ÁYGILI AQYN TANJARYQ JOLDYÚLYN ESKE ALGhANDA

Maghazbek Miyanúly Sharafiy

Bayqasang Ile jerding ortasynday,
Egerde dene bolsa qolqasynday.
Tauy altyn, tasy kýmis, aghashy jez,
Sulary erkek qoydyng sorpasynday.

Ilening basy Kýnes jyljyp aqqan,
Qosylghan әrbir búlaq әr taraptan.
Qasynda shapqy degen bir ózen bar,
Aghyny artyghyraq shapqan attan.

Qas degen sol jaghynda bir sinilisi,
Baladay asau mingen jalpang qaqqan.
Jyrghalan, Kóksu, Tekes ong jaghynda,
Tekyrtip mas adamday atqa shapqan.
Qosylyp bәri kelip bir Ilege,
Aptyghyn sonda basyp tynym tapqan, –dep bastalatyn úzaq tolghauy Ile turaly týsinikti aiqanday týsedi.

Bala Tanjaryq

Aqyn Tanjaryq Joldyúly 1903 jyly tuyp, 1947 jyly qaytys bolady. Osy qysqa ómirinde qyruar shygharmalar jazyp artyna óshpeytin ónege, iz qaldyryp, naghyz adamdyq qasiyetterin әigiledi. Aqynnyng osy qysqa ómiri aqiqatpen qatygezdikting shiylenisken, qúldyq ezgining arpalysyna tura kelse de keudesinen atylyp shyqqan ólenderin toqtata alghan joq. Ádeby shygharmalary, dastandary, ólenderi halyqtyng jýreginde saqtalyp keledi. Birtuar daryn iyesi osylaysha artyna ólmeytin iz qaldyryp ketti.

Ol әdettegi auyldan aspaghan aqyn emes. Tanjaryq shygharmalary úshan-teniz daryaday aghyny kýshti, ómirsheng tuyndylar. Aqynnyng jazghan shygharmalary, ólen-dastandary halyq jýregining tereng týkpirinen oryn alyp, azattyqtan búryn azdap baspa betin kórse de, keyingi jiyrma jyldan asa uaqyt solshyldyq iydeyanyng keselinen aqyndyzyalylar qatarynda sary izine shyraq alyp qarsy túrghan, «kónening qaldyghy» dep qudalaghan. Sol tústa Halyq ishindegi shygharmalar jinalmay ayaqsyz qalghan. Sóitip, jyldar aunap, 1978 jyldyng ayaghynda halyqtyq sipatqa iye, Qytay kompartiyasynyng 11 kezekti ýshinshi jalpy mәjilisinen keyin yaghny 1980 jyldan bastaghan naqaq, jalghan, qate iydeyalar anyqtalyp, әr últ halqy ózining jolymen jýrui kerek degen sóz barynsha aiqyndalyp әr últtyng oqu-aghartuy, tarihy, әdebiyeti, mәdeniyeti salt-sanasy, әdep-ghúrpy, dili, dini qalpyna kelip, óndiris jauapkerlik týzimi atqarylyp, әr últtyn, әr adamnyng jauapkershilik týzimi ózine berilip, halyqtyng kókeytesti armany oryndalghan edi.

Halyqqa kýn sәulesi týsken jyldardy úmytugha bolmaydy. Mine osynday jaqsy sayasattyng arqasynda әr últ halqy onyng alghabasarlary, jol bastaushylary ózining qazaq halqyna tәn oqu-agharudy kemeldendiru arqyly tarihy qúndylyqtardy izdey bastady.

Qazaq әdebiyetin, mәdeniyetin, shejiresin jinau, retteu kemeldendiru  úlyt bolyp túrudaghy qúndylyq ekendigin tanyp jetti. Osy qatarda Tanjaryq shygharmalaryn jinau joghary órege kóterildi.

Mine búl 1980 jyldar ishi bolatyn. Búghan at salysqan adamdardan Orazanbay Egeubay, Jaqyp Jýnisúly qatarly zertteushilerding enbegi zor bolghan. Osy kezde Tanjaryq joghary óreli qúrdastar, zamandastary Tanjaryq aqynnyng hatshysy bolghan zamandastarynyng kóbi kózi bar tiri kezi edi. Aqyn shygharmalary halqyna jaghymdy bolghandyqtan ólenderining kóbi halyqtyng kókeyinde saqtalyp jattalyp qalghan. Tipti naqtyly biletin adamdardan jazyp syzyp, bireuden endi bireuge tez taralyp ketken.

Áygili aqyn Tanjaryqtyng ólenderining halyq jýreginde kóbirek saqtalyp qaluy – Tanjaryq zamanynyng adamdaryn baurap alghandyqtan izdep jýrip qol jazbalardy kóshirip qoldan qolgha ótkizip ketkeninen edi. Halyq auzynan jinalghan ólenderdi baspa beti birin bir, ekisin eki Ile halyq baspasyna jaryalap otyrghan. Osynday tyrysshandyqtan kóptegen óleng dastandary halyq auzynan jinap baspa betinde halyqpen qayta jýzdesip otyrghandyqtan, osylay izdeuding arqasynda 2000 jyldargha deyin әigili aqyn Tanjaryqtyng 3 tomdyq shygharmalary jinalyp kemeldenip baspadan shynyp, júrtqa taratylghan bolatyn.

Aqyn 43 jyldyq qysqa ómirinde «Sәnuar patsha», «Nәzgiýl», «Sadyq pen Sәliha», «Molda men baqsy», «Bóri men Bóribasar», «Shyn tilek», «Armanym menin», «Kim jatyr abaqtyda», «Elge amandasu», «Jerge amandasu», «El syry», «Sady eline», «Alpysbay aqalaqshygha», «Týrme haly», «Týrme tarihy», «Jigitti súlu kórsetken», «Aqyn syry», «Ótken kýn», «Kiltshige», «Anar sәule» siyaqty kóptegen әigili shygharmalaryn keyingi júrtqa qaldyrdy.

Degenmen, búl turaly mening de bilmeytinderim qanshama? Aqyn shygharmalaryn aityp tausu mýmkin emes. Áygili aqyn Tanjaryqty tuada bitken qasiyetterden kende emes, qayta bólekshe daryny mol dep qaraugha bolady. Oghan qogham jәne zaman aghyny qosylyp adam ózin úshtay týsuide de bir jetekshilik ról oinaydy.

«Oyshyldyq, sezimtaldyq, zerektik» ana sýtimen bitetin qasiyet dep zerdeleydi oishyldar.

Daryndylyq damy kele, eseye kele, jýre-jýre adamdyq órege jetetindigi dausyz aqiqat. Áygili Tanjaryq aqyn alyp túlgha. Aqynnyng alyptyghy bala jasynan-aq bilingen. Tuada bitken alymdy, daryndy, qaytpas qaysarlyghyn bayqaghan әkesi Joldy ony óz auylyndaghy  Mynbay moldadan oqytady. Ol zamanda qazaq balalaryn islam dinin negiz etip oqytatyny belgili. Islam oquy boyynsha aldymen «Iman shart», «Áptiyek» pen sauat ashady. Diny qaghidalar ol zamanda basty oryndy iyeledi. Sol Mynbay molda jaghynan zerek bala, bilgish qaysar bala atalyp, әke-sheshesining qúrmetine bólenedi. Ákesi Joldynyng ózine tәn auqaty bolsa da keyindep kedeylesip, óz ishindegi Qamabaydyng jylqysyn baghyp, túrmysyn qamdap jýredi. Bay el shaqyryp, biyebauda dastarqan jayyp, bie baylap jatqan.Sonda aighyrdyng sauyrnamay jaghyp jatqan әkesi Joldyny qapylysta aighyr teuip jiberip, auzy-múrnynan qan saulap ketedi. Ákesine jany ashyghan on jastaghy bala Tanjaryq:

Joldy әkem edi bas qalqam,
Jiylmay qapty dastarqan.
Qas qaqqansha bolghany-ay,
Auzy-basy tas talqan, – dep surettep, jinalghan júrtty ózine jalt qaratady. Qan-josa bolghan әkesine júrtyng qabyrghasy qayysady.

Óstip jýrip sauatyn asha bastaghan bala Tanjaryq әkesi Joldygha erip meshitke namaz oqugha da barady.

Jasapty búl meshitti dingek qoyyp,
Arqalyqty dingekke min dep qoyyp.
Ishinde aq sәldeli bir molla otyr,
Payghampar bar qúdayym bir dep qoyyp.
Moldekem әbden mening zәremdi aldy,
Bes uaqyt namazdan mindet qoyyp, – degen óleng joldary el arasyna tezden tarap ketedi. Tanjaryqtyng darynyn bayqaghan el ony «Bala aqyn» - dep atap ketedi. Endi islam jazuyna kelsek: Týrik halqy dep atalatyn halyqtyng bir tarmaghy bolghan qazaq halqy ózin arabtyng Ánes saqabasynan taratyp, jalghan shejire jazghan. Onda qazaq halqynyng týp atasy sahaba arab dep moyyndatyp, on toghyzynshy ghasyrgha deyin osylay jalghan shejire ústanyp keledi.

Búnyng shyndyghyna kelsek, týrik halqynyng bir tarmaghy bolghan qazaq halqy ózining tarihynyng týrik halqymen qatarlasyp býginge jetkendigi aiqyn.

Týrikter men týrkeshter zamanynda qazaq dalasyna, Orta Aziyagha arabtar shapqynshylyq jasady. Týrkesh qaghany Súlu qaghan Orta Aziya elderimen birlesip, arabtardyng betin birneshe ret qaytarghan bolsa da, 737 jyly Amu daryiya jaghasyndaghy soghystarda arabtardan jenilip qaldy.

Arabtar Orta Aziyany býkildey basyp alayp, osylay Týrik halqynyng jazuyn kelmeske ketiredi. Týrik jazuyn bilgen ózining tarihyn, mәdeniyetin aitqandardy ayausyz qudalaydy, qyrghyndaydy kelmeske ketirdi. Tas betindegi jazulardy qyryp óshirdi.

Óz tarihyn biletinderding barlyghynyng kózin qúrtady. Týrikting jazu mәdeniyetin tarih betinen óshiredi. Arab jazuymen býkildey islamdastyrdy. Arab jazuy bizge osylay kelgen. Jazu mәdeniyetine kelsek búrynghy nayman, kereylerge deyin san tónkeris, silkinis ótken. Qazaq naymandary soghdy jazuyn qoldanghan. Naymandar handyghy kezinde «Nayman jazuy», Shaghatay kezinde «Shaghatay jazuy» jәne «Parsy jazuy», keyin «Tatar jazuy» qoldanylyp keldi. Tipti, qazaqtar on toghyzynshy ghasyrdyng ayaghyna deyin osy Shaghatay jazuyn, Arab jazuyn qoldanyp keldi.

Qazaqty osy jaghdaydan qútyldyru ýshin qazaq ghalymy Ahmet Baytúrsynúly arab jazuy negizinde qazaq ana til jazuyn, qazaq jazu әlippesin barlyqqa keltirip, ózining tóte jazuyn jasap, 1912 jyldan bastap qazaq halqy osy jazumen mektepter ashyp, óz ana tilinde oqityn bolghan.

1930 jylgha deyin Ahmet Baytúrsynúly jazuymen kóptegen әdebiyet, әdeby kitaptar jaryq kórgen. Búl tóte jazu «Ahmet Baytúrsynúly әlippesi» dep atalady. Áygili aqyn Tanjaryq shygharmalary jәne qoljazbalary osy tóte jazuda jazylghan. Búl jazudy Qytaydaghy qazaqtar kýni býginge deyin qoldanylyp keledi.

Akademik Rabigha Syzdyqovanyng «Tughan til» jurnalynan A.Baytúrsynúly turaly jazylghan týsiniktemelerinen kórip otyrmyn. Múhtar Áuezov, Sәbit Múqanov, Ghabit Mýsirepov siyaqty jazushylarymyzda ómirining aqyryna deyin shygharmalarynyng qoljazbasyn Ahmet Baytúrsynúlynyng jazuymen jazghan eken.

Áygili aqyn Tanjaryqtyng Shotan[1] mektebine oqugha týsui

Osy jyldary Ile Kýre qalasynda tilmashtar tarbiyeleytin arnauly Shotang mektebi ashylyp, oghan qazaq pen mongholdan oqushy qabyldaydy. Búghan  qabyldanatyn bir oqushynyng jyldyq qarajaty ýshin 40 qoy salyq alynyp, ony oqytatyn ýy iyesi tóleuge tiyis bolghan. Otbasy  kedey bolsa, sol jerding zәngisi yaghyny bolysy jauapty bolyp tóleydi eken degen úqtyru taratady. Ol kezde qazaq baylary balamyz hanzusha[2] oqysa músylmandyqtan shyghady dep qarap balalaryn oqugha beruden bas tartady. Mesheulikting keselinen bala qytay bolyp ketedi dep sanady. Ózining tar órisinen shygha almay, kedeyding balalary oqsyn dep, basqalargha iytermeleydi.

Bala Tanjaryq «men sol oqugha baramyn dep» atylyp ortagha shyghady. Ákesi Joldy Tanjaryqty Mashaqa bolysqa ertip baryp aqyldasady. Tanjaryqtyng zerektigin, qaysarlyghyn estip bilip jýrgen Mashaqa bolys «mektepting alym-salyghyn elden jinap beremin» dep atsalysyp, 40 qoydy elden jinap, Tanjaryqtyng Ile Kýre Shotang mektebine baryp oquyna  mýmkindik jaratady.

Ile Kýrede ashylghan Shotang mektebi qytay tilinen basqa esep, jagharapiya, tarih qatarly jana pәnderdi qosyp oqytqan dep taghy aitylady. El-júrtymen  ýlkenderding qoldauyn alyp ansaghan oqugha dayyndalady.

«Ile Kýresine baryp hanzu bolsam men-aq bolyp keteyin» dep qiyn sәtte qyrpuly oy aityp, ertengi bolashaq halyq qamy ýshin, qytay til-jazuyn qúlshyna ýirenuge senimdi týrde bel baylap, sertin berip, oqudan qashqan olaq nadan eldi ýreyden qútqaryp, 1919 jyly 16 jasynda Ile aimaghy ortalyghy Kýre qalasyna kelip, Shotang mektebine oqugha týsedi. Bala Tanjaryqtyng armandap ansap kelgen Shotang mektebi jýieli oqu programmasy bolmaghan, aty bar, zaty joq alan-ashyq alty auyzdy tam ýi, bar oryn tar bolghandyqtan, qytay tilin ýirenip halyq qajetinen shygham dep, alystan at arytyp ansap kelgen Tanjaryqtyng tauday talaby basqa úrghanday, tyghyryqqa tirelgendey bolady. Bilim berip sanasyn ashu emes, oqytudy perde etip otyrghan, әr jerdegi anqau eldi alman-salyqqa sylqiya toyyp qaryndaryn qampitu ekendigi, arada on kýn bolmay-aq aiparaday әshkere bolyp qalady. Josparly, satyly jýrgiziletin mektep sabaghyn qanaghattandyra almaydy.

Jazda balalardy úzaq demalysqa jiberip, qysta nebәri 2-3 ay sabaq ótedi eken. Osynyng ózinde arany ash qasqyrday ashylghan Ánshing múghalim Daughaldaylar jәne bir qanshasy bar, bay balalaryna ilesip, sol mandaghy auqatty otbasylardy aralap, qazy-qarta, jal-jaya asap dәnikken qúqyq iyeleri qaryn toyghyzyp sauyq-sayran salyp kýn ótkizedi eken.

Alys audandardan bala salyghynng ornyna aitylmys bilimin úshtaghaly kelgen kedey-kepshikting júpyny kiyimdi balalary iship-jem, jatyn orynnyng nasharlyghynan qúigha batqanday qinalyp, qatqan qara nanmen qatyqsyz qarasudan qaljyrap qayghy tenizine batyp, gharyp bolghanday kýy keshedi.

Shotang mektebinde qinalyp jýrse de zerek qaysar bala Tanjaryq jatpay-túrmay, kýndiz-týni qytay tilin ýirenu jazumen bolyp tynbay qúlshynyp zamannyng aghysyn iygerip mindetine alghan qytay tilin múqiyat ýirenuge kýsh salady. Zeyin zerdesin júmsap ýirenip ózining tapqyrlyghyn kórsete jýredi. Mektep qarajatyn tapsyrmadyn, qu kedeyding balasy dep shetke qaghyla bastaydy. Ánshing múghalim bastyghy Ghaldaylargha óz semiyasynyng jaghdayyn júmsaq tilmen jetkizip aitady. «Zәngi jәne bolystyq  auyldarymyz, mektepke tapsyratyn qarajatyn elden jinap beredi. Kýte túrynyzdar» dep ózining zar múnyn jetkizip aitsa da, ony tyndaytyn adam bolmaydy.

Búl kezde qyzay derbis elining Mashaqa bolysy qaytys bolyp ketken, ornyna Alpysbay bolys saylanghan kez bolatyn. (Mektepke beriletin qarajat keshigip qalghan) múghalimder basqarushylar ózderine paydasy tiymeytin kedeyding balasyn «qara siraq qu kedeyding balasy, mektepten ket» dep quady. Tanjaryq olardan tayaq ta jeydi.

Olargha dәt aitsa da tyndaytyn qúlaq joq. Ashynghan bala Tanjaryq aqyn Shotang mektebining múghalimderining keyip-kespirin surettep óleng shygharyp sabaqtas balalar arqyly elge taratyp jiberedi.

Búl Shotang otyz bala jatqan jeri,
Dәm-túzyn Túrdaqynnyng tatqan jeri.
Qyryq qoy salyp tólep kiyim kiymey,
Ton shalbar borbayynda qatqan teri.
Keybireui qúrttap, bittep, jýdep te jýr,
Qúdaydyng osy emes pe atqan jeri, - dep Shotang mektebining keyip-kespirin ashyp kórsetedi.

Zaman aghymy qoghamdaghy aq pen qarany jerine jete kórsetip, bylghy men shylyghyn jas jany kýie surettep qaghaz betine týsirgen. Sabaqtastaryna:

Teris jazu jattasang da әmir tappay,
Surettep keltire almay qúr jyladyn.
Zamannyng ne bolaryn bile almaysyn,
Qaltannyng kórsetpeseng púldy jaghyn, - degen aqyn búl arada jazudyng teristigine emes, ony ýiretetin oqymysty atyn jamylghan múghalimderge ishi qazanday qaynap, olardyng qúlqynyn bayqap keketip otyr.

Maypazymen úrady Baqshy púshyq,
Dәughalday kep úrady araq iship.
Tәniridng әdileti qayda ketken,
Bir pende joq alatyn ara týsip, -dep ah úrady. (Osy sóz balalar arqyly taralyp ketedi).

Búl arada aqyn baqshy púshyq dep Ánshing múghalimdi aityp otyr. Basqarushyny ol zamanda ghalday dep ataghan qazaqtar Ánshing múghalimdi baqshy púshyq dep atap ketken. Al Dәughalday dep otyrghany sýiegi ýlken adam bolsa kerek Dәuletkeldi ghalday dep aitylyp otyr.

Ánshing men Dәughalday astasyp ózderining halyq aldynda betteri týsip ataq abroyyna daq jetip, Tanjaryq mektep tartibin býldirdi, úrlyq qyldy degenderdi oidyryp shygharyp múghalimderdi ianattady, qol júmsady auyr qylmys ótkizdi. Jazalamasa mektep tәrtibin saqtau qiyn dep japtyryp tastaydy. Eki ay túrmede jatyp qalghan Tanjaryq bala kezinen týrmening dәmin tatty. Tuys-tughan el júrty bolyp týrmeden shygharyp alady. Búl turaly aitqan ólenderide bar.

Alpysbaygha:

Sening kózing túrghanda,
Derbiske pәle kelmesin.
Qúday ózi jóndeydi,
Qúlym degen pendesin.
160 som berdi Sýleymen zәngi ólmesin.
Bes kisini bosatyp oraza aitqa kirgizdi.
Jamandyq basyn kórmesin,
Nýsip kýnde Ensebay,
Jiyrma men otyzdan berip ketti tengesin.
Qasen keldi jýgirip, shamasy sol bayqústyn,
Bermese meyli bermesin.

Sýleymen derbisten taraghan «Sady» elining zәngisi búl kez oraza ait kezi eken. Tanjaryqtyng el-júrty sady eli jiylyp bala Tanjaryq aqyndy týrmeden bosatyp alady da, eline, tughan jerine ýiine oralady.

Endi Tanjaryq zamanyna azdap nazar audaryp kórsek, HH ghasyrdyng basynan bastalghan Shynjang jerindegi ala sapyrandyq halyqtyng moynyna tanylghan auyr salyqtan qan qaqsaghan halyq qanshama? Mine búl tónkerisshil aqyn Tanjaryq Joldyúlynyng zamanyna túp-tura keldi.

Býkil Qytaydy uysyna sidyrghan Sin patshalyghy (Manju handyghy) edi. Búl Núrqash jәne Súrqash siyaqty batyrlardyng kýshimen manju handyghy qúrylyp býkil Qytay elin uysyna syidyrghan Sin patshalghy dep atalatyn handyq bolatyn.

Búl 260 jyldan artyq dәurendegen handyq. Sin patshalyghy Ile genaral mekemesi arqyly 1762 jyldan bastap Shynjangha biylik jýrgizedi. Sin patshalyghy halyqqa salyqty kóbeytip, irip-shirigen biyligine qarsy kótergen diqan sharualar kóterilisi barghan sayyn ýdey týsken. Sun Júnshan (Suni Yaasen) basshylyq etken halyq kóterilisi aqyry 1911-1912 jyldar Sin patshalyghyn audaryp tastap Júnhua Mingony qúrdy.

Biraq ol tónkeristing jemisin patshalyq feodaldyq bay shonjarlar tartyp aldy.

Aqyrynda Sun Junshan siyaqty alghabasar qalyng diqan sharualargha ókildik etip Qytay Gomindanyn[3] qúrghan edi. Biraq patshalyq týzim joyylghan bolsa da tәrtip týzim Sin patshalghynyng týzimi boyynsha qala berdi. Jәne Sovet Odaghynyng kómegimen Qytay kommunistik partiyasy 1921 jyly qúpiya qúralghan bolatyn.

1911 jyldan bastap 1928 jylgha deyin Yang Zynshyng genaral  Shynjannyng bar biyligin qolyna alyp, Shynjang halqyn auzyna qaratyp túrghan kezi edi. Shynjang halqy uysynda ústaudy maqsat etken keng kólemde oqytu jolyn ashpaghan halyqty mesheu ústamasa qolgha túrmaydy degen ózining ishki esebi bolghan. Al qazaqtardyng ishindegi mansap aqalaqshy (bolys) mampan, zәngi, elubasy, onbasy degen basqaru biyligin bergen Iledegi kýre suyding mekemesi arqyly basqarghan. Biylikti malgha (púlgha) satyp alyp otyrghan, ýlken mansap iyelerin úlyq dep ataghan qazaq ishindegi bolys, mampang zәngiler úlyqqa baryp bas iyip mal-mýlkin úlyq jolynan ayamay óz mansaptaryn alyp otyrghan. Halqyna salyqty kóbeytip, auyr alman salyqty basym kýshpen shabarman arqyly jinap alyp otyrghan Qazaq ishindegi mansap iyelerining aqysy halyqtyng moyynna artylghan.

Sóitip óner bilimmen kesh qalghan halyqty sýliktey soryp otyrghan. Atadan balagha qalghan mansap patshalyq týzimning tәrtibi sol auzy qisyq  bolsa da baydyng úly sóilesin degen sóz sol zamannan qalghan.

1928 jyly Yang Zyshyng ólgennen keyin Shúnshoryn[4] biylik basyna shyghady. 1933 jyly sayasy ózgeris tuylyp eki jýzdi qanqúily jendet Shyng Shysay Shynjannyng biyligin uysyna týsirip, halyqty adam aitqysyz esten ketpes auyr qyrghynshylyqqa úshyratty. Sol kezdegi Shynjandaghy alasapyran qandy qyrghynnyng bәri qandy qol Shynsaygha baylanysty.

Tanjaryq Joldyúly Shyng Shysay týrmesinde 6 jyl 7 ay jatqandyghy jazghany bolatyn.

Týrmede alty jyl, jeti ay jatyp,
Jýr eken týzetkeli kimdi dersin.
Búl sózding astaryna týsine alsan.
Aytypty jalghany joq shyndy dersin, - degen úzaq tolghauy bar.

Qosymsha:

[1]Shotang – qytaysha Shuetan. Monghol men qazaq jastary oqyghan, Ýrimjide ashylghan institut.

[2]Hanzu, hansu –qytay.

[3]Qytayda qúrylghan liyberaldyq partiya.

[4]Jin Shuryndy menzeydi.

Maghazbek Miyanúly

Jalghasy bar...

Abai.kz