ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىن ەسكە العاندا

ماعازبەك ميانۇلى شارافي

بايقاساڭ ىلە جەردىڭ ورتاسىنداي،
ەگەردە دەنە بولسا قولقاسىنداي.
تاۋى التىن، تاسى كۇمىس، اعاشى جەز،
سۋلارى ەركەك قويدىڭ سورپاسىنداي.

ىلەنىڭ باسى كۇنەس جىلجىپ اققان،
قوسىلعان ءاربىر بۇلاق ءار تاراپتان.
قاسىندا شاپقى دەگەن ءبىر وزەن بار،
اعىنى ارتىعىراق شاپقان اتتان.

قاس دەگەن سول جاعىندا ءبىر ءسىڭىلىسى،
بالاداي اساۋ مىنگەن جالپاڭ قاققان.
جىرعالاڭ، كوكسۋ، تەكەس وڭ جاعىندا،
تەكىرتىپ ماس ادامداي اتقا شاپقان.
قوسىلىپ ءبارى كەلىپ ءبىر ىلەگە،
اپتىعىن سوندا باسىپ تىنىم تاپقان، –دەپ باستالاتىن ۇزاق تولعاۋى ىلە تۋرالى تۇسىنىكتى ايقانداي تۇسەدى.

بالا تاڭجارىق

اقىن تاڭجارىق جولدىۇلى 1903 جىلى تۋىپ، 1947 جىلى قايتىس بولادى. وسى قىسقا ومىرىندە قىرۋار شىعارمالار جازىپ ارتىنا وشپەيتىن ونەگە، ءىز قالدىرىپ، ناعىز ادامدىق قاسيەتتەرىن ايگىلەدى. اقىننىڭ وسى قىسقا ءومىرى اقيقاتپەن قاتىگەزدىكتىڭ شيلەنىسكەن، قۇلدىق ەزگىنىڭ ارپالىسىنا تۋرا كەلسە دە كەۋدەسىنەن اتىلىپ شىققان ولەڭدەرىن توقتاتا العان جوق. ادەبي شىعارمالارى، داستاندارى، ولەڭدەرى حالىقتىڭ جۇرەگىندە ساقتالىپ كەلەدى. ءبىرتۋار دارىن يەسى وسىلايشا ارتىنا ولمەيتىن ءىز قالدىرىپ كەتتى.

ول ادەتتەگى اۋىلدان اسپاعان اقىن ەمەس. تاڭجارىق شىعارمالارى ۇشان-تەڭىز دارياداي اعىنى كۇشتى، ومىرشەڭ تۋىندىلار. اقىننىڭ جازعان شىعارمالارى، ولەڭ-داستاندارى حالىق جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن ورىن الىپ، ازاتتىقتان بۇرىن ازداپ باسپا بەتىن كورسە دە، كەيىنگى جيىرما جىلدان اسا ۋاقىت سولشىلدىق يدەيانىڭ كەسەلىنەن اقىندىزيالىلار قاتارىندا سارى ىزىنە شىراق الىپ قارسى تۇرعان، «كونەنىڭ قالدىعى» دەپ قۋدالاعان. سول تۇستا حالىق ىشىندەگى شىعارمالار جينالماي اياقسىز قالعان. ءسويتىپ، جىلدار اۋناپ، 1978 جىلدىڭ اياعىندا حالىقتىق سيپاتقا يە، قىتاي كومپارتياسىنىڭ 11 كەزەكتى ءۇشىنشى جالپى ماجىلىسىنەن كەيىن ياعني 1980 جىلدان باستاعان ناقاق، جالعان، قاتە يدەيالار انىقتالىپ، ءار ۇلت حالقى ءوزىنىڭ جولىمەن ءجۇرۋى كەرەك دەگەن ءسوز بارىنشا ايقىندالىپ ءار ۇلتتىڭ وقۋ-اعارتۋى، تاريحى، ادەبيەتى، مادەنيەتى سالت-ساناسى، ادەپ-عۇرپى، ءدىلى، ءدىنى قالپىنا كەلىپ، ءوندىرىس جاۋاپكەرلىك ءتۇزىمى اتقارىلىپ، ءار ۇلتتىڭ، ءار ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىك ءتۇزىمى وزىنە بەرىلىپ، حالىقتىڭ كوكەيتەستى ارمانى ورىندالعان ەدى.

حالىققا كۇن ساۋلەسى تۇسكەن جىلداردى ۇمىتۋعا بولمايدى. مىنە وسىنداي جاقسى ساياساتتىڭ ارقاسىندا ءار ۇلت حالقى ونىڭ العاباسارلارى، جول باستاۋشىلارى ءوزىنىڭ قازاق حالقىنا ءتان وقۋ-اعارۋدى كەمەلدەندىرۋ ارقىلى تاريحي قۇندىلىقتاردى ىزدەي باستادى.

قازاق ادەبيەتىن، مادەنيەتىن، شەجىرەسىن جيناۋ، رەتتەۋ كەمەلدەندىرۋ  ۇلىت بولىپ تۇرۋداعى قۇندىلىق ەكەندىگىن تانىپ جەتتى. وسى قاتاردا تاڭجارىق شىعارمالارىن جيناۋ جوعارى ورەگە كوتەرىلدى.

مىنە بۇل 1980 جىلدار ءىشى بولاتىن. بۇعان ات سالىسقان ادامداردان ورازانباي ەگەۋباي، جاقىپ ءجۇنىسۇلى قاتارلى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەگى زور بولعان. وسى كەزدە تاڭجارىق جوعارى ورەلى قۇرداستار، زامانداستارى تاڭجارىق اقىننىڭ حاتشىسى بولعان زامانداستارىنىڭ كوبى كوزى بار ءتىرى كەزى ەدى. اقىن شىعارمالارى حالقىنا جاعىمدى بولعاندىقتان ولەڭدەرىنىڭ كوبى حالىقتىڭ كوكەيىندە ساقتالىپ جاتتالىپ قالعان. ءتىپتى ناقتىلى بىلەتىن ادامداردان جازىپ سىزىپ، بىرەۋدەن ەندى بىرەۋگە تەز تارالىپ كەتكەن.

ايگىلى اقىن تاڭجارىقتىڭ ولەڭدەرىنىڭ حالىق جۇرەگىندە كوبىرەك ساقتالىپ قالۋى – تاڭجارىق زامانىنىڭ ادامدارىن باۋراپ العاندىقتان ىزدەپ ءجۇرىپ قول جازبالاردى كوشىرىپ قولدان قولعا وتكىزىپ كەتكەنىنەن ەدى. حالىق اۋزىنان جينالعان ولەڭدەردى باسپا بەتى ءبىرىن ءبىر، ەكىسىن ەكى ىلە حالىق باسپاسىنا جاريالاپ وتىرعان. وسىنداي تىرىسشاڭدىقتان كوپتەگەن ولەڭ داستاندارى حالىق اۋزىنان جيناپ باسپا بەتىندە حالىقپەن قايتا جۇزدەسىپ وتىرعاندىقتان، وسىلاي ىزدەۋدىڭ ارقاسىندا 2000 جىلدارعا دەيىن ايگىلى اقىن تاڭجارىقتىڭ 3 تومدىق شىعارمالارى جينالىپ كەمەلدەنىپ باسپادان شىڭىپ، جۇرتقا تاراتىلعان بولاتىن.

اقىن 43 جىلدىق قىسقا ومىرىندە «ءسانۋار پاتشا»، «نازگيۇل»، «سادىق پەن ءساليحا»، «مولدا مەن باقسى»، «ءبورى مەن ءبورىباسار»، «شىن تىلەك»، «ارمانىم مەنىڭ»، «كىم جاتىر اباقتىدا»، «ەلگە امانداسۋ»، «جەرگە امانداسۋ»، «ەل سىرى»، «سادى ەلىنە»، «الپىسباي اقالاقشىعا»، «تۇرمە حالى»، «تۇرمە تاريحى»، «جىگىتتى سۇلۋ كورسەتكەن»، «اقىن سىرى»، «وتكەن كۇن»، «كىلتشىگە»، «انار ساۋلە» سياقتى كوپتەگەن ايگىلى شىعارمالارىن كەيىنگى جۇرتقا قالدىردى.

دەگەنمەن، بۇل تۋرالى مەنىڭ دە بىلمەيتىندەرىم قانشاما؟ اقىن شىعارمالارىن ايتىپ تاۋسۋ مۇمكىن ەمەس. ايگىلى اقىن تاڭجارىقتى تۋادا بىتكەن قاسيەتتەردەن كەندە ەمەس، قايتا بولەكشە دارىنى مول دەپ قاراۋعا بولادى. وعان قوعام جانە زامان اعىنى قوسىلىپ ادام ءوزىن ۇشتاي تۇسۋىدە دە ءبىر جەتەكشىلىك ءرول وينايدى.

«ويشىلدىق، سەزىمتالدىق، زەرەكتىك» انا سۇتىمەن بىتەتىن قاسيەت دەپ زەردەلەيدى ويشىلدار.

دارىندىلىق دامي كەلە، ەسەيە كەلە، جۇرە-جۇرە ادامدىق ورەگە جەتەتىندىگى داۋسىز اقيقات. ايگىلى تاڭجارىق اقىن الىپ تۇلعا. اقىننىڭ الىپتىعى بالا جاسىنان-اق بىلىنگەن. تۋادا بىتكەن الىمدى، دارىندى، قايتپاس قايسارلىعىن بايقاعان اكەسى جولدى ونى ءوز اۋىلىنداعى  مىڭباي مولدادان وقىتادى. ول زاماندا قازاق بالالارىن يسلام ءدىنىن نەگىز ەتىپ وقىتاتىنى بەلگىلى. يسلام وقۋى بويىنشا الدىمەن «يمان شارت»، «اپتيەك» پەن ساۋات اشادى. ءدىني قاعيدالار ول زاماندا باستى ورىندى يەلەدى. سول مىڭباي مولدا جاعىنان زەرەك بالا، بىلگىش قايسار بالا اتالىپ، اكە-شەشەسىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنەدى. اكەسى جولدىنىڭ وزىنە ءتان اۋقاتى بولسا دا كەيىندەپ كەدەيلەسىپ، ءوز ىشىندەگى قامابايدىڭ جىلقىسىن باعىپ، تۇرمىسىن قامداپ جۇرەدى. باي ەل شاقىرىپ، بيەباۋدا داستارقان جايىپ، بيە بايلاپ جاتقان.سوندا ايعىردىڭ ساۋىرناماي جاعىپ جاتقان اكەسى جولدىنى قاپىلىستا ايعىر تەۋىپ جىبەرىپ، اۋزى-مۇرنىنان قان ساۋلاپ كەتەدى. اكەسىنە جانى اشىعان ون جاستاعى بالا تاڭجارىق:

جولدى اكەم ەدى باس قالقام،
جيىلماي قاپتى داستارقان.
قاس قاققانشا بولعانى-اي،
اۋزى-باسى تاس تالقان، – دەپ سۋرەتتەپ، جينالعان جۇرتتى وزىنە جالت قاراتادى. قان-جوسا بولعان اكەسىنە جۇرتىڭ قابىرعاسى قايىسادى.

ءوستىپ ءجۇرىپ ساۋاتىن اشا باستاعان بالا تاڭجارىق اكەسى جولدىعا ەرىپ مەشىتكە ناماز وقۋعا دا بارادى.

جاساپتى بۇل مەشىتتى دىڭگەك قويىپ،
ارقالىقتى دىڭگەككە ءمىن دەپ قويىپ.
ىشىندە اق سالدەلى ءبىر موللا وتىر،
پايعامپار بار قۇدايىم ءبىر دەپ قويىپ.
مولدەكەم ابدەن مەنىڭ زارەمدى الدى،
بەس ۋاقىت نامازدان مىندەت قويىپ، – دەگەن ولەڭ جولدارى ەل اراسىنا تەزدەن تاراپ كەتەدى. تاڭجارىقتىڭ دارىنىن بايقاعان ەل ونى «بالا اقىن» - دەپ اتاپ كەتەدى. ەندى يسلام جازۋىنا كەلسەك: تۇرىك حالقى دەپ اتالاتىن حالىقتىڭ ءبىر تارماعى بولعان قازاق حالقى ءوزىن ارابتىڭ انەس ساقاباسىنان تاراتىپ، جالعان شەجىرە جازعان. وندا قازاق حالقىنىڭ ءتۇپ اتاسى ساحابا اراب دەپ مويىنداتىپ، ون توعىزىنشى عاسىرعا دەيىن وسىلاي جالعان شەجىرە ۇستانىپ كەلەدى.

بۇنىڭ شىندىعىنا كەلسەك، تۇرىك حالقىنىڭ ءبىر تارماعى بولعان قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحىنىڭ تۇرىك حالقىمەن قاتارلاسىپ بۇگىنگە جەتكەندىگى ايقىن.

تۇرىكتەر مەن تۇركەشتەر زامانىندا قازاق دالاسىنا، ورتا ازياعا ارابتار شاپقىنشىلىق جاسادى. تۇركەش قاعانى سۇلۋ قاعان ورتا ازيا ەلدەرىمەن بىرلەسىپ، ارابتاردىڭ بەتىن بىرنەشە رەت قايتارعان بولسا دا، 737 جىلى امۋ دارىيا جاعاسىنداعى سوعىستاردا ارابتاردان جەڭىلىپ قالدى.

ارابتار ورتا ازيانى بۇكىلدەي باسىپ الاىپ، وسىلاي تۇرىك حالقىنىڭ جازۋىن كەلمەسكە كەتىرەدى. تۇرىك جازۋىن بىلگەن ءوزىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن ايتقانداردى اياۋسىز قۋدالايدى، قىرعىندايدى كەلمەسكە كەتىردى. تاس بەتىندەگى جازۋلاردى قىرىپ ءوشىردى.

ءوز تاريحىن بىلەتىندەردىڭ بارلىعىنىڭ كوزىن قۇرتادى. تۇرىكتىڭ جازۋ مادەنيەتىن تاريح بەتىنەن وشىرەدى. اراب جازۋىمەن بۇكىلدەي يسلامداستىردى. اراب جازۋى بىزگە وسىلاي كەلگەن. جازۋ مادەنيەتىنە كەلسەك بۇرىنعى نايمان، كەرەيلەرگە دەيىن سان توڭكەرىس، سىلكىنىس وتكەن. قازاق نايماندارى سوعدى جازۋىن قولدانعان. نايماندار حاندىعى كەزىندە «نايمان جازۋى»، شاعاتاي كەزىندە «شاعاتاي جازۋى» جانە «پارسى جازۋى»، كەيىن «تاتار جازۋى» قولدانىلىپ كەلدى. ءتىپتى، قازاقتار ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن وسى شاعاتاي جازۋىن، اراب جازۋىن قولدانىپ كەلدى.

قازاقتى وسى جاعدايدان قۇتىلدىرۋ ءۇشىن قازاق عالىمى احمەت بايتۇرسىنۇلى اراب جازۋى نەگىزىندە قازاق انا ءتىل جازۋىن، قازاق جازۋ الىپپەسىن بارلىققا كەلتىرىپ، ءوزىنىڭ توتە جازۋىن جاساپ، 1912 جىلدان باستاپ قازاق حالقى وسى جازۋمەن مەكتەپتەر اشىپ، ءوز انا تىلىندە وقيتىن بولعان.

1930 جىلعا دەيىن احمەت بايتۇرسىنۇلى جازۋىمەن كوپتەگەن ادەبيەت، ادەبي كىتاپتار جارىق كورگەن. بۇل توتە جازۋ «احمەت بايتۇرسىنۇلى الىپپەسى» دەپ اتالادى. ايگىلى اقىن تاڭجارىق شىعارمالارى جانە قولجازبالارى وسى توتە جازۋدا جازىلعان. بۇل جازۋدى قىتايداعى قازاقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى.

اكادەميك رابيعا سىزدىقوۆانىڭ «تۋعان ءتىل» جۋرنالىنان ا.بايتۇرسىنۇلى تۋرالى جازىلعان تۇسىنىكتەمەلەرىنەن كورىپ وتىرمىن. مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ سياقتى جازۋشىلارىمىزدا ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن شىعارمالارىنىڭ قولجازباسىن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازۋىمەن جازعان ەكەن.

ايگىلى اقىن تاڭجارىقتىڭ شوتاڭ[1] مەكتەبىنە وقۋعا ءتۇسۋى

وسى جىلدارى ىلە كۇرە قالاسىندا ءتىلماشتار تاربيەلەيتىن ارناۋلى شوتاڭ مەكتەبى اشىلىپ، وعان قازاق پەن موڭعولدان وقۋشى قابىلدايدى. بۇعان  قابىلداناتىن ءبىر وقۋشىنىڭ جىلدىق قاراجاتى ءۇشىن 40 قوي سالىق الىنىپ، ونى وقىتاتىن ءۇي يەسى تولەۋگە ءتيىس بولعان. وتباسى  كەدەي بولسا، سول جەردىڭ زاڭگىسى ياعىني بولىسى جاۋاپتى بولىپ تولەيدى ەكەن دەگەن ۇقتىرۋ تاراتادى. ول كەزدە قازاق بايلارى بالامىز حانزۋشا[2] وقىسا مۇسىلماندىقتان شىعادى دەپ قاراپ بالالارىن وقۋعا بەرۋدەن باس تارتادى. مەشەۋلىكتىڭ كەسەلىنەن بالا قىتاي بولىپ كەتەدى دەپ سانادى. ءوزىنىڭ تار ورىسىنەن شىعا الماي، كەدەيدىڭ بالالارى وقسىن دەپ، باسقالارعا يتەرمەلەيدى.

بالا تاڭجارىق «مەن سول وقۋعا بارامىن دەپ» اتىلىپ ورتاعا شىعادى. اكەسى جولدى تاڭجارىقتى ماشاقا بولىسقا ەرتىپ بارىپ اقىلداسادى. تاڭجارىقتىڭ زەرەكتىگىن، قايسارلىعىن ەستىپ ءبىلىپ جۇرگەن ماشاقا بولىس «مەكتەپتىڭ الىم-سالىعىن ەلدەن جيناپ بەرەمىن» دەپ اتسالىسىپ، 40 قويدى ەلدەن جيناپ، تاڭجارىقتىڭ ىلە كۇرە شوتاڭ مەكتەبىنە بارىپ وقۋىنا  مۇمكىندىك جاراتادى.

ىلە كۇرەدە اشىلعان شوتاڭ مەكتەبى قىتاي تىلىنەن باسقا ەسەپ، جاعاراپيا، تاريح قاتارلى جاڭا پاندەردى قوسىپ وقىتقان دەپ تاعى ايتىلادى. ەل-جۇرتىمەن  ۇلكەندەردىڭ قولداۋىن الىپ اڭساعان وقۋعا دايىندالادى.

«ىلە كۇرەسىنە بارىپ حانزۋ بولسام مەن-اق بولىپ كەتەيىن» دەپ قيىن ساتتە قىرپۋلى وي ايتىپ، ەرتەڭگى بولاشاق حالىق قامى ءۇشىن، قىتاي ءتىل-جازۋىن قۇلشىنا ۇيرەنۋگە سەنىمدى تۇردە بەل بايلاپ، سەرتىن بەرىپ، وقۋدان قاشقان ولاق نادان ەلدى ۇرەيدەن قۇتقارىپ، 1919 جىلى 16 جاسىندا ىلە ايماعى ورتالىعى كۇرە قالاسىنا كەلىپ، شوتاڭ مەكتەبىنە وقۋعا تۇسەدى. بالا تاڭجارىقتىڭ ارمانداپ اڭساپ كەلگەن شوتاڭ مەكتەبى جۇيەلى وقۋ پروگرامماسى بولماعان، اتى بار، زاتى جوق الان-اشىق التى اۋىزدى تام ءۇي، بار ورىن تار بولعاندىقتان، قىتاي ءتىلىن ۇيرەنىپ حالىق قاجەتىنەن شىعام دەپ، الىستان ات ارىتىپ اڭساپ كەلگەن تاڭجارىقتىڭ تاۋداي تالابى باسقا ۇرعانداي، تىعىرىققا تىرەلگەندەي بولادى. ءبىلىم بەرىپ ساناسىن اشۋ ەمەس، وقىتۋدى پەردە ەتىپ وتىرعان، ءار جەردەگى اڭقاۋ ەلدى المان-سالىققا سىلقيا تويىپ قارىندارىن قامپيتۋ ەكەندىگى، ارادا ون كۇن بولماي-اق ايپاراداي اشكەرە بولىپ قالادى. جوسپارلى، ساتىلى جۇرگىزىلەتىن مەكتەپ ساباعىن قاناعاتتاندىرا المايدى.

جازدا بالالاردى ۇزاق دەمالىسقا جىبەرىپ، قىستا نەبارى 2-3 اي ساباق وتەدى ەكەن. وسىنىڭ وزىندە ارانى اش قاسقىرداي اشىلعان ءانشيڭ مۇعالىم داۋعالدايلار جانە ءبىر قانشاسى بار، باي بالالارىنا ىلەسىپ، سول ماڭداعى اۋقاتتى وتباسىلاردى ارالاپ، قازى-قارتا، جال-جايا اساپ دانىككەن قۇقىق يەلەرى قارىن تويعىزىپ ساۋىق-سايران سالىپ كۇن وتكىزەدى ەكەن.

الىس اۋدانداردان بالا سالىعىنڭ ورنىنا ايتىلمىس ءبىلىمىن ۇشتاعالى كەلگەن كەدەي-كەپشىكتىڭ جۇپىنى كيىمدى بالالارى ءىشىپ-جەم، جاتىن ورىننىڭ ناشارلىعىنان قۇيعا باتقانداي قينالىپ، قاتقان قارا نانمەن قاتىقسىز قاراسۋدان قالجىراپ قايعى تەڭىزىنە باتىپ، عارىپ بولعانداي كۇي كەشەدى.

شوتاڭ مەكتەبىندە قينالىپ جۇرسە دە زەرەك قايسار بالا تاڭجارىق جاتپاي-تۇرماي، كۇندىز-ءتۇنى قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋ جازۋمەن بولىپ تىنباي قۇلشىنىپ زاماننىڭ اعىسىن يگەرىپ مىندەتىنە العان قىتاي ءتىلىن مۇقيات ۇيرەنۋگە كۇش سالادى. زەيىن زەردەسىن جۇمساپ ۇيرەنىپ ءوزىنىڭ تاپقىرلىعىن كورسەتە جۇرەدى. مەكتەپ قاراجاتىن تاپسىرمادىڭ، قۋ كەدەيدىڭ بالاسى دەپ شەتكە قاعىلا باستايدى. ءانشىڭ مۇعالىم باستىعى عالدايلارعا ءوز سەمياسىنىڭ جاعدايىن جۇمساق تىلمەن جەتكىزىپ ايتادى. «زاڭگى جانە بولىستىق  اۋىلدارىمىز، مەكتەپكە تاپسىراتىن قاراجاتىن ەلدەن جيناپ بەرەدى. كۇتە تۇرىڭىزدار» دەپ ءوزىنىڭ زار مۇڭىن جەتكىزىپ ايتسا دا، ونى تىڭدايتىن ادام بولمايدى.

بۇل كەزدە قىزاي دەربىس ەلىنىڭ ماشاقا بولىسى قايتىس بولىپ كەتكەن، ورنىنا الپىسباي بولىس سايلانعان كەز بولاتىن. (مەكتەپكە بەرىلەتىن قاراجات كەشىگىپ قالعان) مۇعالىمدەر باسقارۋشىلار وزدەرىنە پايداسى تيمەيتىن كەدەيدىڭ بالاسىن «قارا سيراق قۋ كەدەيدىڭ بالاسى، مەكتەپتەن كەت» دەپ قۋادى. تاڭجارىق ولاردان تاياق تا جەيدى.

ولارعا ءدات ايتسا دا تىڭدايتىن قۇلاق جوق. اشىنعان بالا تاڭجارىق اقىن شوتاڭ مەكتەبىنىڭ مۇعالىمدەرىنىڭ كەيىپ-كەسپىرىن سۋرەتتەپ ولەڭ شىعارىپ ساباقتاس بالالار ارقىلى ەلگە تاراتىپ جىبەرەدى.

بۇل شوتاڭ وتىز بالا جاتقان جەرى،
ءدام-تۇزىن تۇرداقىننىڭ تاتقان جەرى.
قىرىق قوي سالىپ تولەپ كيىم كيمەي،
تون شالبار بوربايىندا قاتقان تەرى.
كەيبىرەۋى قۇرتتاپ، بيتتەپ، جۇدەپ تە ءجۇر،
قۇدايدىڭ وسى ەمەس پە اتقان جەرى، - دەپ شوتاڭ مەكتەبىنىڭ كەيىپ-كەسپىرىن اشىپ كورسەتەدى.

زامان اعىمى قوعامداعى اق پەن قارانى جەرىنە جەتە كورسەتىپ، بىلعى مەن شىلىعىن جاس جانى كۇيە سۋرەتتەپ قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن. ساباقتاستارىنا:

تەرىس جازۋ جاتتاساڭ دا ءامىر تاپپاي،
سۋرەتتەپ كەلتىرە الماي قۇر جىلادىڭ.
زاماننىڭ نە بولارىن بىلە المايسىڭ،
قالتاڭنىڭ كورسەتپەسەڭ پۇلدى جاعىن، - دەگەن اقىن بۇل ارادا جازۋدىڭ تەرىستىگىنە ەمەس، ونى ۇيرەتەتىن وقىمىستى اتىن جامىلعان مۇعالىمدەرگە ءىشى قازانداي قايناپ، ولاردىڭ قۇلقىنىن بايقاپ كەكەتىپ وتىر.

مايپازىمەن ۇرادى باقشى پۇشىق،
داۋعالداي كەپ ۇرادى اراق ءىشىپ.
ءتاڭىرىدڭ ادىلەتى قايدا كەتكەن،
ءبىر پەندە جوق الاتىن ارا ءتۇسىپ، -دەپ اھ ۇرادى. (وسى ءسوز بالالار ارقىلى تارالىپ كەتەدى).

بۇل ارادا اقىن باقشى پۇشىق دەپ ءانشيڭ مۇعالىمدى ايتىپ وتىر. باسقارۋشىنى ول زاماندا عالداي دەپ اتاعان قازاقتار ءانشيڭ مۇعالىمدى باقشى پۇشىق دەپ اتاپ كەتكەن. ال داۋعالداي دەپ وتىرعانى سۇيەگى ۇلكەن ادام بولسا كەرەك داۋلەتكەلدى عالداي دەپ ايتىلىپ وتىر.

ءانشيڭ مەن داۋعالداي استاسىپ وزدەرىنىڭ حالىق الدىندا بەتتەرى ءتۇسىپ اتاق ابرويىنا داق جەتىپ، تاڭجارىق مەكتەپ ءتارتىبىن ءبۇلدىردى، ۇرلىق قىلدى دەگەندەردى ويدىرىپ شىعارىپ مۇعالىمدەردى ياناتتادى، قول جۇمسادى اۋىر قىلمىس وتكىزدى. جازالاماسا مەكتەپ ءتارتىبىن ساقتاۋ قيىن دەپ جاپتىرىپ تاستايدى. ەكى اي تۇرمەدە جاتىپ قالعان تاڭجارىق بالا كەزىنەن تۇرمەنىڭ ءدامىن تاتتى. تۋىس-تۋعان ەل جۇرتى بولىپ تۇرمەدەن شىعارىپ الادى. بۇل تۋرالى ايتقان ولەڭدەرىدە بار.

الپىسبايعا:

سەنىڭ كوزىڭ تۇرعاندا،
دەربىسكە پالە كەلمەسىن.
قۇداي ءوزى جوندەيدى،
قۇلىم دەگەن پەندەسىن.
160 سوم بەردى سۇلەيمەن زاڭگى ولمەسىن.
بەس كىسىنى بوساتىپ ورازا ايتقا كىرگىزدى.
جاماندىق باسىن كورمەسىن،
ءنۇسىپ كۇندە ەڭسەباي،
جيىرما مەن وتىزدان بەرىپ كەتتى تەڭگەسىن.
قاسەن كەلدى جۇگىرىپ، شاماسى سول بايقۇستىڭ،
بەرمەسە مەيلى بەرمەسىن.

سۇلەيمەن دەربىستەن تاراعان «سادى» ەلىنىڭ زاڭگىسى بۇل كەز ورازا ايت كەزى ەكەن. تاڭجارىقتىڭ ەل-جۇرتى سادى ەلى جيىلىپ بالا تاڭجارىق اقىندى تۇرمەدەن بوساتىپ الادى دا، ەلىنە، تۋعان جەرىنە ۇيىنە ورالادى.

ەندى تاڭجارىق زامانىنا ازداپ نازار اۋدارىپ كورسەك، حح عاسىردىڭ باسىنان باستالعان شىنجاڭ جەرىندەگى الا ساپىراندىق حالىقتىڭ موينىنا تاڭىلعان اۋىر سالىقتان قان قاقساعان حالىق قانشاما؟ مىنە بۇل توڭكەرىسشىل اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ زامانىنا تۇپ-تۋرا كەلدى.

بۇكىل قىتايدى ۋىسىنا سيدىرعان تسين پاتشالىعى (مانجۋ حاندىعى) ەدى. بۇل نۇرقاش جانە سۇرقاش سياقتى باتىرلاردىڭ كۇشىمەن مانجۋ حاندىعى قۇرىلىپ بۇكىل قىتاي ەلىن ۋىسىنا سىيدىرعان تسين پاتشالعى دەپ اتالاتىن حاندىق بولاتىن.

بۇل 260 جىلدان ارتىق داۋرەندەگەن حاندىق. تسين پاتشالىعى ىلە گەنارال مەكەمەسى ارقىلى 1762 جىلدان باستاپ شىنجاڭعا بيلىك جۇرگىزەدى. تسين پاتشالىعى حالىققا سالىقتى كوبەيتىپ، ءىرىپ-شىرىگەن بيلىگىنە قارسى كوتەرگەن ديقان شارۋالار كوتەرىلىسى بارعان سايىن ۇدەي تۇسكەن. سۋن جۇڭشان (سۋن يااتسەن) باسشىلىق ەتكەن حالىق كوتەرىلىسى اقىرى 1911-1912 جىلدار تسين پاتشالىعىن اۋدارىپ تاستاپ جۇڭحۋا مينگونى قۇردى.

بىراق ول توڭكەرىستىڭ جەمىسىن پاتشالىق فەودالدىق باي شونجارلار تارتىپ الدى.

اقىرىندا سۋن جۋڭشان سياقتى العاباسار قالىڭ ديقان شارۋالارعا وكىلدىك ەتىپ قىتاي گومينداڭىن[3] قۇرعان ەدى. بىراق پاتشالىق ءتۇزىم جويىلعان بولسا دا ءتارتىپ ءتۇزىم تسين پاتشالعىنىڭ ءتۇزىمى بويىنشا قالا بەردى. جانە سوۆەت وداعىنىڭ كومەگىمەن قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى 1921 جىلى قۇپيا قۇرالعان بولاتىن.

1911 جىلدان باستاپ 1928 جىلعا دەيىن ياڭ زىڭشىڭ گەنارال  شىنجاڭنىڭ بار بيلىگىن قولىنا الىپ، شىنجاڭ حالقىن اۋزىنا قاراتىپ تۇرعان كەزى ەدى. شىنجاڭ حالقى ۋىسىندا ۇستاۋدى ماقسات ەتكەن كەڭ كولەمدە وقىتۋ جولىن اشپاعان حالىقتى مەشەۋ ۇستاماسا قولعا تۇرمايدى دەگەن ءوزىنىڭ ىشكى ەسەبى بولعان. ال قازاقتاردىڭ ىشىندەگى مانساپ اقالاقشى (بولىس) مامپاڭ، زاڭگى، ەلۋباسى، ونباسى دەگەن باسقارۋ بيلىگىن بەرگەن ىلەدەگى كۇرە ءسۋيدىڭ مەكەمەسى ارقىلى باسقارعان. بيلىكتى مالعا (پۇلعا) ساتىپ الىپ وتىرعان، ۇلكەن مانساپ يەلەرىن ۇلىق دەپ اتاعان قازاق ىشىندەگى بولىس، مامپاڭ زاڭگىلەر ۇلىققا بارىپ باس ءيىپ مال-مۇلكىن ۇلىق جولىنان اياماي ءوز مانساپتارىن الىپ وتىرعان. حالقىنا سالىقتى كوبەيتىپ، اۋىر المان سالىقتى باسىم كۇشپەن شابارمان ارقىلى جيناپ الىپ وتىرعان قازاق ىشىندەگى مانساپ يەلەرىنىڭ اقىسى حالىقتىڭ مويىننا ارتىلعان.

ءسويتىپ ونەر بىلىممەن كەش قالعان حالىقتى سۇلىكتەي سورىپ وتىرعان. اتادان بالاعا قالعان مانساپ پاتشالىق ءتۇزىمنىڭ ءتارتىبى سول اۋزى قيسىق  بولسا دا بايدىڭ ۇلى سويلەسىن دەگەن ءسوز سول زاماننان قالعان.

1928 جىلى ياڭ زىشىڭ ولگەننەن كەيىن شۇنشورىن[4] بيلىك باسىنا شىعادى. 1933 جىلى ساياسي وزگەرىس تۋىلىپ ەكى ءجۇزدى قانقۇيلى جەندەت شىڭ شىساي شىنجاڭنىڭ بيلىگىن ۋىسىنا ءتۇسىرىپ، حالىقتى ادام ايتقىسىز ەستەن كەتپەس اۋىر قىرعىنشىلىققا ۇشىراتتى. سول كەزدەگى شىنجاڭداعى الاساپىران قاندى قىرعىننىڭ ءبارى قاندى قول شىڭسايعا بايلانىستى.

تاڭجارىق جولدىۇلى شىڭ شىساي تۇرمەسىندە 6 جىل 7 اي جاتقاندىعى جازعانى بولاتىن.

تۇرمەدە التى جىل، جەتى اي جاتىپ،
ءجۇر ەكەن تۇزەتكەلى كىمدى دەرسىڭ.
بۇل ءسوزدىڭ استارىنا تۇسىنە الساڭ.
ايتىپتى جالعانى جوق شىندى دەرسىڭ، - دەگەن ۇزاق تولعاۋى بار.

قوسىمشا:

[1]شوتاڭ – قىتايشا شۋەتاڭ. موڭعول مەن قازاق جاستارى وقىعان، ۇرىمجىدە اشىلعان ينستيتۋت.

[2]حانزۋ، حانسۋ –قىتاي.

[3]قىتايدا قۇرىلعان ليبەرالدىق پارتيا.

[4]جين شۋرىندى مەڭزەيدى.

ماعازبەك ميانۇلى

جالعاسى بار...

Abai.kz