كەيىنگى جىلدارى قول سۋىپ كەتپەسىن دەپ، تەك ءداستۇرلى باعىتتا ءبىر شيمايلار جازىپ قوياتىنىم بار. مىنا "جەتىم قوزى" اڭگىمەسى سولاي، بىلتىر جازىلىپ ەدى. نەگىزى ومىردە بولعان وقيعا. ءارى قاراي كوركەم دۇنيە عوي. باياعىدا، ءبىزدىڭ ۇيدە جەتىم قۇلىن دا بولعان ەدى. شەشەمنەن باسقاسىن مويىندامايتىن. ەنەسى ولگەن سول قۇلىندى ورىستەن مارقۇم جىلقىشى ءومىرباي اعامىز اكەلىپ بەرگەنى ەسىمدە. وي، سول قارا قۇلىن ءۇي جاقتى جامان شۋلاتاتىن. تارى قۋىرىپ، سونى سۋىرىپ جاتقان كەمپىرلەردىڭ جانىنا بارا قالىپ، ارتقا بۇرىلىپ، اياعىمەن موڭكىپ تەپكىلەپ تۇرىپ بۇكىل تارىسىن جەپ كەتەتىنى بار ەدى.

قالانىڭ ىرگەسىندە تۇرامىن. جەر ءۇي. اۋىل ومىرىندەي قورا-قوپسى، ىركەس-تىركەس ساراي سالىنباعان دەمەسەڭ قالاعا قاتىناپ جۇمىس ىستەيتىن مەن ءۇشىن قولايلى مەكەن. شاعىن اۋلام، باۋ-باقشام بار. اراسىندا ات ءىزىن سالاتىن دوستارىم قىزىعا قارايدى. كۇندىز-ءتۇنى كوپقاباتتى ءۇيدىڭ ءتورت قابىرعاسىنا تەلمىرگەن جانداردىڭ جان دۇنيەسىن تۇسىنۋگە بولادى. جەر ءۇيدىڭ قىبىر-قىبىر تىرشىلىگى تاۋسىلماسا دا سەنبى-جەكسەنبىدە جان راحاتىن سەزىنەسىڭ. جازدىڭ جايماۋشاق شاعىندا جەر ۇيدەن جايلى قوجىرا تاپپايسىڭ. اۋلا تازالايسىڭ، باقشانىڭ ارام ءشوبىن جۇلىپ، سۋاراسىڭ. ەسىك الدىنا سۋ شاشاسىڭ. بويىڭا قان جۇگىرىپ، سەرگىپ قالاسىڭ. تۇسكى اسقا داستارحان باسىنا قونجيعاندا تاماعىڭنان وتكەن اس قانداي ءسىڭىمدى دەسەڭشى... كەيبىر كورشىلەرىم ءبىردى-ەكىلى مال ۇستايدى. وعان بازبىرەۋلەر كەيىستىك تانىتىپ، «توڭىرەكتى بوق ساسىتتىڭ» دەپ ۇرسىپ جاتاتىنى بار. كورشىلەردىڭ كيكىلجىڭىنە كيلىگىپ كورمەپپىن. اركىم ءوز كۇيبەڭىن كۇيتتەگەسىن بىرەۋدىڭ ىشكى ىسىنە بازىنا ايتۋ قيسىنسىز سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە جۇمىس كۇندەرى ەرتە كەتىپ، كەشە كەلەتىندىكتەن كۇندىز ءبىزدىڭ كوشەدە بولاتىن وقيعالاردان حابارسىزبىن. دەمالىس كۇندەرى قوڭىر تىرشىلىگىمنىڭ قوتىرىن قاسىعاندىقتان كورشىلەر ورتاسىنداعى اڭگىمەگە ءمان بەرمەيمىن.

كەزەكتى جەكسەنبىنىڭ بىرىندە مىناداي قىزىق بولدى. ءتۇس اۋا كوشەدەگى شاڭ باسىلسىن دەگەن ويمەن قاقپادان شىعىپ، الاڭسىز شاشىراتىپ سۋ سەۋىپ تۇرعانمىن. ەكى ۇيدەن كەيىن بوس جاتقان الاڭقايدا ونشاقتى قوزى-لاق جايىلىپ ءجۇر ەكەن. ەكى-ءۇش بالا «ءتۇشايت، ءتۇشايت» دەپ قاقپاقىلداپ، وقتىن-وقتىن ءۇيىرىپ قيىس باستىرمايدى. ارعى كوشەدەگى ازاتتىڭ بالالارىن جازباي تانىدىم. سۋ سەۋىپ بىتكەن كەزدە ازاتتىڭ توبەسى كورىندى.

- ابايلاڭدار، كوشەگە جۇگىرىپ ءوتىپ كولىكتىڭ استىنا ءتۇسىپ ارام قاتپاسىن، - دەپ بۇيىردى بالالارىنا. سوسىن اقىرىنداپ ماعان قاراي اياڭدادى.

- قالىڭىز قالاي؟ ءبىر وتار قوزى-لاق باعىپ العاننان ساۋمسىز؟ بۇرىن-سوڭدى بايقاماپپىن، - دەدىم، ازىلگە بۇرا قول ۇسىنىپ.

- شۇكىر، وزدەرىڭ امان-ەسەنسىڭدەر مە؟ كوپتەن بەرى كورىنبەي كەتتىڭ عوي، - دەگەن ازات قوزى-لاقتىڭ جاي-جاپسارىن تۇسىندىرە باستادى. ازات قوزى-لاقتاردى ۇزىناعاش بازارىنان ساتىپ اكەلىپتى.

- بىلتىر دا جەتىم قوزى-لاق ساتىپ العانمىن. وتكەن جىلى تەك اۋلادا باقتىم. بيىل قولىمىز تيگەندە وسىلاي بوس جەرلەرگە جايىپ الىپ ءجۇرمىز. جەم-شوپكە ۇنەم بولسىن دەگەن وي عوي. جازدىڭ اياعىنا قاراي ەتتەن تارشىلىق كورمەيسىڭ. شەتىنەن سويىپ، قىلعىتا بەرەسىڭ. قىسقا تۇسكەنشە سويىپ تاۋىسا المايسىڭ. جاقسىلاپ قوڭ جيناعاندارىن ساتىپ جىبەرسەڭ مۇرتىڭدى بالتا شاپپايدى، - دەگەن ازات قوزى-لاقتى ەرتەرەك ساتىپ الساڭ ارزانعا تۇسەتىنىن قىستىرىپ ءوتتى. جەتىم قوزى دەگەندە جۇرەگىم شىم ەتىپ، جانارىم جاس ۇيىرىلگەندەي ءجۇزىمدى ازاتتان تايدىرىپ اكەتتىم. كومەيىمە اششى وكسىك تىعىلعىپ، قولقامدى سۋىرىپ اكەتەردەي وزەگىمدى ءورت شارپىدى. كورشىم ءبىر زاماتتا بالالارىمەن قوسارلانىپ قوزى-لاقتى قايىرىپ كەلەسى كوشەگە وتكەندە عانا بەيمالىم قۇبىلىستىڭ شىرماۋىنان قۇتىلعانداي ماڭدايىمنان تەر بۇرق ەتتى. قاسىمنان قالاي كەتتى، قالاي قوشتاستىق، و جاعى ازاتقا ايان. «قارا توبەل» دەپ كۇبىرلەگەندە جيىرما بەس جىل بۇرىنعى بالالىق شاقتىڭ ەلەسى شۇباتىلعان ەسكى كينو لەنتاسىنداي ۇزىك-ۇزىك كورىنىستەردى كوز الدىما كەلتىرە بەردى...

ول كەزدە بەسىنشى سىنىپتا وقيمىن. قابات-قابات قاردىڭ قابىرعاسى سوگىلىپ ۇلگەرمەگەن كوكتەمنىڭ ادەتتەگى ءبىر كۇنى. جەڭگەم تاڭعى شايدىڭ قامىمەن جۇرگەن. وشاق ۇستىندە ەكى بۇيىرىنەن ەنتىكەن ءداۋ شاينەك بۇرق-سارق قايناپ تۇر. شەشەم تۇندە پەشتىڭ تۇبىنە تاستاي سالعان ۇرشىعىن قايتا الىپتى. شىر كوبەلەك اينالعان ۇرشىققا قاراساڭ ۇيقى يەكتەگەن باسىڭدى ودان ءارى مەڭ-زەڭ ەتەدى. «شەشەم ۇرشىقتان، ۇرشىق شەشەمنەن شارشامايدى ەكەن» دەيمىن ىشتەي. ماۋجىراعان تۇرمەن ءىلىنىپ-سالىنىپ كىتاپتارىمدى جيناستىرا باستادىم. ورازامدى اشقاسىن ارتىنىپ-تارتىنىپ مەكتەپكە كەتەمىن.

كوكتەمگى دەمالىس الدىندا وقۋعا زاۋقىم قاشىپ كەتكەنى راس. ناۋرىزدىڭ سوڭعى كۇندەرىمەن قاباتتاسىپ جەتەتىن ءۇشىنشى توقساننىڭ دەمالىسىندا ءبىزدىڭ جاقتا قار ەرىپ باستاپ، الا-قۇلا الاڭقايلاردا قولىمىز دومبىعىپ «اسىق اتۋ» ماۋسىمىن اشاتىنبىز. بەسىنشى سىنىپتى تامامداۋعا تاياسام دا ويىننىڭ قىزىعىنان الىستاماعان كەزىم. ءبىر جاقسىسى، ساباعىمنان كىنارات جوق. بۇيىرسا بۇل توقساندى دا كىلەڭ بەسكە بىتىرمەكپىن. كىتاپ پەن داپتەرگە تولى، قالا بەردى دەنە شىنىقتىرۋ پانىندە اۋىستىرىپ كيەتىن سپورتتىق كيىم نىعىرلاپ سالىنعان سومكەنى ورتاڭعى بولمەگە اپارىپ قويدىم. جەڭگەم داستارحان جايۋعا كىرىسىپتى. شەشەم ۇرشىعىن ءيىرىپ وتىرعان. اعام سىرتتان دابىرلاپ كىردى. ىلە-شالا ماڭىراعان داۋىستى قۇلاعىم شالدى. ەلەڭ ەتىپ دالىزگە اتىپ شىقتىم. «اپا، اپا» دەگەن داۋىستان اپىل-عۇپىل ورنىنان تۇرگەلسە دە قولىنداعى ۇرشىعىن تاستاماعان شەشەم كىرەبەرىسكە اسىعىس بەتتەپ كەلەدى. شەشەم ماڭىراعان داۋىستى ەستىمەگەن سياقتى:
- الگى قارالا سيىردى تۇندە بولەك قاماڭدار دەپ ەدىم. تۋىپ قالماسا يگى... باس جىپپەن ارتىنا بۇرىلا الماي بۇزاۋىن جانشىپ تاستادى ما ەكەن، - دەپ، دالىزگە جەتكەنشە بار ۋايىمىن اقتارا سالدى. كوكتەمگى مال تولدەيتىن شاقتا اعام بارىمىزدەن ەرتە ويانىپ، مال قورانى ءبىر قاراپ كەلۋدى ادەتكە اينالدىرعانى قاشان... بۇگىن دە سول كۇندەلىكتى ادەتپەن قورا جاقتى ءبىر شولىپ قايتۋعا كەتكەن. اعامنىڭ قوزى كوتەرىپ العانىن ءبىرىنشى مەن بايقادىم. شىمداي قارا توبەل قوزى. دەنەسى شىرىش-شىرىش. ۇسقىنى قاشقان الپەتىنە قاراماستان قۇلاعىن ەربەڭدەتىپ، قۇتىلىپ كەتەردەي بۇلقىنىپ قويادى.

- اپا، قوي تۋىپتى، اعام ۇيگە قوزىپ الىپ كەلدى، - دەدىم جالما-جان ءسۇيىنشى سۇراعانداي. ءبىر-ەكى كۇندە بۇزاۋلايدى دەپ سارىلا كۇتكەن قارالا سيىردىڭ ۋايىمى باسىمىراق شەشەم:
- ە-ە-ە، قارالا سيىر بۇزاۋلادى ما دەپ قالسام، - دەدى دە، قايتادان كەرى بۇرىلدى. اعامنىڭ قولىنداعى قوزىعا جارماسقانىمدا:
- ۇستاماي-اق قوي، ءۇستىڭدى بىلعايسىڭ. ەنەسى دەنەسىن جالاۋعا دا جاراماپتى. ءجۇر، پەشتىڭ تۇبىنە الىپ بارايىق، - دەپ، وشاق تۇرعان بولمەگە باستادى. داستارحانعا شاينەكتى قويىپ جاتقان جەڭگەم جاقتىرماي قاراپ:
- قوزى-لاقتى تاعى ۇيگە تاسي باستادىڭ با؟ جەر-كوكتىڭ ءبارىن ءبۇلدىرىپ، ءۇيدى ساسىتاتىن بولدى، - دەدى، كەيىستى ۇنمەن مۇرنىن تىرجيتىپ. ەكى ورتادا اڭگىمەگە ارالاسقان شەشەم:
- ەشتەڭە ەتپەس. قايتادان قوراعا الىپ كەتەدى عوي، - دەپ جەڭگەمنىڭ جۇزىندەگى كىربىڭدى جۋىپ-شايۋعا تىرىستى. شىندىعىندا قوي تولدەگەن شاقتا قوزىلاردى اراگىدىك تۇندە ۇيگە قامايتىنبىز. وشاقتىڭ جانىنا جۇقا اعاش تاقتايدان جاسالعان نەمەسە ءتۇبى تەرەڭ قاعاز قوراپ قويىپ، سونىڭ ىشىنە سالامىز. استىنا كۇل توگەمىز. ۋىزىنا تويعان قوزى بويىنا جىلۋ تاراعاندا تار قوراپتا ويناقتاپ مازانى قاشىراتىن. جاتار الدىندا ەنەسىن ىزدەپ جامىرايتىن قوزىلاردىڭ ازان-قازان ەتەتىنى تاعى بار. ءۇي ءىشىن ءيىس باسىپ، ساسىپ كەتەتىنى دە شىندىق. كەيدە قوراپتان سىتىلىپ قاشاتىن قوزىلار قۇيىرىعىنا قاتقان دوڭعاعىمەن جەر-دۇنيەنى استاڭ-كەستەڭ ەتىپ تاستايتىن. قوزى-لاقتىڭ ارتىن تازالاپ ابىگەرگە تۇسەتىن جەڭگەمنىڭ رەنىشى ورىندى. بىراق، مۇنداي كورىنىستى اۋىلداعى ءاربىر ۇيدەن وپ-وڭاي كەزىكتىرەسىڭ. ءتورت-تۇلىككە كۇنى قاراعان جۇرتتىڭ باسقا امالى جوق ەدى.

مەن جۇگىرىپ بارىپ ەسىك الدىنداعى قاعاز قوراپتى ىشكە كىرگىزدىم. قوس ءبۇيىرى قابىسقان قارا توبەل قوزى قولدى-اياققا كونبەي ماڭىراۋىن توقتاتىن ءتۇرى جوق. ۇزدىكسىز ماڭىراعان ۇستىنە قوس ءبۇيىرى جابىسىپ، جىلانداي جىڭىشكەرگەن بەلى بۇكىرەيىپ قالادى. جەڭگەمنىڭ اشۋلى سوزىنە ءمان بەرمەگەن اعام:
- قارا تۇساق تۋىپتى. قوزىسىنا قاراماق تۇگىلى شوشىپ قاشىپ ءجۇر. ءارى-بەرى ەمىزۋگە تىرىستىم. قوزىسىن جولاتپادى، - دەپ، قوزىنى قوراپقا توپ ەتكىزدى. قارا توبەل قوزىنىڭ سىرىن ەندى ۇعىنعان شەشەم:
- تۇمسا تۋعاسىن كەيبىرىنىڭ سونداي ادەتى بار. قوزىسىنان بەزىنىپ قايدا قاشار دەيسىڭ، قولىڭدى جۋىپ كەل. شاي ءىشىپ العاسىن قورا جاققا بىرگە بارامىز، - دەدى.

تاڭعى شايدا جەڭگەم، شەشەم جانە اعام ۇشەۋى كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ جايىن تالقىلاۋعا ويىستى. جەڭگەم اڭگىمە ىڭعايىندا ەسىك الدىنداعى قي تاۋسىلعانىن، سول سەبەپتى قورا جاقتان تاعى ءبىر مارتە قي تاسۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتۋدى ۇمىتپادى. اسىلىندە بۇل مەنىڭ مىندەتىمدەگى جۇمىس ەدى. ەسكەرتۋدىڭ ءبىر ۇشى ماعان قاتىستى ەكەنىن ۇعىندىم. مەنىڭ ەسىل-دەرتىم وشاق قاسىنداعى قوراپقا قاراي اۋعان. ماي جاققان ناننىڭ شەتىنەن ءبىر تىستەپ، كەسەدەگى شايدان ءبىر ۇرتاي ساپ قوراپ جاققا قاراعىشتايمىن. قوزىنىڭ داۋىسى تالىقسىعان جاننىڭ سىبىرىنداي ءالسىز ەستىلگەندە وڭەشىمنەن اس جۇرمەي قينالامىن. اس قايىرۋدى كۇتپەستەن داستارحان باسىنان كوتەرىلىپ:
- اپا، بۇگىن ساباققا بارماي-اق قويايىنشى. كانيكۋلعا ساناۋلى كۇن قالدى. وتكەن ساباقتاردى قايتالاعاننان باسقا قىزىق جوق. سىزدەردىڭ قاستارىڭىزدا قالايىنشى، - دەدىم جالىنىشتى ۇنمەن. ءجۇزىن جالت بۇرىپ، قاباعى ءسال قاتۋلانعان شەشەم:
- ءتايت، ءارى، قوزى كورمەپ پە ەدىڭ؟.. ءتۇس الەتىندە قايتىپ كەلەسىڭ عوي. ساباعىڭنان قالما، - دەدى. ۇيدە شەشەمنىڭ ايتقانى تالقىلاۋعا جاتپايتىن شەشىمنەن ءارى اسىپ تۇسەدى. «تاعى ءبىر ايقاي ەستىمەي تۇرعاندا تابانىمدى جالتىراتايىن» دەپ ءۇن-ءتۇنسىز مەكتەپكە كەتتىم.

تاڭعى شايدان كەيىن قانداي كوڭىل-كۇيمەن ۇيدەن اتتانسام، بۇكىل ساباق بارىسىندا ءدال سونداي كوڭىل ىرعاعىنان قۇتىلمادىم. ومىرىمدە قوزى كورمەگەندەي قارا توبەل وي-سانامنان كەتەر ەمەس. ماڭىراعان ءۇنى قۇلاققا جاتتالىپ قالعان. سوڭعى دەنە شىنىقتىرۋ ساباعى اياقتالعاندا كيىمىمدى اۋىستىرماستان ۇيگە قاراي بەزەكتەدىم. ۇيگە كىرسەم شەشەم مەن اعام دا، قوزى دا جوق. قاعاز قوراپتى قايتادان ەسىك الدىنا توڭكەرىپ تاستاپى. جەڭگەم ۇيدەگىلەردىڭ قايتادان قورا جاققا كەتكەنىن ايتتى. وشاقتا جىلىپ تۇرعان تاماققا قاراماستان سومكەمدى تاستاي سالا قورا جاققا قاراي جۇگىردىم. جاۋ قۋعانداي سۇرىنە-قابىنىپ جەتكەنىمدە قارا تۇساقتى قورا ىشىندەگى اعاش باعاناعا تىكەسىنەن بايلاپ تاستاپتى. الدىڭعى، ارتقى اياقتارىن قىبىر ەتپەيتىندەي شاندىپ، اۋىزىن جىپپەن اياماي كەرىپتى. اۋزىنان كوبىك اتقان تۇساقتىڭ قيمىلداۋعا شاماسى جوق. اعام قوزىنى جەلكەسىنەن ۇستاپ ەنەسىنىڭ جەلىنىنە اپارعانىمەن ءسۇت شىعاتىن ەمەس. جەلىنى تاس سەكىلدى قاپ-قاتتى. شەشەم دە ءارى-بەرى قوزىنى قاقپايلاپ ەنەسىنە جاقىنداتىپ كورىپ ەدى، باسىنداعى شارحاتى ماڭدايىنا ءتۇسىپ، قۇر بوسقا اۋرەلەنگەنىمەن ارەكەتىنەن تۇك شىقپادى. تۇسكە دەيىن الىسقان ەكەۋىنىڭ جۇزدەرى شارشاڭقى. تاڭنا بەرى ءدال وسىلاي قانشا رەت ارپالىسقانىن كىم ءبىلسىن... «ويباي، بەلىم» دەگەن شەشەم اقىرىنداپ ءبىر قىرىنان وتىردى. ەنەسى مەن قوزىسىنا كەزەك قاراعان اعام مالاقايىن قولىنا ۇستاپ ماڭدايىن ءسۇرتتى دە، دارمەنسىز كەيىپتە ەكىنشى قولىمەن باعاناعا سۇيەندى.

مال تولدەگەن شاقتا قوزى تەليتىن ءداستۇر ماعان ەتەنە تانىس. تالاي رەت كورگەنمىن. ەنەسى ولگەن قوزىنى وپ-وڭاي وزگە قويعا تەلىپ-اق جىبەرەتىن. قويدى ءبىرشاما ۋاقىت باعاناعا بايلاپ تاستاپ جەتىم قوزىنى ەمىزگەندە جەم-ءشوپسىز سىلەسى قاتقان بايعۇس ەسىنەن اۋىسىپ، قۇددى ءبىر ءوزى تۋعانداي الگى قوزىنى قۇيرىعىنان يىسكەلەپ، مەكىرەنىپ شىعا كەلەتىن. قارا تۇساقتىڭ ءجونى بولەك. ماڭگىلىك بەرىلمەسكە بەكىنگەندەي ىڭعايعا كونبەيدى. قىرسىقتىعى قىڭىر ادامنان بەتەر. تەرىسىنە جابىسقان جەلىننەن ءسۇت تامباعانى بىلاي تۇرسىن، قاققان قازىقتاي باعاناعا تاڭىلعانىمەن قوزىسىن ءبىر ەلى ماڭايلاتپايدى. كوزى الارىپ تەپسىنىپ، رەتىن تاپسا تەۋىپ جىبەرۋگە ءازىر. ابدەن كۇيىپ-پىسكەن اعام قولىن ءبىر سىلتەدى. قارا تۇساقتان كۇدەرىن ۇزگەن شەشەم دە:
- قاراڭ قالعىردىڭ مالى، قوزىسىنان بەزىنگەنى نەسى؟.. - دەدى دە، اعاما قاراپ، - تۇساقتى بوساتا سال. قوزىنى ۇيگە الىپ جۇرىڭدەر، - دەدى.

قارا توبەل قوزىنى ۇيگە اكەلگەسىن قايتادان قاعاز قوراپقا سالدىق. بوتەلكەگە جىلى ءسۇت قۇيىپ، ەمىزىكپەن ءسۇت بەرۋگە تىرىستىق. جارىق الەمگە ەنگەنىمەن ءالى بۇ دۇنيەنىڭ ءدامىن تاتپاعان قوزى قانشا ۇمتىلعانىمەن دىردەڭ قاعىپ ەمە المادى. اۋىزى جەلىمدەنگەندەي جابىسىپ، قارىسىپ قالعان. تۇمسىعى سۇپ-سۋىق. شەشەم:
- بويى جىلىنسىن، تيىسپە، جاتا تۇرسىن. سالدەن سوڭ تاعى بەرىپ كور. كورەر جارىعى بولسا وتىعىپ كەتەدى، - دەدى. شەشەم ايتقانداي-اق جىپ-جىلى وشاقتىڭ تۇبىندە جانى كىرىپ، جىبىرلاي باستاعان قارا توبەل قوزى يكەمگە كەلىپ، بوتەلكەدەگى ءسۇتتى قوماعايلانا ەمدى. ءسۇتتىڭ جارتىسىنا جۋىعىن تاۋىسقان قوزى اۋىر ىڭىرانىپ، سىلق ءتۇسىپ جاتا كەتتى. قوزىعا قاراعىشتاپ، قۋانعانىمنان قوراپتى اينالشىقتاپ ءجۇرمىن. وكىنىشتىسى، بۇل قۋانىشىم ۇزاققا سوزىلمادى. قىستىڭ ىزعارى قايتىپ، كۇن رايىنىڭ جىلىنعانىن سىلتاۋراتقان جەڭگەم:
- قورادا تۇرا بەرسە ولمەيدى. سۋىقتىڭ بەتى قايتتى. ەرتەڭ بۇزاۋ قوراعا اپارىپ تاستا، - دەپ اعامنان ءوتىندى. اعام «ماقۇل» دەگەن سىڭايمەن ۇندەمەدى. شەشەم جەڭگەمە قارسىلىق تانىتپادى. بۇل ۇيدە ازىرگە مەنى ەشكىم تىڭدامايتىنى و باسىنان بەلگىلى. ءسويتىپ قارا توبەلدى ەرتەڭىنە قورانىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى بۇزاۋلاردىڭ قاسىنا جايعاستىردىق.

جەتىم قوزى سول كەتكەننەن ۇيگە قايتىپ ورالمادى. ءومىردىڭ وڭ-سولىن تانىماق تۇرماق بەسىكتەن بەلىم شىقپاعان بالا بولسام دا، كەيدە ءبارىن كۇل-تالقان ەتەتىن تاعدىردىڭ تاسىر مىنەزى ادام تۇگىلى مال ەكەش مالدى دا ايداۋىنا كوندىرىپ، ءتىپتى تەزىرەك شيراتىپ جىبەرەتىنىن تۇيسىنگەندەيمىن. بۇلاي دەيتىنىم، بۇزاۋلاردىڭ قاتارىنا قوسىلعان قوزىنىڭ ماڭايداعى قۇبىلىستاردى جاتىرقاعانىن بايقامادىم. ءبىر-ەكى كۇن ارالىعىندا بەيبەرەكەت ماڭىراۋىن تىيىپ، بەينە ءبىر اسپاننان تۇسە قالعانداي ەنەسىن ىزدەمەيتىن بولدى. العاشقى كۇنى توقتاۋسىز ماڭىراپ، ءار نەنى تۇمسىعىمەن تۇرتكىلەپ ەنەسىن ىزدەپ شارق ۇرعان قوزىعا ۇقسامايدى. الدە ەنەسىنىڭ ەشقاشان ورالمايتىنىن سەزدى مە، نە بولسا دا الداعى كۇننىڭ سىناعىنا كونگەندەي ءبارىن ۇمىتتى.

قوزىنى «قارا توبەل» دەپ اتاپ كەتتىم. مال قوراعا كىرسەڭ ارسالاڭداعان كۇشىكتەي اياعىڭا وراتىلىپ، بالاعىڭنان تۇرتكىلەپ الدەنەنى دامەتە باستايدى. نەنى مەڭزەيتىنى بەلگىلى عوي، ونداي ساتتە ەمىزىك كيگىزىلگەن ءسۇت تولى بوتەلكەنى توسا قويامىن. قارا توبەل قوس ءبۇيىرى تومپايعانشا قاققان قازىقتاي ورىننان قوزعالمايدى. ەنەسىنىڭ جەلىنىن يىتكەندەي بوتەلكەنى تۇمسىعىمەن ۇرعىلاعاندا اۋىزى اق كوبىكتەنىپ ەمىزىكتى تارتقىلاي بەرەدى. سوڭىرا سۇتكە تويعاسىن قورا ءىشىن تاسىرلاتىپ جۇگىرەدى دە، كادىمگى «راحمەت» ايتقان ادامداي اۋىق-اۋىق باسىن يزەيدى. سول ارالىقتا باعاناعا قوزىنىڭ مويىنى جەتەتىندەي بيىكتەن سالبىراتىپ، ورتاسى جىپپەن بايلانعان ءبىر ۋىس ءشوپ ىلەمىن. شوپكە جاقىنداعان قارا توبەل ءشوتى يىسكەلەپ باسىن شۇلعىپ تۇرادى دا، ءتيىپ-قاشىپ كۇتىرلەتە باستايدى.

شىنىمدى ايتسام، ەس بىلگەلى تاس باۋىر ەنەسى تاستاپ كەتكەن تالاي قوزىنى كوردىم. كەيبىرىن اعام بوتەن قويعا تەلىپ جىبەرسە، كەيبىرى ءولىپ قالاتىن. سولاردىڭ ەشقايسىنا وسى «قارا توبەل» سەكىلدى ينەنىڭ جاسۋىنداي اياۋشىلىق سەزىممەن قاراماپپىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، قارا توبەل ۇيگە كەلگەن ساتتەن باستاپ ونى ەرەكشە جاقسى كورىپ كەتكەنمىن. سول ارەكەتىمدى سەزگەندەي اعام دا قارا توبەلدىڭ جايىنا باس اۋىرتپايدى. جەتىم قوزىنى كۇتىپ-باپتاۋ سەكىلدى كۇندەلىكتى جۇمىستاردىڭ بارلىعى مەنىڭ مويىنىما جۇكتەلگەن. انشەيىندە ساباققا ارەڭ وياناتىن باسىم قارا توبەل دەسە ەسىم كەتىپ، اعاممەن تالاسا تۇرامىن. مەكتەپكە باراتىن ۋاقىت تاياعانشا كەيدە شەشەم، كەيدە جەڭگەم ازىرلەپ قويعان ءسۇتتى بوتەلكەسىنە قۇيىپ، قوزىنى تويدىرىپ كەتەمىن. تۇستە ساباقتان ورالعاسىن قورا جاقتى توڭىرەكتەپ، قارا توبەلدى اينالشىقتاپ ءجۇرىپ الامىن. ءۇشىنشى توقساننىڭ دەمالىسى قارا توبەلمەن بىرگە ءوتتى دەسەم دە بولادى. اسىق وينايتىن بالالار توبىنا بىردە ءبىر رەت قوسىلمادىم. ءساۋىر جەتىپ قىس بويى قورادا قاڭتارىلعان مال ورىسكە بەتتەگەندە قوزى-لاقتاردى كۇننىڭ كوزىنە شىعارىپ، سىرتتاعى قوراعا قامايتىنبىز. قارا توبەل سىرتىقى قورانىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى بۇزاۋلاردىڭ قاسىنا جايعاستى. قوزى-لاق كورسە ويناعانى، شىنىمەن الىمجەتتىك جاساعانى بەلگىسىز، سۇزگىلەپ، وكىرىپ قۋا جونەلەتىن بۇزاۋلار قارا توبەلگە تيىسپەيتىن. اينالاسى ءبىر ايدىڭ ىشىندە قارا توبەلدىڭ بويى كوتەرىلىپ، ۇرپيگەن ءجۇنى مامىقتاي جۇمساق تارتىپ، جىلتىراپ شىعا كەلدى. ماڭدايىندا ايداي جارقىراعان توبەلى سونداي سۇيكىمدى. اپپاق بوياۋ جاعىپ قويعانداي جاراسىپ تۇر. تەك، قامپيعان قارىنى بويىنداعى بار ادەمىلىكتىڭ شىرقىن بۇزادى دەمەسەڭ، شەرميگەن تۇرىمەن سەلتەڭدەپ جۇگىرگەندە كۇلكىگە قارىق قىلاتىن.

قارا توبەل قوراداعى قويعا، قوزى-لاققا سول كۇيى جولامادى. ۇيىرىنەن اداسقان وگەيدەي سالپاڭداپ بۇزاۋلاردىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرەتىن. قوزى-لاق ەنەسىنە ەرىپ ورىسكە كەتكەندە دە قارا توبەل قورادان ۇزاعان جوق. بۇزاۋلارمەن بىرگە جايىلاتىن قارا توبەل بىردە ءبىر رەت قويدىڭ ارتىنان ەرگەن ەمەس. ءسۇت ىشەتىن ۋاقىت ەسىنە تۇسسە ۇيگە قاراي قۇيىنداي شاڭداتىپ جەتىپ كەلەدى. بۇل كەزدە ەمىزىگى بار بوتەلكەنى ۇمىتقان. تاباق تولى ءسۇتتى تاۋىسىپ، ەسىك الدىندا ءبىراز اسىر سالادى. ءبىر قىزىعى، قارا توبەلدىڭ ءجۇنى قالىڭداپ، بويى وسسە دە قۇيرىعى بالانىڭ جۇدىرىعىنداي ءبىر تۇتام قالپىندا قالىپ قويدى. شەشەمنەن:
- باسقا قوزىلاردان تۇرقى قالىسپاعانىمەن نەگە قۇيىرىعى كىشكەنتاي، - دەپ سۇراعانمىن. «ۋىزىنا جارىماعان جەتىم عوي» دەپ جاۋاپ بەردى. بالالىق قىزىعۋشىلىقپەن سۇراعانىم بولماسا ەشتەڭەنى تۇسىنبەدىم. اكەمىز ومىردەن ەرتەرەك وتكەنىمەن شەشەمنىڭ ارقاسىندا جەتىمدىكتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىندىكتەن جەتىم قوزىنىڭ جايىن قايدان ۇعايىن؟.. ايتەۋىر، قارا توبەل ەكەۋمىزدىڭ دوستىعىمىز ۇزىلگەن ەمەس. كەزەكتى وقۋ ماۋسىمى اياقتالىپ، ءۇش اي دەمالىس باستالعاندا قارا توبەل مەنىمەن بىرگە قوسىلىپ قۋانعانداي كورىندى. ەكەۋمىز كۇندە بىرگەمىز. ەكەۋمىز كول جاعاسىنداعى كوك مايسادا ويناعاندى ۇناتامىز. كول دەگەندە، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ارتقى جاعىندا قاردىڭ سۋى جينالاتىن كول باستالاتىن. اۋماعى اجەپتاۋىر كولگە قامىس-قۇراق ءوسىپ، قاز-ۇيرەك قونىپ، جازداي اۋىل شەتىن بازارعا بولەيتىن. العاش كۇن كۇركىرەپ، كۇن جىلىنعان كەزدەن بالا اتاۋلىنىڭ ءبارى سۋعا ءتۇسىپ، جاز بويى جاعاسىنان شىقپايدى. ءبىر قىزىعى، كولدىڭ اۋىل جاق بەتى كۇن ىسىعان سايىن بىرتە-بىرتە تارتىلىپ، سول ماڭ كوك مايساعا اينالاتىن. اۋىلدىڭ بار بۇزاۋى مەن ورىسكە ەرە الماي قالعان قوي-ەشكىسى سارشا تامىز جەتكەنشە سول جەردىڭ تۇگىن تارتقىلايتىن. قارا توبەل ەكەۋمىز سول كوك مايسادا ارمانسىز اسىر سالامىز. ەكەۋمىز جاقسى كورەتىن مىناداي ويىن بار. ەڭبەكتەپ تۇرا قالسام ارتقا شەگىنىپ بارىپ بار دارمەنىمەن ماعان قارسى جۇگىرەتىن قارا توبەل جەتە بەرگەندە كىلت توقتايدى دا، الدىڭعى قوس اياعىنا كوتەرگەن بويى باسىمەن قويىپ قالادى. ءارى قاراي ەكەۋمىز ءسۇزىسىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى كۇشىمىز جەتكەنشە يتەرەمىز. ماڭايداعى بۇزاۋ بىتكەننىڭ ءبارى «مىنالاردى جىن قاقتى ما» دەگەندەي وقىرانىپ قارايتىن. ءتىپتى، سوڭعى كۇندەرى اۋىل ىشىندە مەن تۋرالى اڭگىمە گۋ-گۋ ەسكەنىن ەستىدىم. اۋزى جەڭىلدەۋ كورشى جەڭگەلەرىمىزدىڭ ءبىرى:
- انا بالانىڭ ەسى اۋىسقان. كۇنۇزاق جەتىم قوزى ەكەۋى ءبىر-بىرىنەن اجىرامايدى. ەسى دۇرىس ەمەس، - دەگەن وسەك تاراتىپتى. شەشەم ءبىر كەزىككەندە ول جەڭگەمىزدىڭ شاڭىن قاعىپ، ءبىراز شىقپىرتىپ الىپتى. سودان بەرى گۋ-گۋ اڭگىمە ساپ تيىلدى. ماعان كىم نە ايتسا دا ءبارىبىر ەدى.

قايدا بارسام قىر سوڭىمنان قالمايتىن قارا توبەل ەكەۋمىزدىڭ كۇنۇزاق كەزبەيتىن جەرىمىز، باسپايتىن توبەمىز جوق. ەرتەڭگى ۋاقىتتا قۇدىقتان سۋ تاسيمىز. شەشەم تارى قۋىراتىن كۇندەرى تەزەك تەرۋگە شىعامىز. اۋىل شەتىن شيىرلاپ ەكى-ءۇش قاپتى كەپكەن سيىر جاپاسىنا تولتىرعاسىن ءتورت اياقتى ەسكى بالالار ارباسىنا مىقشىڭداپ تيەپ، ۇيگە قايتامىز. بىرەسە الدىعا وزىپ، بىرەسە ارتتا قالىپ، بىرەسە قاتارلاسا جۇرەتىن قارا توبەل ايتقانىڭنىڭ ءبارىن تۇسىنەتىن. «قارا توبەل، ءجۇر»، «قارا توبەل، تۇر»، «قارا توبەل، جات» دەگەن بۇيرىقتاردى تسيركتىڭ ۇيرەتىلگەن جانۋارىنداي بۇلجىتپاي ورىندايدى. كەيدە اقىلدىلىعى جاعىنان ەسىك الدىندا پاڭدانىپ جاتاتىن اقتوستەن اسىپ تۇسەتىن. قارا توبەلدىڭ وسى قىلىقتارى بارىنە ايان. اسىرەسە، مەن قۇرالپى كورشىنىڭ بالالارى ونى اينالشىقتاپ، ءار قيمىلىن قىزىقتاۋعا تويمايتىن. ونداي ساتتەردە مەنىڭ ءباسىم ارتىپ، بالالارمەن بىرگە ەسكى كلۋبتىڭ كولەڭكەسىندە وتىرىپ الىپ كونتسەرت قويعان تسيرك ارتىسىندەي بەلسەنىپ كەتەمىن. قارا توبەل ەشقاشان جەرگە قاراتقان ەمەس. بەرىلگەن بۇيرىقتى ەكى ەتپەيدى. بالالار ءماز بولعان سايىن قارا توبەلدىڭ دەلەبەزى قوزىپ، توسىننان ءتۇرلى تريۋك ويلاپ تاپقانداي نەشە ءتۇرلى قيمىلدار كورسەتەدى. اۋىزىن قيسايتىپ ماڭىراعاندا الدەكىمدى كەلە ەتكەن ادامنان اۋمايدى. ماڭايىمداعىلار «وسىنىڭ ءبارىن قالاي ۇيرەتىپ ءجۇرسىڭ، ءبىزدىڭ ءيتىمىزدىڭ ءوزى ماۋباس، مۇندايدىڭ ءبىرىن دە جاسامايدى» دەپ تاڭىرقايتىن. كەيدە بالالاردىڭ قولىنداعى جازدىق باس كيىمىن تۇمسىعىمەن ءىلىپ الىپ، تۇرا قاشادى. قۋساڭ جان بالاسىنا جەتكىزبەيدى. باس كيىمدى اۋلاققا تاستاپ كەلەتىن قارا توبەل تەگىن كونتسەرتىن قايتا جالعاستىرادى. كلۋب كولەڭكەسىندە قويىلىم اياقتالعاسىن باس كيىمى قولدى بولعان بالا ىزدەپ ءجۇرىپ ارەڭ تاباتىن.

قارا توبەل ەكەۋمىزگە قوي كەزەگىنە بارعان ەرەكشە ۇنايتىن. ءبىزدىڭ اۋىل الدىنداعى قويىن ءتورت-بەس كەزەك ءبولىپ باعاتىندىقتان ءبىزدىڭ كەزەك ون شاقتى كۇندە قايتا اينالىپ سوعاتىن. بۇل مىندەتتى دە اعام قورىقپاستان ماعان جۇكتەپ قويعان. العاش كەزەككە بارىپ كەلگەندە شەشەم اينالىپ-تولعانىپ، «بالام ازامات بولدى» دەپ ماڭدايىمنان سۇيگەن. قورقاتىن دانەڭە جوق، اۋىلدان شىعا سالا جايىلىمنان باس كوتەرمەيتىن قويلار ءبىر قىردان اسىپ تۇسكەنىمەن ءارى قاراي اتتاپ باسپاي، ءتورت-بەس شاقىرىمدى شيىرلاپ ءجۇرىپ الاتىن. تاڭەرتەڭ قايماعى اجىراتىلعان سۇتكە تويىپ شىعاتىن قوزى ءبىراز ۋاقىت وتكەنشە جايىلماي، قاسىمنان شىقپايدى. جۋسان ءيىسى اڭقىعان دالادا بوزتورعايدىڭ شىرىلى عانا ەستىلەدى. اراسىندا شيقىلىقتاپ ءارى-بەرى سەندەلگەن سارىشۇناقتى كورىپ قالاسىڭ. قويلار، سوسىن ءبىز عانا... ەكەۋمىز توبە باسىنا وتىرىپ الىپ اڭگىمە سوعامىز. قارا توبەل جاۋاپ قاتاتىنداي:
- قارا توبەل، اناڭدى ساعىناسىڭ با؟ - دەيمىن وعان. جاۋاپ جوق. دەسە دە «نە ايتىپ تۇرعانىڭدى ءتۇسىندىم» دەگەندەي باسىن اۋىق-اۋىق شۇلعيدى.

- شىنىڭدى ايتشى، اناڭدى ساعىندىڭ عوي، يا... ەگەر ادام ۇقساپ سويلەگەنىڭدە ماعان ءبارىن ايتىپ بەرەتىن ەدىڭ. ودان سوڭ ەكەۋمىز دالانى باسىمىزعا كوتەرىپ ءان ايتاتىن ەدىك. وكىنىشتى، سەن سويلەي المايسىڭ. مۇمكىن قارا تۇساققا رەنجىپ جۇرگەن شىعارسىڭ، ا؟ بىراق ونىڭ سەندە شارۋاسى جوق قوي. انە، ويىندا تۇك جوق، قۇيرىعى جايقالىپ جايىلىپ ءجۇر. قورىقپا، مەن سەنىڭ ارقاشان قاسىڭدا بولامىن. ءالى-اق ءوسىپ، مىنا وتارعا قوسىلىپ كەتەسىڭ. مەن دە كۇنى ەرتەڭ ءداۋ جىگىت بولامىن. تۇسىنەمىن، اناسىز ءومىر ءسۇرۋ قيىن. تانيتىن شىعارسىڭ، بىرگە وقيتىن اسحات دەگەن دوسىم بار عوي. بىلتىر سونىڭ اناسى قايتىس بولعان. سودان بەرى دوسىمنىڭ مىنەزى وزگەرىپ، تۇيىقتالىپ كەتتى. اتتەڭ، قارا تۇساق سەنەن بەزىنبەگەندە اناۋ قويلارمەن بىرگە جۇرەتىن ەدىڭ. ءتۇسىندىڭ بە؟ - دەيمىن وعان، داۋىسىمدى نىعىرلاپ. كەيدى داۋىسىم قاتتىراق ەستىلگەندە سەلك ەتە قالاتىن قارا توبەل بار دەنەسىمەن سىلكىنىپ الادى دا، قايتادان الاڭسىز كۇيىس قايىرۋعا كىرىسەدى. قارا توبەل جاۋاپ قاتپاسا دا سانسىز سۇراقتىڭ استىنا الىپ، ءار نارسەنى سۇراعىشتاي بەرەمىن. كوپ مازاسىن الىپ جىبەرسەڭ رەنجىگەن جانداي ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قاسىڭنان ۇزاپ كەتىپ قالادى. «بالكىم، قارا توبەل جاۋاپ بەرىپ جاتقان شىعار، وكىنىشتىسى، ونىڭ ءتىلىن تۇسىنبەيمىن عوي» دەپ ءوزىمدى جازعىرامىن. «اتتەڭ، ەگەر قوزى بولىپ تۋعاندا قارا توبەلدىڭ ءار ءسوزىن ۇعاتىن ەدىم» دەپ قيالدانامىن. بىراق، «قارا توبەلدىڭ تاعدىرى باسىما كەلسە قايتپەكپىن» دەگەن سۇراق سۋماڭ ەتە قالعاندا لەزدە ويىمدى باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرەمىن. ۇنەمى ءسويتىپ ءجۇرىپ كەشتى باتىرامىز.

كەشكىلىك قويدى اۋىلعا كىرگىزگەن سوڭ ۇيدە قارا توبەل ەكەۋمىزدەن اسقان قادىرلى جان بولمايتىن. شەشەم قالبالاقتاپ بار جىلى-جۇمساعىن اۋزىما توسادى. جەڭەشەم دە بايەك بولىپ جۇرگەنى. قاراڭعى تۇسە قورا-قوپسىنى جايعاپ ورالاتىن اعام:
- بوتەن قوي ىزدەگەن ەشكىم جوق، قوي كەزەكتىڭ باسى تۇگەل، - دەگەندە كوڭىلىم جايلانىپ سالا بەرەدى. ونداي كەزدە شەشەم:
- الاڭداما، ءىشىپ-جەپ ال. قارا توبەلگە دە ءسۇت قۇيىپ قويدىم، - دەيتىن. ىشكە ەل قونعاندا كۇنۇزاق قوي سوڭىندا سالپاڭداپ سىلەڭنىڭ قاتقانى بىردەن سەزىلىپ، كۇن قاقتاعان ءجۇزىڭ ەرەكشە الابۇرتىپ، وتىرعان جەرىمدە قور ەتە قالاتىنمىن.
قارا توبەل ەكەۋمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى جەتەكتەگەندەي جازدى ورتاسىنا اۋداردىق. ماعان سالسا كۇزدە ساباق باستالعاندا مەكتەپكە ەرتىپ بارۋدان تايىنبايمىن. ءارى قارا توبەلدىڭ قىر سوڭىمنان قالمايتىنىنا سەنىمدى ەدىم. اتتەڭ، سول كۇنگى وقيعا ەكەۋمىزدى ماڭگىلىككە اجىراتىپ كەتەرىن بىلگەندە قارا توبەلدى كوتەرىپ الىپ، باسىم اۋعان جاققا قاشىپ كەتەر ەدىم... سول كۇنى سىنىپتاس دوسىم «ءجۇر، سۋعا ءتۇسىپ قايتايىق، جاز بويى جانىمىزعا جولاماي قويدىڭ» دەپ وتىنبەگەندە، ءبارى باسقاشا بولار ما ەدى، كىم ءبىلسىن...
كۇندەلىكتى ادەتپەن سيىر ورىسكە ۇزاعاسىن بۇزاۋلاردى كول جاققا ايداعالى جاتقانمىن. قارا توبەل ورىننان قوزعالاتىن ءتۇرى جوق. كوزى جاساۋراپ، اۋىق-اۋىق كوك جوتەل قىسقانداي ىشقىنىپ-ىشقىنىپ باسىلادى. جۇگىرىپ شەشەمدى شاقىرىپ كەلدىم. ادەتتەگىدەي ءسۇت بەرىپ ەدىك، تۇمسىعىن دا باتىرمادى. نە قاراسان سوققانىن بىلمەيمىن، بىرەسە جاتادى، بىرەسە تۇرادى. سالدەن سوڭ ءسۇتىن ازداپ ءىشىپ، قايتادان جاتا قالدى. قارا توبەلدى اربا سالىپ ءۇي جاققا الىپ باردىق. سارايدىڭ كولەڭكەسىندە الدىڭعى اياعىن سوزىپ جاتقان قالپى قوزعالمادى. شەشەم اۋىزىن اشىپ قارادى. ەشقانداي اۋرۋ بەلگىسى بايقالماسا دا قارا توبەلدىڭ ەشتەڭەگە كوڭىل-حوشى جوق. شەشەم ەكەۋمىز اينالشىقتاپ جۇرگەندە سىنىپتاس دوسىم اسحات كەلدى. قارا توبەلدىڭ جاتىسىن كورگەن ول:
- قوزىڭ اۋىرىپ قالعان با، نە بولعان؟ - دەپ سۇرادى.

- بىلمەيمىن، سولاي سەكىلدى. تاڭ ەرتەڭ بۇزاۋ ايداۋعا بارسام ءبىر ءتۇرلى بولىپ تۇرعان. سودان بەرى جاعدايى تۇك وزگەرمەدى. ءبىر ساعاتتان استى، شەشەم ەكەۋمىز نە اۋرۋ كەلگەگىن تاپپاي جاتىرمىز، - دەدىم وعان.

- ەشتەڭە ەتپەس، جازىلىپ كەتەدى عوي. ادام ەمەس قوي دوقتىر شاقىراتىن. جازىلىپ كەتەدى. ۋايىمداما، دوسىم! ءجۇر، ودان دا سۋعا ءتۇسىپ قايتايىق. جاز شىققالى سەنى سيرەك كورەتىن بولدىق قوي، - دەدى اسحات كوڭىلىمدى اۋلاپ. مەن اسحاتقا قارا توبەل جازىلمايىنشا ەشقايدا اتتاپ باسپايتىنىمدى ايتتىم. ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىزدى تىڭداپ تۇرعان شەشەم:
- كەشە جايىلىپ ءجۇرىپ جاقپايتىن ءبىر نارسە جەپ قويعان شىعار. ۋايىمداما، ءوزىم قارايمىن. بار، سۋعا ءتۇسىپ كەلە عوي. اسحات دۇرىس ايتادى، قارا توبەل پايدا بولعالى ويىندى دا ۇمىتتىڭ. بالا بولىپ ويناعانىڭ دا دۇرىس، - دەپ باستىرمالاتا جونەلدى. شىندىعىندا اسحاتتىڭ كوڭىلىن قيمادىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، دوسىمنىڭ بىلتىر اناسى قايتىس بولعانى ەسىمە ساپ ەتە تۇسكەندە ونىڭ وتىنىشىنەن باس تارتۋدى ابەستىك سانادىم. قارا توبەلمەن قيماي-قيماي قوشتاسىپ كول جاققا بەتتەدىم.

كول جاعاسىنا جەتكەسىن ءبارىن ۇمىتىپ كەتتىم. سۋعا شومىلۋعا كەلگەن بالالاردىڭ قاراسى كوپ ەكەن. ءبارىنىڭ شاشىن تىقىرلاپ الىپ تاستاعان، ونىڭ ۇستىنە سۋدىڭ ىشىندە ءبارى دامبالشاڭ جۇرگەندىكتەن كىمنىڭ كىم ەكەنىن اجىراتۋ قيىن. كەلە سالا اسحات ەكەۋمىز سۋعا كۇمپ بەردىك. بالالار ءبىر-بىرىمىزگە قارا باتپاق لاقتىردىق، سۋ ىشىندە بوتەلكە ىزدەپ وينادىق، اراسىندا جاعاعا شىعىپ الاۋ جاقتىق، ايتەۋىر قۇمارىمىز قانعانشا كولدەن شىقپادىق. ءتۇس اۋعاندا بالالاردىڭ الدى تاراي باستاعاندا مەن دە ۇيگە قايتتىم. اسحات «ءازىر قايتپايمىن» دەپ قالىپ قويدى. ۇيگە كەلسەم قارا توبەل كورىنبەيدى. اۋرۋىنان قۇلان-تازا جازىلىپ بۇزاۋلارعا قوسىلعان بولۋى مۇمكىن دەپ توپشىلادىم. جازدىق سارايعا بەتتەگەنىمدە سىرتتاعى قازان-وشاق جاقتان ءۇزىلىپ-تامىپ تاراعان قۋىرداقتىڭ ءيىسى مۇقىم اۋلانى باسىپ قالدى. دەنەنى سۋ سورىپ ونسىز دا قارىن اشقان قارا باسىم سىلەكەيىم شۇبىرىپ قويا بەردى. «بۇلار ناعىپ تۇسكى استى ۋاقىتىندا ىشپەگەن» دەگەن وي قىلاڭداعانىمەن جەڭگەمنىڭ داستارحان ازىرلەپ ىلدىم-جىلدىم قيمىلداپ جۇرگەنى، وعان شەشەمنىڭ بولىسىپ ءوز بەتىنشە بايەك قاققانى كوز الدىما ەلەستەگەندە قارىنىمنىڭ اشقانىن انىق سەزدىم. جازعى سارايدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي بەرگەنىم سول، قارسى الدىمنان قولىنا تاباق ۇستاعان شەشەم كەزىكتى. تاباققا ءۇش-ءتورت جىلىك ەت سالىپ العان. ءىشىم ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي:
- قارا توبەل قايدا، - دەدىم ءوڭىم سۇرلانا داۋىسىم دىرىلدەپ. شەشەم بايعۇس جايباراقات. ىشكى تولقىنىسىمدى ەلەڭ قىلماستان:
- جەتىم قوزىنى ايتاسىڭ با؟ سويىپ تاستادىق. انە، قۋىرداق تا ءپىسىپ قالدى، تەزىرەك كىرە عوي، - دەدى دە، جازعى ساراي الدىندا كەرۋلى تۇرعان جىپكە ەتتى جايۋعا كىرىستى. ۇستىمنەن سالقىن ەمەس، ىپ-ىستىق سۋدى بىرەۋ توڭكەرە سالعانداي ءتانىم دە، جانىم دا شىجعىرىلىپ بارادى.

- قارا توبەل قايدا، وعان نە ىستەدىڭدەر، - دەپ، ايبات شەككەن مىسىقتاي كەيىن شەگىنشەكتەي بەردىم. شەشەم مەنەن مۇندايدى كۇتپەسە كەرەك:
- كوتەك، مىنا قاعىنعىر نە دەيدى، ادامدى ۇرا ما تەگى. سويىپ تاستادىق دەيمىن. ءتورت اياعى سەرەيىپ تىپىرلاي باستاعاسىن ارام قاتپاسىن دەپ باۋىزدادىق. قۇيرىعىنا ماي جيناماعان دەمەسەڭ قوڭدى ەكەن، - دەپ، ءوز-وزىمەن الەك. قۇلىنداعى داۋىسىم اۋىلعا ەستىلەردەي «قارا توبەل» دەپ شىڭعىرىپ جىبەردىم. «قارا توبەل، قايداسىڭ؟ قارا توبەل... قارا توبەل...» دەپ جىندى ادامداي اۋلانى اينالىپ جۇگىرە بەرىپپىن. قۋىرداقتى بۇلك-بۇلك قايناتقان قارا قازاندى تەۋىپ وتپەككە وقتالعانىمدا تراكتورىن جوندەپ جاتقان اعام جانۇشىرا جۇگىرىپ جەتىپ كوتەرىپ الدى. بالا بولىپ ەسىمدى بىلگەلى ءدال بۇلاي جىلاپ كورمەپپىن. «ءبارىڭ وتىرىك ايتاسىڭدار... مەنى ادەيى الداپ كول جاققا جىبەردىڭدەر... قارا توبەل ولمەيتىن ەدى... سەندەر سويىپ تاستادىڭدار...» دەپ ايقايعا باسىپ جاتقانىم ەسىمدە، ءارى قاراي تالىقسىپ كەتىپپىن.

ويانسام تۇپكى بولمەدە جاتىر ەكەنمىن. ەسىك الدىنا شىعىپ ەدىم، كەش قارايىپتى. كوزىم دومبىعىپ، كۇلبۇلتەلەنىپ ءىسىپ تۇر. كەش قارايىپتى. شەشەم ەشقاشان بەيمەزگىل ۋاقىتتا ۇيىقتاتپايتىن. قارا توبەلدىڭ قايعىسىنان سوڭ وياتىپ جىبەرۋگە باتپاسا كەرەك. اۋەلە ساكىنىڭ جانىندا سۇيەك ءمۇجىپ جاتقان اقتوسكە كوزىم ءتۇستى. قوزىنىڭ سۇيەگى... ەسىك الدىنان قولىما ىلىككەن قالاقتى اقتوسكە قاراي اتىپ جىبەردىم. وڭدىرماي قاق ماڭدايىنان ءتيدى. قاڭ ەتكەن اقتوس سىتىلىپ كوشەگە قاشتى. بار كەگىمدى يتتەن العانداي جەرگە وكسىپ وتىر كەتتىم.

قارا توبەل پىشاققا ىلىنگەن سوڭ ءۇي-ىشىمەن بىرازعا دەيىن سويلەسپەدىم. بۇزاۋ قاراعاندى سىلتاۋ ەتىپ ۇيگە ءتۇس كەزىندە، سوسىن كەشكە ءبىر-اق ورالامىن. ساباق باستالعانشا قويدىڭ كەزەگىنە بارۋدى دا دوعاردىم. وزدەرىنىڭ ءبىر كىناسى بار سەكىلدى شەشەم دە، اعام دا قوي كەزەگىنە بار دەپ قىستامادى. قارا توبەلدىڭ كەلمەسكە كەتۋى مەنى ءاپ-ساتتە ەسەيتىپ جىبەرگەندەي كۇيدەمىن. كوپ ۋاقىت وتكەنشە ەت قوسىلعان تاماق كورسەم داستارحان باسىنان تۇرىپ كەتەتىندى شىعاردىم. ەسىك الدىندا كەرۋلى جىپكە ءىلىپ قويعان ەت كورسەم جۇرەگىم لوقسىپ، قارا توبەل كوز الدىما ەلەستەي بەرەتىن...

قارا توبەەەەل... قارا توبەەەەل... ءوز داۋىسىمنان ءوزىپ شوشىپ وياندىم. دالاداعى جارىق الا كولەڭكەلەنىپ، بولمە ءىشى كۇڭگىرت تارتقان. جاتىن بولمەگە جۇگىرىپ جەتكەن ايەلىم:
- ءبارى دۇرىس پا؟ ءۇيدى باسىڭا كوتەرىپ ايقايلاعانىڭ نە؟ الدە باستىرىلىپ قالدىڭ با؟ - دەپ بايەك قاعىپ ءجۇر. نە بولعانىن ءوزىم دە تۇسىنبەگەندىكتەن ايەلىمنەن:
- مەن قايدامىن؟ - دەپ سۇرادىم. مىناعان ايتقان ءسوزىم شىعىن دەگەندەي ايەلىم:
- قايداسى نەسى؟ ۇيدەسىڭ. باعانا كوشەگە سۋ شاشىپ كەلدىڭ دە جىن ۇرعانداي بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالدىڭ. شايعا وياتىپ ەدىم، تۇرمادىڭ. ءتۇس كوردىڭ بە، بىلمەيمىن، اراسىندا الدەنەدەن شوشىنعانداي «قارا توبەل» دەپ داۋىستاپ قوياسىڭ. بەيمەزگىل ۋاقىتتا ۇيىقتاما دەپ ەدىم عوي. تۇر، تاماق دايىن! وتكەندە اۋىلدان بەرىپ جىبەرگەن قوزىنىڭ ەتىنەن قۋىرداق ازىرلەپ قويدىم، - دەدى اس ۇيگە ءوتىپ كەتتى.
...جۇرەگىم لوقسىپ، سىرتقا قاراي تۇرا جۇگىردىم...

ماقسات رامازان

Abai.kz