2011 جىلدىڭ 20 جەلتوقسانى:

شۇعىل شارۋالارمەن الماتىعا بارىپ قايتتىم. قايتار جولدا پوەزدا سۋىق ءتيىپ اۋىرىپ قالدىم. جازىلا الماي ءجۇرمىن. بۇگىن جۇمىسقا شىقتىم. تۇماۋراتىپ، مەرەكە كۇندەرى سىرتقا شىعا المادىم.

ۇيدە جاتىپ ۆيكتور گيۋگونىڭ «الاستالعاندار» رومانىنىڭ ءبىرىنشى تومىن باس الماي وقىپ شىقتىم. باياعىدا ستۋدەنت كەزىمدە، ۇلى قالامگەردىڭ  «سوبور پاريجسكوي بوگوماتەري» دەپ اتالاتىن رومانىن ءسۇيسىنىپ وقىپ، ءبىر سيقىرلى سەزىمدى باسىمنان كەشكەنمىن. اقىندىق شابىتپەن جازىلعان ايگىلى شىعارماداعى  قۇبىجىق كۆازيمودانىڭ بەينەسى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا. ەسىمنەن كەتپەيدى.

فرانتسۋزدار ءۇشىن گيۋگو ەڭ اۋەلى - ۇلتىنىڭ ۇلى اقىنى. مىنە سوندىقتان ولار گيۋگونىڭ پروزالىق تۋىندىلارىنان گورى پوەزياسىن جوعارى قويادى. ەرەكشە باعالايدى. دەگەنمەن  گيۋگونىڭ پروزاسى دا وسال ەمەس. سەزىمىڭدى باۋراپ الادى، اقىندىق شابىتپەن جازىلعان ۇلى داستاندارداي دەلەبەڭدى قوزدىرادى. ونداعى قوڭىر اۋەنمەن جىرلانعان ادامعا دەگەن ماحابباتتىڭ قۇدىرەتى قانداي كۇشتى ەدى، ەزىلگەن جۇرتتىڭ جۇرەگىن ەلجىرەتەتىن اياۋشىلىق سەزىمنىڭ ساۋلەسى قانداي جىلى ەدى، باۋىرمالدىق پەن مەيىرىمدىلىك اعىسىنىڭ  تاسقىنى قانداي الاپات ەدى... ءوز داۋىرىندەگى قورعانسىز حالىقتىڭ قامقورشىسى  بولا بىلگەن گيۋگونىڭ ەسىمى ادامگەرشىلىك مۇراتتى جىرلاعان ۇلى جازۋشىلار ديككەنس، تولستوي جانە دوستوەۆسكيدىڭ قاتارىندا تۇرۋعا ابدەن لايىق. شىعارماشىلىق ءومىرىن قورىتىندىلاي كەلىپ، ولەرىنىڭ الدىندا ۆيكتور گيۋگو بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «مەن ءوزىمنىڭ كىتاپتارىمدا، درامالارىمدا، قارا ءسوز بەن ولەڭدەرىمدە ەزىلگەندەر مەن قورلانعانداردى قورعادىم. سايقىمازاقتىڭ، قىزمەتشىنىڭ، ايداۋداعى ادامنىڭ، جەزوكشەنىڭ قۇقىن قالپىنا كەلتىردىم».

گيۋگونىڭ «الاستالعاندار» رومانى ماعان ەرەكشە اسەر ەتتى.  جان-ۆالجان مەن فانتينانىڭ اسقان شەبەرلىكپەن سومدالعان كوركەمدىك بەينەسى – جۇرەگىمدى   ادامگەرشىلىك شۋاعىنىڭ جارىعىمەن جىلىتقانداي بولدى. گيۋگو شىعارمالارىنىڭ ورىستىڭ ۇلى جازۋشىلارى دوستوەۆسكي مەن تولستويعا قاتتى ىقپال ەتكەنىن ادەبيەت تاريحىنان بىلەمىن. ەكەۋى دە كۇندەلىكتەرىندە ۆيكتور گيۋگونىڭ «الاستالعاندار» رومانىن ادامگەرشىلىكتى جىرلاعان ۇلى تۋىندى رەتىندە اتاپ ءوتىپ، جوعارى باعا بەرگەن. كەيىن دوستوەۆسكي («قىلمىس پەن زاۋالداعى» سونيا مارمەلادوۆا) مەن تولستوي («ارىلۋداعى «كاتەرينا ماسلوۆا) ءوز روماندارىندا جەزوكشە فانتينانىڭ بەينەسىن اسقان شەبەرلىكپەن دامىتتى.  قىزىن قۇتقارۋ ءۇشىن امالسىزدان ءتانىن ساتۋعا ءماجبۇر بولعان فانتينانىڭ جان دۇنيەسى قانداي سۇلۋ ەدى. ون توعىز جىل تۇرمەدە وتىرىپ شىقسا دا ادامگەرشىلىك قاسيەتىن جوعالتپاعان جان-ۆالجاننىڭ جۇرەگىنىڭ كىرشىكسىز تازالىعىنا ەرىكسىز سۇيسىنەسىڭ. «الاستالعاندار» تۋرالى ويىمدى روماندى سوڭىنا دەيىن، ياعني ءالى ەكى كىتابىن وقىپ شىققان سوڭ تولىقتىرارمىن...

تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى كۇنگى كوڭىل-كۇيىمدى جاڭاوزەن قالاسىندا بولعان كوتەرىلىس بۇزىپ جىبەردى. جانتۇرشىگەرلىك وقيعا قاتتى قوبالجىتىپ، جۇرەگىمدى اۋىرتتى. قالانىڭ مەرەكەلىك الاڭىندا كوتەرىلىس بولىپ، جاپپاي تارتىپسىزدىك ورىن الىپ، 14 ادام قازا تاۋىپتى. بەيرەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازا تاپقانداردىڭ سانى ودان الدەقايدا كوپ. قازاقستانداعى اقپارات قۇرالدارى رەسپۋبليكانىڭ باس پروكۋرورى  مالىمەتىنە سۇيەنىپ وننان استام ادامنىڭ قازا تاپقانىن حابارلاسا، كەيبىر رەسەي اقپارات كوزدەرى 70 ادام وپات بولىپ، 500 ادام جارالاندى دەگەن دەرەكتەر تاراتتى.  قايسىسىنىڭ اقپارىنا   سەنەرىڭدى بىلمەيسىڭ. كەيبىر دەرەك كوزدەرىندە اقتاۋ قالاسىنا ونداعان سامولەتپەن 1500-گە جۋىق ىشكى اسكەري كۇشتەردىڭ جەتكىزىلگەنى ايتىلىپتى.

دەمالىس كۇندەرىم جاڭاوزەندەگى احۋالعا الاڭداپ، قايتا-قايتا ينتەرنەتتى  قاراۋمەن ءوتتى. رەسمي اقپارات قۇرالدارى تاراتقان مالىمەتتەرگە ءوز باسىم اسا سەنبەيمىن. ولار بىرجاقتى اقپارات بەرىپ، ءبارىن بۇزاقىلارعا جاۋىپ، حالىقتى جازعىرىپ جاتىر. تەلەديداردان سويلەگەن زيالىلارىمىزدىڭ بىردە-بىرەۋى حالىقتى قورعامادى. ءبارى شەتىنەن بيلىكتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، ۇلكەن كىسىگە قۇلدىق ۇرىپ جاتتى. ەڭ قۇرىعىندا ۇندەمەي قالۋعا بولاتىن ەدى عوي ولارعا. مۇنداي جاعدايدا شىندىقتى ايتا الماساڭ، ۇندەمەي قالۋدىڭ ءوزى –سەنىڭ ازاماتتىق پوزيتسياڭ بولىپ تابىلادى ەمەس پە. زيالىسىماقتارىمىزدىڭ تەلەديداردان سويلەگەن سوزدەرى جۇرەگىمدى اينىتتى. وسىمەن قازاق زيالىلارى ەكىنشى رەت ءوز ۇلتىنا وپاسىزدىق جاساپ، ساتىپ كەتتى. ۇلتقا بولىسا الماۋ دا – ساتقىندىق. ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي ءبارىنىڭ ايتاتىنى ءبىر-اق اڭگىمە: «ماسقارا بولدىق. تاۋەلسىزدىك كۇنى مۇنداي وقيعانىڭ ورىن العانى ۇيات بولدى ت.س.س».  زيالىسىماقتارىمىزدان جيىركەنىپ كەتتىم.

1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى ەسىمە ءتۇستى. سول ۋاقىتتاعى جاعداي قاز-قالپىندا قايتالاندى. ساتقىندار، ار-ۇياتتان جۇرداي وپاسىزدار بيلىكتىڭ جاعىنا شىقتى. قولشوقپارىنا اينالدى.

امال نەشىك، تاعى دا كوزدەرى جاۋدىرەپ قازاق بايعۇستار سورلادى. قازا تاپقانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاستار. اراسىندا 1995 جىلى تۋعان كوشەروۆ راحات ەسىمدى ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان ۋىزداي جاس جىگىت تە بار ەكەن.

وبال-اي! جۇرەگىم اۋىرىپ، ەكى كۇن بويى جوندەپ ۇيىقتاي المادىم. سورلاپ قالعان قازاقتارعا قالاي كومەكتەسۋگە بولادى. وپاسىز بيلىك، ەندى ولاردى ايامايدى-اۋ، ايامايدى! بيلىكتىڭ حالىقتى قارالاپ جاتقان ءتۇرى جامان. قازاقتى سورلاتقان جاماندىقتىڭ اقىرى وتىز جەتىنشى جىلعىداي قاندى رەپرەسسياعا ۇلاسىپ كەتپەسە ەكەن. ەندى بيلىك ءبارىن «بۇزاقىلارعا» جاۋىپ، كوتەرىلىسكە قاتىسقان جاستاردى اياۋسىز جازالايتىن  شىعار. سوسىن ول بايعۇستاردىڭ ءومىرى نە بولادى؟ سورلاپ قالعان جاستاردى ويلاسام، قابىرعام قايىسىپ، جۇرەگىم قان جىلايدى.  كوڭىلىم كوردەي سۋىيدى. شوشيمىن.

بيلىكتىڭ كوتەرىسشىلەرگە وق اتقانى سوراقىلىق، ءتىپتى حالىققا جاسالعان قاستاندىق بولدى.

تاۋەلسىز اقپارات تاراتاتىن ينتەرنەت-سايتتار اشىلماي قالدى. ازاتتىق سايتىن اشا الماي قويدىم. شاماسى ونداي اقپارات كوزدەرىنىڭ جولى بوگەلىپ تاستالعان شىعار. بۇگىن-ەرتەڭدەرى جاڭاوزەن  قالاسىندا  وپات بولعان قازاقتىڭ ورىمدەي جىگىتتەرىن جەرلەيدى.

ايانىشتى كورىنىس. قانشاما انا بوتاداي بوزداپ قالدى.  قانشاما شاڭىراق قارا جامىلدى. قانشاما وتباسى بالاسىن، ءىنىسىن، اعاسىن، ازاماتىن جوقتاپ، زار يلەپ جاتىر. دۇنيەنىڭ بۇكىل بايلىعى ادامنىڭ ورنىن تولتىرا المايدى عوي. بارىنەن بۇرىن ەڭ جانىڭا باتاتىنى، قانشاما ادامنىڭ جۇرەگى قان جوسا بولىپ جارالاندى. ەندى ول سىزداعان جارانىڭ ورنى تاياۋ جىلدارى  جازىلا قويماس. جاڭاوزەن قالاسىنداعىداي  ادىلەتسىزدىكتەر جالعاسا بەرسە،  قانتوگىسكە الىپ كەلگەن مۇنداي كوتەرىلىستەر باسقا ايماقتاردا دا قايتالانۋى ىقتيمال. ونداي قاندى قىرعىن وقيعاعا جول بەرمەۋ ءۇشىن – ەندىگى ۋاقىتتا رەسمي بيلىك حالىقتىڭ مۇڭى مەن زارىنا قۇلاق اسۋى ءتيىس. حالىقتى ەمەس، بيلىكتى جاۋاپقا تارتۋ قاجەت. بيلىكتى!  الاڭعا شىققان جاستاردى ەمەس، وسى وقيعاعا جول بەرگەن لاۋازىمى جوعارى شەنەۋنىكتەردى جازالاۋ كەرەك. شەنەۋنىكتەردى!

ەڭ الدىمەن بىرنەشە ايلار بويى نارازىلىق بىلدىرگەن مۇنايشىلاردىڭ زارىنا قۇلاق اسپاعان، ولاردى ادام ساناماعان ۇكىمەت وتستاۆكاعا كەتۋى ءتيىس. ايتپەسە جاڭاوزەن وقيعاسىنان دا اسىپ تۇسەتىن كوتەرىلىستەر بۇرق ەتە قالۋى ابدەن ىقتيمال.

بولار، ءىس بولدى. ەگەر بيلىكتىڭ باسىندا تاۋىقتىڭ ميىنداي مي قالسا، ەندى ونىڭ سەبەبىن انىقتاعاننان گورى، سالدارىمەن  كۇرەسۋى كەرەك. ول ءۇشىن مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىپ، ءوندىرىس ورنىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ تالابىن قاناعاتتاندىرۋدىڭ جولىن ويلاستىرۋى ءلازىم.

جاڭاوزەن وقيعاسى – ۇلتتىق تراگەديا. كەلەشەكتە قازاق حالقى 16 جەلتوقساندى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى ەمەس، ۇلتىمىزدىڭ قارالى كۇنى رەتىندە اتاپ وتەتىن بولادى، ءالى.

2011 جىلدىڭ 21 جەلتوقسانى

جاڭاوزەندەگى قانى توگىلگەن جاستاردىڭ ارۋاعى – ماعان مازا بەرەر ەمەس.  ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىقتىم. قورعانسىز حالىققا اراشا تۇسكەن حاسەن قوجا احمەت ناعىز باتىر ەكەن. ازاتتىق راديوسىنىڭ سايتىنان ونىڭ باتىل-باتىل سويلەگەن سوزدەرىن ەستىپ، ريزا بولدىم.

قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا وسىعان بايلانىستى ءبىر جيىننىڭ وتكەنىن دە ازاتتىقتىڭ سايتىنان وقىدىم. ماسقارا! جيىنعا كەلگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى دا «حالىققا نەگە وق اتىلدى؟» دەگەن ساۋالدى قويماپتى. حالقىمىزدىڭ الدىندا تاعى دا قارا بەت بولدىق.  تابالامايمىن، جانىم اشيدى ول بايعۇستارعا.

تاۋەكەل! مىنا سۇمدىققا توزە الاتىن ەمەسپىن. جاڭاوزەن تۋرالى شىندىقتى ايتىپ، جانايقايىمدى ءبىلدىرىپ، ماقالا جازۋعا بەل بۋدىم. ايتپەسە ۇلتتىڭ الدىندا ۇياتقا قالاتىن ءتۇرىمىز بار.

مەنىڭ باتىر ىنىلەرىم مەن قايسار قارىنداستارىمنىڭ قانى توگىلىپ جاتقاندا ۇندەمەي قالۋىم – ازاماتتىعىما سىن ەمەس پە؟ كوپ بولسا حالىقتى ساتىپ كەتكەن اعالارىم  تۋلاپ، ماعان وكپەلەر. بىراق مەنىڭ ويىمشا ساتقىندىقتى جاسىرىپ، ۇندەمەي قالۋدىڭ ءوزى –ساتقىندىق. باۋىرلارىم قىرىلىپ جاتقاندا ادىلدىككە اراشا تۇسە الماسام، جەر باسىپ جۇرمەي-اق قويعانىم ارتىق، مىنا جالعاندا.

2011 جىلدىڭ 23 جەلتوقسانى

ازاتتىق راديوسىنىڭ سايتىنان مۇحتار ماعاۋيننىڭ ماقالاسىن جۇرەگىم ەلجىرەپ، كوڭىلىم تولقىپ بىرنەشە مارتە وقىپ شىقتىم. قۇدايعا شۇكىر، رۋحىمىز ءتىرى ەكەن. ايتەۋىر، ءبىر اقساقال جازۋشىمىز حالقىنا اراشا ءتۇستى. ايتپەسە، مۇلدە ۇياتقا قالار ەدىك.

«جاڭاوزەن فاكتورى» دەگەن ماقالامدى جازىپ ءبىتىردىم. ۇستىنەن ءبىر قاراپ شىعىپ «جاس الاشقا» بەرمەكشىمىن. وكىنىشكە قاراي «جاس الاش» ەندى تەك 27 جەلتوقسان كۇنى شىعادى. مەنىڭ ماقالامدى باسا الاتىن باسقا گازەت بولماي تۇر. ينتەرنەتكە جاريالاسام، قاراپايىم حالىق ونى وقي المايدى.

2011 جىلدىڭ 27 جەلتوقسانى

ماقالام «جاس الاشتا» جارىق كوردى. جۇرتتىڭ ءبارى حابارلاسىپ ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتىر. ساعات 12 كەزىندە ءامىرحان مەڭدەكە تەلەفون شالىپ ماعان العىسىن جاۋدىرىپ، تاڭ اتپاستان رەداكتسياعا حابارلاسىپ جاتقان ادامداردىڭ سالەمىن جەتكىزدى. ادايدىڭ جاسى سەكسەننەن اسقان شالى رەداكتسياعا ارنايى كەلىپ، مەنىڭ ماقالامدى ماقتاپ، راحمەتىن ايتىپ، كوزىنىڭ جاسىن كولدەتىپ ەڭىرەپ جىلاپتى. كوڭىلىم تولقىپ كەتتى. جازۋشىعا حالىقتىڭ ماحابباتىنا بولەنگەننەن ارتىق قانداي قۇرمەت كەرەك.

2011 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانى

تاعى دا ءبىر جىلدىڭ پاراعى جابىلعالى تۇر. وتكەن جىلعا نازار سالسام جاقسىلىقتار كوپ بولىپتى، جانىمدى اۋىرتقان جاماناتتار دا بار ەكەن.  ادەبيەت ءۇشىن از تەر توكپەپپىن. مۇقاعاليدىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى تۇتاس ءبىر كىتاپ جازدىم.  ەڭبەگىم ەلەنىپ،  بيىل مۇقاعالي سىيلىعىن الدىم.

فرانتسيانىڭ ايگىلى قالامگەرى، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى  رومەن روللاننىڭ «تولستويدىڭ ءومىرى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىن قازاق تىلىنە اۋداردىم.

جىلدىڭ سوڭىنداعى جاڭاوزەندەگى حالىققا اتىلعان وق مەنىڭ جانىمدى دا  جارالاپ كەتكەندەي بولدى. پوليتسەيلەر حالىقتى جاۋدى قىرعانداي، قۋىپ ءجۇرىپ اتىپ ءولتىرىپتى. جۇرەگىڭ اۋىرادى.  نە دەگەن سۇمدىق؟

«جاڭاوزەن فاكتورى»  دەگەن ماقالانى جازعانىم ءۇشىن ەش وكىنبەيمىن. ۇلتىما وق اتىلعاندا، وعان قارسى شىعىپ.، جۇرەگىمدى توسىپ، حالقىما قورعان بولا ءبىلدىم. ۇلتىن ساتقان قارا توبىردىڭ سوڭىنان ىلەسىپ كەتكەن جوقپىن.

و، مەيىرىمى مول اللا-تاعالا! ەندى مۇنداي قاندى قىرعىننىڭ بەتىن اۋلاق قىل وتانىمنان. ەلىمىزدە تەك تىنىشتىق بولسىن! ونسىز دا سانى از قازاقتار قىرىلماسىن، ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە.

الداعى جىلدا تەك جاقسىلىقتار بولسىن! قۇدىرەتى كۇشتى اللا، قورعانسىز قازاعىمدى ساقتاي گور! جىلاپ تۇرىپ، سەنەن سۇرايتىن جالعىز ءوتىنىشىم – وسى عانا. اۋمين!  (جالعاسى بار)

امانگەلدى مىرزابەك

Abai.kz