبىقتاي مايىسقان، ءوزى ادەمى، جاس، ۇيالشاق قىزعا ءشاشى اپپاق قۋداي قالپىندا باياۋ، ۇرلانا كوز سالىپ، وتىرىسىن مانەرلەپ، ءوزى بايقاماي قىبىر قاقتى. قارسى الدىندا وتىرعان مىناداي ساراماس، بەتپاققا نە داۋا بارىن بىلمەي، ساسقانىنان ءوزىنىڭ وسى قۇبىلىسىن جۋىپ-ءشايىپ، سىرتتان داياشى-مالايىن داۋىستاپ شاقىردى. موينىن ەسىك جاققا بەرە، قاتاڭ ۇنمەن:
- لاۋحان!* - دەگەن. وبەك قاققان يمەك قىتاي ادامى ەسىكتەن جەلە باسىپ كىرىپ كەلدى. قۇراق ۇشقان قيمىلى، ءامىر كۇتكەن قاس-قاباعى كوڭىل تابۋشىلىقتان گورى ادامنىڭ ادامعا قۇدايداي تابىنعانىن تانىتارلىق. ءوز تورىندە ءوزى وتىرعان ءمۋنديرلى پولكوۆنيك:
*لاۋحان - شال دەگەن ماعىنادا.
- جانگودا (وتاعاسى) مەيماندارعا جەلپۋىش كەرەك، - دەپ ەدى، الگى ادام ءوز جاسىنا سايكەس كەلمەيتىن، شاڭقوبىزدىڭ دىبىسىنداي ۇنىمەن:
- ءازىر، ءازىر، - دەپ، ەڭكەڭ ەتىپ قويدى دا، بۇكەكتەي جەلىپ بۇيىردەگى ءبىر بولمەگە ەنىپ كەتتى. ىزىنشە قايتا شىققاندا، قولىندا ءپىل سۇيەگىنەن جاسالعان جينامالى جەلپۋىش كورىندى. العاشقى كورگەن كوزگە ايرىقشا سولەكەت قوزعالىسپەن ەلبەك قاعىپ، بىرەسە ماموزىنى، بىرەسە قىزدى جەلپە باستادى. اتاقتى حانىمدارعا جاسارلىق مىنا وعاش كورىنىس سۋرەتى كوكورىم قىز ءۇشىن سىي بولعان جوق. بۇكەڭ قاققان، ورەسكەل قيمىلىنىڭ ءوزى ءسات سايىن ۋ جۇتقىزارلىقتاي، اسا ءبىر جات سەزىممەن بەيباق جاستى جەرگە كىرگەندەي نامىستاندىردى. بەيقام ومىرىندە ەركەك جىنىستىلاردى ءبىرىنشى رەت وتە جەك كورگەنى دە ءدال وسى ءسات شىعار. ءوز اكەسىنەن باستاپ ادامدىق ارى قالماعان ءۇش ەركەك بار نازا، بار جانىمەن زاپىس ەتكەن!..
مىنە، وسى كۇنى كەرتارتپا اقسۇيەكتىڭ ەركىن كەتىرگەن ماموزى ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان، ارماندى جاستى وسى ءۇيدىڭ ەرىكسىز، ءۇنسىز، ويدا جوق «قوناعى» ەتىپ قالدىرىپ كەتتى... ۋاقىت وزعان سايىن ءلاپسى دامەسىنەن ەلەس سياقتانىپ، ۇزاڭقىراپ بارا جاتقان جاس ءيىستىڭ كوزجۇمبايلىق قىزىعىمەن ەلۋدەن اسقان تورەنى ىقتيارسىز قۇمارپاز ەتىپ، بوزباستىقتىڭ ءشارباتىنا دانىكتىردى. بۇرشىك اتقانىمەن ءالى قاۋىزى جارىلماعان ءوزى سۇلۋ، ۇركەك جاستىڭ تالدىرماش ءتانىن ءدال سول جۇپار يىستەي، جۇمباق قورقاقتىعى ءۇشىن جان قىزىعىنداي ەنشىلەگەن. بار الەمنەن جاسىرىن ءبىر قۇپيا قىزعانىشپەن ىشتەي ارساڭداپ، قاتالدىقتىڭ قايىڭ توز قالىبىن كيگەن ىزعارلى وياز ۇمىت بولعان جاس دەممەن قالاي الدانعانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. ءتىپتى سول ءبىر كۇننەن كەيىن ءوزىنىڭ الگى ورنىن اينالاقتاپ، يىسكەلەگەندەي بوپ، توياتتاي الماي، قايتا انىق تىقىرشىپ، مازاسىز بىرەۋ بولىپ قالعان.
ەندىگى قالپىندا ونى، بۇل ادامنىڭ ءوز ىشكى الەمىمەن ولشەگەندە كوپ جىلدار بويى توتەنشە جاۋاپتى ىستەرمەن كونتاقىم بولعان ءامىر يەسىنەن - ويازدان گورى، ءالى ءوز باسىنىڭ ماسەلەسى شەشىلمەي جۇرگەن كارىپ بىرەۋدەي، قوڭىلتاق بايقۇس دەۋگە كەلەتىن. ەسىنە كەلسە ءدال قازىر وسى وتىرىستىڭ وزىندە جۇرەگى شانشىپ كەتكەندەي بۋىنىن العان.
ءبىر بەلەڭنىڭ ەسكە تۇسسە، بۇعان اۋرۋ اكەلەردەي ىنتىقتىق بەلگىسى ارماندى ەتىپ ءوتىپ كەتكەن-ءدى. جالعىز-اق، بار سۋرەتىمەن جۇرەگىندە قالعانى عانا ولجاسى ءتارىزدى.
الدەنە ءۇشىن كوزى ءبىراز قىزارىپ ءىسىپ، ىشىنەن شەكسىز تۇنشىعىپ قالعان ون التى جاسار قىزىن ماموزى ەرتەڭىندە، ساسكەدە كەلىپ الىپ قايتقان... شونجار قىتاي سىيلاعان ورتاسىندا گاۋھارى بار اسىل تاستى، القا-مونشاق تا قىز بەيباقتىڭ بۇيىعىڭقى قالپىنا مەدەۋ بولا العان جوق-تى.
ما شيانگون شىڭجاڭداعى ەڭ ۇلكەن ءبىر گۇبەرنەلىك ۇكىمەت - ىلە ءۋالياتىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ليۋ بين ءيدىڭ قارىنداسىنا ۇيلەنگەن. ماموزىنىڭ ارقا تىرەي سۇيەنگەنى انە سول وياز. قازىر ما شيانگون سونداي ماموزىنى كەرىمبەكتىڭ الدىنا كىشىرەيتكىسى كەلمەي وتىرۋدا ءتۇبىرلى سەبەپ ول دا ەمەس. ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىمەن الگىندەي «تامىرلىعى» ەمەس. ول بولماعان كۇننىڭ وزىندە-اق، كەرىمبەك ءۇشىن مۇندا وتىرعان قاي-قايسىسىنىڭ دا اعىنان جارىلماسى الەمگە ايان. تەك بىراق، ماموزى مەن ءالي داۋى ۇزاققا كەتىپ، تەرەڭدەي بەرسە، ءاليدىڭ كەسىرى باسقا ەمەس تۋرا ما شيانگوننىڭ وزىنە تاياق بولىپ تيەتىن جەرى بار... قۇلجاداعى گۇبەرنەلىك ۇكىمەتتىڭ باسىن ۇستاپ وتىرعان - ليۋ بين ءيدىڭ تۋعان قارىنداسى ما شيانگوننىڭ ايەلى ەكەنىن ءالي بىلەدى. ماموزى ءوزىنىڭ جاس قىزىن ما شيانگوننىڭ توسەگىنە اپارىپ سالعاندا، ءالي ونى دەر كەزىندە بىلمەگەن. ايتىس، داۋ بارلىعى توقتاپ، ءوزى شەرۋ ىشىنە كوشىپ بارعان سوڭ ءبىلىپ، سانىن سوندا ءبىر-اق سوققانداي بولعان. كەيىن ءبىر رەت تاعى جانجال ۇستىندە سونى ماموزىنىڭ بەتىنە شىجعىرىپ باسقانداي قىپ ايتقانى بار-دى. سوعان ىشقىستا بولعان ماموزى ءاليدى قۇرتتىرماق نيەتپەن ونىڭ وسى ايتقانىن شاعىم ەتىپ، ما شيانگونگە جەتكىزگەن. بىراق ما-شيان گون ءاليدى قۇرتۋدىڭ ورنىنا مىناداي قاعىنعان ءسوزدىڭ شىعۋ توركىنىنەن قاتتى سەكەم الىپ قاپ ەدى. ەندى مىنا جانجال ورتىنە ءالي سونى قوسىپ، «ماموزى ۇستىنەن ايتقان ارىزىمىزدى وسىنداي سەبەپپەن ما شيانگوننىڭ ءوزى تىڭدامايدى» دەپ، انا قاھارلى قايناعاسى، گەنەرالعا ارىز جولداۋى مۇمكىن. ليۋ بين يدەي گۋبەرناتور ءوز قارىنداسىنىڭ ۇستىنە، زامان وتكەندە ەندى كەپ، جاس قىز ءسۇيىپ... قورلاعان ما شيانگوننىڭ موينىن استىنان كەلتىرەدى. سونى ىشتەي انىق ۇعاتىن پولكوۆنيكتىڭ بۇل جولى كەرىمبەككە شىنىمەن-اق ءتىسى باتا الماس تا ەدى. ايداي اجارىڭا يتتەي ءناپسى كىر جۇقتىرادى. ما-شيان گون ءوزىن ماموزىنىڭ قانشالىق قىلمىسقا جەتەلەپ، جار باسىنا اپارىپ قويعانىن ءبىر-اق بىلگەن. وسى قىرىنان ويلاسا، گەنەرالدان زارەسى كەتىپ قورقاتىن.
ءسويتىپ، ءبىرتالاي ۋاقىتقا سوزىلعان سۇراق اقىرى وسىلاي كەلىپ زورعا تىنعانداي بولدى.
ما شيانگوننىڭ «عافۋ» وتىنگەن سوزىنەن كەيىن كەرىمبەك «حوش راقمەتىن» ءسال ءۇنسىز وتىرا تۇسكەن سوڭ ايتىپ، ءوزى جالعىز ەسىك الدىنا شىققاندا، سىرتتا، ۇيەزدىك ۇكىمەتتىڭ اۋماعى مول، كەڭ الاڭىنا شەرۋدىڭ ەلۋ شاقتى ادامى تاۋداعى ەلدەن جاڭا كەلىپ تۇسكەن ەكەن. بۇلاردىڭ وزىنە ارا تۇسكەلى كەلگەن توپ ەكەنىن كەرىمبەك كورگەن جەردە-اق بىلگەن. ءىس اياعى جاقسى بولماي، سوزىلىپ بارا جاتقانان ەستىگەن سوڭ، الگى باياعى كۇرەنىڭ ورمان-اعاش شارلاۋشىسىن ءولتىردى دەيتىن قىدىربەك باستاپ جەتكەن شەرۋدىڭ بۇل توبى كەرىمبەكتىڭ ءدال وسى قۇتىلىپ تۇرعانى ۇستىنە كەلگەن. ال بۇل ۋاقىتتا كۇرەنىڭ سوتى، ماموزى تىلىمەن تىعىزداتىپ، ارىپپاي مەن ونىڭ قاسىنداعى ءۇش دۇڭگەن كەدەيىنە ەكى اي، ءۇش ايدان كەسىك كەسىپ قويعان-دى. شەرۋدىڭ كەيىنگى قوزعالعان ءىس بىلمەس، جايباسار ارىزشىلارى ءوزىنىڭ شابان-شارداقىلىعىن تانىتىپ، مۇلدە تىڭدالماي قالدى. ءومىر - تاعدىر جانشۋىن سەرگەك، ءورشىل ىزامەن قابىل ەتكەن ءالي، ارىپپاي، قارىمساقتارداي ەمەس، بوسبەلبەۋ كوپشىلىك وسى تۇستا ءوز-وزىنەن-اق ءبىلىنىپ، ورنى ءپاش بولىپ قالىپ ەدى. سونىمەن اي بويىنا سوزىلعان داۋ - سارساڭ الەگى تياناق تاپتى. ءالي مەن ءلان بياۋ ارىزى قانشالىق ۇستەم دالەلدەرگە تۇنىپ تۇرسا دا، ماموزىعا شارا قولدانۋعا جارامادى. جىلقىنى ۇيىرىمەن ايداتقان ماموزى قالىپ، ءبىر مال، ەكى مال ءۇشىن قازاقتار قامالدى.
ما شيانگون كەرىمبەكتى الدىنان قايتارعان سوڭ، ءوز توبىنا وزگەشە ءبىر ءماسليحات سالعان-دى. قۇلجاعا، گۋبەرناتور - ليۋ بين يگە قاتىناس جولداپ، شەرۋدىڭ باس كوتەرەر دەگەن ادامدارىنىڭ ءبىرازىن تۇتقىنداپ، قالعانىن تۇتاس رۋىمەن ءتۇپ كوتەرە بوتەن جاققا، الىسقا جەر اۋدارىپ، وزگە ەلدەردىڭ ىشىنە ءبولىپ-ءبولىپ تاراتىپ بەرۋدى ورتاعا قويعان. اناۋ ەگىنشى جيىرما ءۇي دۇڭگەندەردى قايتادان تىقسىرىپ اكەپ وزدەرىنىڭ بۇرىنعى قوجايىندارىنا قايتارىپ بەرۋ كەرەك دەپ شەشتى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
