امەريكانىڭ پرەزيدەنتءى باراك وباما تۇسىنداعى مەملەكەتتىك ىستەر حاتشىسى كونداليزا رايستىڭ 2008 جىلى 5 قازاندا ەلىمىزگە جاساعان قىسقا مەرزىمدىك ساپارىندا: «نەگە ءوز انا تىلدەرىڭدە سويلەمەيسىڭدەر؟!» - دەپ، شەنەۋنىكتەردى سوككەنى بەلگىلى. ول سىننان ساباق العان ەشكىم بولمادى. ەرەگەسكەندەي ماسكەۋگە وقۋعا بارىپ, انا ءتىلىن ۇمىتىپ قالعان جاڭا بۋىن شەنەۋنىكتەر بيلىككە كەلدى. تەك امەريكالىقتاردىڭ انا تىلىمىزگە بولعان قۇرمەتى ەش وزگەرگەن جوق. قازىرگى ەلشى كەرولاين سەۆيدج حانىم دا، ونىڭ الدىنداعى دجورج كرول مىرزا دا قازاقشا ءتىل سىندىرىپ، حالقىمىزدى ۇلتتىق مەرەكەلەرمەن انا تىلىمىزدە قۇتتىقتاپ ءجۇر.

ءتۇرلى مەملەكەتتەردەگى قازاق ەلشىلەرىنىڭ دە جەرگىلىكتى ەلدىڭ تىلىندە سايراپ جۇرگەنىنە زارەدەي كۇمانىمىز جوق. قازاق ديپلوماتتارىنىڭ باستى كەمشىلىگى وزگە ءتىلدى بىلمەۋى ەمەس، كەرىسىنشە مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەردە انا تىلىندە سويلەمەۋى، رەسمي ءتىلدى پايدالانۋىندا بولىپ وتىر. 30 جىلدىق بەلاسۋىندا قازاق ديپلوماتياسىنىڭ جەتىستىگى رەتىندە تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بىرىكەن ۇلتتار ۇيىمىندا ءبىر رەت قازاقشا سويلەگەنىن، مەملەكەتشىل تۇلعا مارات ءتاجيننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ تۇرعاندا (2007-2009 ج.ج) ماسكەۋدە ورىس باسشىلارىمەن ءتىلماش ارقىلى سويلەسكەن ەرلىگىن اتاۋعا بولادى.

نازارباەۆتىڭ مارات ءتاجيندى عانا ەمەس، كوپتەگەن مەملەكەت قايراتكەرلەرىن ديپلوماتيا قازانىندا قايناتقانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. 90-جىلداردىڭ باسىندا ەكىنىڭ ءبىرى پارتيا قۇرىپ، دەموكراتيانىڭ كورىگى قىزىپ تۇرعان كەزدە ەلدەگى ەڭ ىقپالدى ەكى تۇلعا مۇحتار شاقانوۆ پەن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ بىرەۋىن – قىرعىزستانعا، ەكىنشىسىن – يتالياعا ەلشى ەتىپ اتتاندىردى. 2000 جىلداردىڭ باسىندا مارقۇم التىنبەك سارسەنباەۆتى ماسكەۋگە ەلشى ەتىپ جىبەردى. ونىڭ ءىزىن الا ءار جىلدارى مارات ءتاجين، يمانعالي تاسماعانبەتوۆ ەلشىلىك قىزمەتتە بولدى.

قاراشا حالىق پرەزيدەنتتىككە لايىق تۇلعا سانايتىن تاسماعانبەتوۆ ەلشىلىك ميسسياسىن اياقتاعاننان كەيىن، بىردەن زەينەتكەرلىككە كەتتى. كەزىندە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىن باسقارعان اسلان مۋسين دە، پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىسى بولعان ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆ تا سول جولدى قايتالادى.

نازارباەۆ شەتەل جۋرناليسىنە بەرگەن سۇحباتىندا توقاەۆپەن قىتايدا تانىسقانىن تىلگە تيەك ەتكەنى بار. پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ قىزمەت جولىن كەڭەس وداعىنىڭ قىتايداعى ەلشىلىگىنەن باستاعانى ءمالىم. شەتەلدەردە كوپ ۋاقىتىن وتكىزگەن توقاەۆ مىرزانىڭ شەت تىلدەرمەن شەكتەلمەي، انا ءتىلىن ۇيرەنۋى – وزگە شەنەۋنىكتەرگە جۇعىستى بولدى دەپ ايتا المايمىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە قالىپتاسقان ورىس تىلىنە باسىمدىق بەرەتىن ءۇردىس، وكىنىشكە وراي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.

2020 جىلى باسقا ەمەس، قانداستار كوپ تۇراتىن موڭعولياداعى قازاق ەلشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرى (II دارەجەلى حاتشى) شىنار جۇماتاەۆا حانىمنىڭ جەرگىلىكتى قانداس اعايىنداردىڭ قازاقشا جازعان حاتىنا جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتۋى جۇرتتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. قازاق ءتىلدى قاۋىمنىڭ ديپلوماتتاردىڭ كاسىبيلىگىنە ەمەس، ۇلتجاندىلىعىنا، مەملەكەتشىلدىگىنە كوڭىلى و باستان تولمايدى. كونسۋل قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەلشىلىك مىندەتتەرىن وتەۋ ءۇشىن ءتۇرلى ەلدەرگە وتباسىمەن كوشىپ باراتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ال ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ قازاقى ءداستۇردى قانشالىق ساقتايتىنى ۇلكەن ماسەلە. جازدا سالىم الەۋمەتتىك جەلىدەن فينلانديا زەينەتكەرىنىڭ اتالمىش ەلدەگى جاننا سارتباەۆا حانىم باسقاراتىن كونسۋلدىعىمىزدى سوتقا بەرگەنىن وقىدىق. داۋدىڭ جاي-جاپسارى بىلاي بولعان ەكەن: ءبىزدىڭ ەلشىلىك زەينەتكەردىڭ ات شاپتىرىم اۋماعى بار ءۇيىن جالداپ تۇرعان دا، بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى جالعا الۋ اقىسىن ۋاعىندا تولەي الماعان. وسىنداي دا قازىرگىدەي قىمباتشىلىق قىسقان زاماندا شەتەلدەردەگى ەلشىلەرىمىزدى جازدا كيىز ۇيدە تۇرۋعا مىندەتتەۋ كەرەك-اۋ دەگەن وي كەلەدى. بىرىنشىدەن بيۋدجەت كارجىسى ۇنەمدەلەتىن ەدى، ەكىنشىدەن ۇلتتىق وركەنيەتىمىزگە تەگىن جارناما، «بوراتشىل» ساشا كوەننىڭ قارا پيارىنان دا ناتيجەلى بولار ەدى.

قاسىرەتتى قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن، وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ قامىنا كىرىستىك. «قاڭتار وقيعاسى» ىشكى ساياساتقا عانا ەمەس، سىرتقى ساياساتىمىزعا دا سىن بولدى. پرەزيدەنت كەزىندە ساشا كوەننىڭ «بورات» ءفيلمىن «فيلوسوفيالىق تۇرعىدا» قابىلداعان ەرجان قازىقانوۆتى ەرەكشە وكىلى ەتىپ بەكىتتى. قازىقانوۆ مىرزا امەريكاعا ات سابىلتىپ بارىپ، CNN-گە سۇحبات بەرىپ، باتىس جۇرتىن الاڭداتقان ماسەلەلەردى جىنتىكتەپ تۇسىندىرۋگە تىرىستى.

رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين مىرزانىڭ 24 اقپاندا ۋكرايناعا سوعىس الىپ بارۋى ءبىزدى عانا ەمەس، الەمدىك ديپلوماتيانى، حالىقارالىق قارىم-قاتىناستى مۇلدەم باسقا ارناعا بۇردى. بۇۇ-عا مۇشە 150-گە جۋىق مەملەكەت رەسەي باسشىسىنىڭ ارەكەتىن ايىپتادى. الەمدىك ىقپالدى ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق قاۋىمداستىقتار رەسەيدى مۇشەلىكتەن شەتتەتتى. ورىس اككاۋنتتارىن، تەلەارنالارىن بۇعاتتادى. رەسەيدىڭ حالىقارالىق ساياسي ارەناداعى ورنىنىڭ شىنايىلىعىنا كۇمان كەلتىرە باستادى. وسىنداي حالىقارالىق ورتادا بۇرىنعىداي رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە كوسىلىپ، وركەنيەتتى ەلدەرمەن جان-جاقتى (ساياسي، رۋحاني، ەكونوميكالىق) بايلانىستى نىعايتامىز دەۋ اقىلعا قونبايتىن شارۋا. سول ۇشىندە الەمگە قازاقستاننىڭ جاڭا بەينەسىن كورسەتۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە رەسمي تىلدەن باس تارتۋ كەرەك. ديپلوماتتاردى وزگە ەلدەرمەن انا تىلدە قارىم-قاتىناس جاساۋعا مىندەتتەيتىن شىت جاڭا قىزمەت كودەكسىن دايىنداۋ كەرەك. مۇنداي جاڭاشىلدىقتى «جاڭا قازاقستانعا» سەنىم ءبىلدىرىپ وتىرعان قاراشا حالىقتىڭ دا، الەم ەلدەرىنىڭ دە قۋانا قارسى الاتىنىنا سەنىم مول.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz