3

كەرىمبەك بۇگىن ءىنىسى ارىپپايدى جاسى ۇلكەن ابدوللانىڭ اياعىنا جىققالى وتىرعان. ەل بىرلىگى ءۇشىن سونى ىستەمەك. انادا ءبىر اي تەرگەۋدە بولىپ، سوڭىنان وسى مەرزىمى قوسىلا ءۇش اي قاماۋ العان ارىپپاي كەيىنگى ەكى اي كەسىگىن دە ءبىتىرىپ شىعىپ كەلگەن. بۇل ءىنىسىنىڭ كۇزدەگى لاڭ ءىسى ءۇشىن، كەرىمبەك العاشىندا قاتتى كۇيىپ، رەنجىگەن بولسا دا، كەيىن ونىڭ قانداي ەسەپتەرمەن ۇرىنعانىن اليدەن تولىق قانىعىپ بىلگەن سوڭ، لاجسىز توقىراپ قالعان بولاتىن. ەندى ءىنىسى قاماقتان شىعىپ كەلگەندە ونىمەن باسقا جونمەن سويلەسىپ، ەل مەرەيى ءۇشىن ابدوللانىڭ اياعىنا جىعىلىپ «نا-ماقۇل» بولاسىڭ دەگەن.

بۇرىنعى كەك-قىجىلى ءوز ىشىندە قازانداي قايناپ جاتسا دا، ارىپپاي كەرىمبەكتەي اعا ايتقان سوڭ بۇل بايلامعا ەرىكسىز بەكىپ، ءۇنسىز كونگەن-ءدى. ابدوللا ءارى كەرىمبەك اۋىلىمەن جاقىن قۇدا. كەرىمبەكتىڭ ءىنىسى احمادي ابدوللانىڭ جاقىن قارىنداسىن، بازارحاندى الىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە ابدوللانىڭ ءبىر قىزىن جاس كۇنىندە ماقسۇتقا اتاستىرىپ قويعان-دى. جارتىلاي قالىڭ بەرىلگەن بولسا دا، كەرىمبەك پەن ابدوللا ورتاسىندا ءار جايدان ۇعىسپاستىق تۋعالى جانە سول قالىڭدىقتا ەر جەتكەلى ماقسۇتتىڭ كوڭىلى بولماي، ول قۇدالىق بۇرىنعى بويىمەن توقتاپ تۇرعان.

3

كەرىمبەك بۇگىن ءىنىسى ارىپپايدى جاسى ۇلكەن ابدوللانىڭ اياعىنا جىققالى وتىرعان. ەل بىرلىگى ءۇشىن سونى ىستەمەك. انادا ءبىر اي تەرگەۋدە بولىپ، سوڭىنان وسى مەرزىمى قوسىلا ءۇش اي قاماۋ العان ارىپپاي كەيىنگى ەكى اي كەسىگىن دە ءبىتىرىپ شىعىپ كەلگەن. بۇل ءىنىسىنىڭ كۇزدەگى لاڭ ءىسى ءۇشىن، كەرىمبەك العاشىندا قاتتى كۇيىپ، رەنجىگەن بولسا دا، كەيىن ونىڭ قانداي ەسەپتەرمەن ۇرىنعانىن اليدەن تولىق قانىعىپ بىلگەن سوڭ، لاجسىز توقىراپ قالعان بولاتىن. ەندى ءىنىسى قاماقتان شىعىپ كەلگەندە ونىمەن باسقا جونمەن سويلەسىپ، ەل مەرەيى ءۇشىن ابدوللانىڭ اياعىنا جىعىلىپ «نا-ماقۇل» بولاسىڭ دەگەن.

بۇرىنعى كەك-قىجىلى ءوز ىشىندە قازانداي قايناپ جاتسا دا، ارىپپاي كەرىمبەكتەي اعا ايتقان سوڭ بۇل بايلامعا ەرىكسىز بەكىپ، ءۇنسىز كونگەن-ءدى. ابدوللا ءارى كەرىمبەك اۋىلىمەن جاقىن قۇدا. كەرىمبەكتىڭ ءىنىسى احمادي ابدوللانىڭ جاقىن قارىنداسىن، بازارحاندى الىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە ابدوللانىڭ ءبىر قىزىن جاس كۇنىندە ماقسۇتقا اتاستىرىپ قويعان-دى. جارتىلاي قالىڭ بەرىلگەن بولسا دا، كەرىمبەك پەن ابدوللا ورتاسىندا ءار جايدان ۇعىسپاستىق تۋعالى جانە سول قالىڭدىقتا ەر جەتكەلى ماقسۇتتىڭ كوڭىلى بولماي، ول قۇدالىق بۇرىنعى بويىمەن توقتاپ تۇرعان.

ارىپپايدىڭ بۇگىنگى اياققا جىعىلۋىن ءوسىپ-ونگەن بۇل تۇقىمنىڭ ىشىندە قوستاعىسى كەلمەيتىن ءبىر ادام عانا بار. ول ارىپپايداي تۋىلىس، جاراتىلىستا ءوزىنىڭ اينىپ-اۋماس جولى بار، تاباندى اعاسىن كوز الدى تىرلىك قامىنان وزگەگە بويلاعىسى كەلمەيتىن، قارا ەسەپ توپتىڭ ءداستۇرشىل ورتاسىنا كوز جۇمىپ جىعىپ بەرە سالۋعا شىنىمەن قيا المايتىن جالعىز - ماقسۇت. اتاعا جول بوپ بەكىگەن سالت، داستۇردەن اناعۇرلى ويى وزىپ تۇرىپ-اق، سونىڭ باقىرىپ، باۋىزدالعان «قۇربان لاعى» بولۋ كەرەك.

راس، اكەسى ماقسۇتتىڭ ويىن تۇسىنبەيدى ەمەس. باعالاپ، بارلاپ سويلەسكەن.

- بالام-اي، ءبىر ءوزىڭ كوپتەن اۋا جايىلعاندا بارار ءورىس-سورەڭ قايسى؟ سونىڭدى قولداپ وتىرعان كوبىڭ قايسى! بىرەۋ جىلايتىنعا بىرەۋ كۇلىپ وتىراتىن، الا جىلان ءومىر ەمەس پە بۇل. قايدا بولسىن، زامانعا باقپاي ەر وڭبايدى، - دەگەن. بالاسى ماقسۇت ءوزىنىڭ ارىپپايداي تۋىسىنىڭ بارلىعىنا كوڭىلى مارقايىپ جۇرەتىنىن كەرىمبەك تە بىلەدى.

اڭگىمە ءسوز باعانادان بەرى ەل ىشىندەگى ءبىرتالاي ۇلكەندى-كىشىلى داۋ-شاردىڭ باسىن شالىپ، كەيبىرەۋى وسى جەردىڭ وزىندە تىنىمىن تاپقانداي بولدى. بۇندايدا جۇرت ءبىر-ءبىرىن اياسپاي اشىنىسىپ، شىنداسىپ تا كەتەدى.

تۇستىكتەن سوڭعى از الدانىس، ايالداستان كەيىن ەسىكتەن ارىپپاي كىرىپ كەلە جاتتى. ول ءوزى قامالاپ جاتقانداعى ءبىر وقيعانى ماقسۇتقا كۇلىپ اڭگىمەلەپ بەرگەنى بار.

ءبىر كۇنى تۇنىمەن قالىڭ قار جاۋىپتى دا، تاڭەرتەڭىنە بۇلاردى قار كۇرەۋگە شىعارىپتى. سىرتتا مۇنان بۇرىن باسقا قاپاستان شىعارىلعان ابدوللا اقالاقشى زامبىلمەن سابىلىپ قار تاسىپ جۇرگەن ەكەن.

- قىرىق-ەلۋ قادام جەرگە نايزالى مىلتىقپەن قيا باستىرماي ارىلى-بەرلى الدىعا سالىپ ايداعان ساقشى نازارىندا ەكى قولى زامبىلدەن بوساماي، ۇلكەن تۇلكى تۇماعى ميلىقتاپ، كوزىنە ءتۇسىپ تەرلەگەن «ارىپتەسىن» بايقايدى. مۇنداي سۇرگىن كورمەگەن سەمىز ادام، ىرسىلداپ بۇلاۋ بوپ، قار جاۋعان جىلى كۇنى بەت-سامايىنان بۇرقىلداپ بۋ شىققان دەيدى. ارىپبايدىڭ ونى قاماۋدان بەرگى كورگەنى وسى بولادى. ءوزى اقالاقشىنىڭ ادەيى ءدال قارسى الدىنان كەلەدى دە:

- اسسالو-وۋ-ماليكۋم! - دەپ قولىمەن ءتوسىن باسىپ، سوزا سالەم بەرەدى. بىراق ابدوللا مۇنىڭ سالەمىن المايدى. بۇرىن سونى ەستىگەن ماقسۇت قازىر ارىپپاي ەسىكتى اشىپ كىرىپ كەلە جاتقاندا، ونىڭ قاس-قاباعىن باعىپ قالعان-دى. قارا ەلتىرى تۇماعىنىڭ ءبىر جاق قۇلاعىن ىشىنە جىمقىرىپ العان، ساسپاس جىگىت كىرگەن بويدا ەكى كوزى توپ ىشىندە ابدوللادا بولا جانە ءدال سونداعىداي سوزىپ:

- اسسالو-وۋ ماعالەيكۋم! - دەپ وڭ قولىن توسىنە باسا تۋرا سولاي بەتتەپ بارا جاتقاندا تومەن وتىرعان ماقسۇت ەرىكسىز مىرس ەتە جازداپ، ءوزىن تەز تەجەپ قالدى. ارىپپاي كەلگەن بويدا ابدولاعا قوس قولىن ۇسىنىپ، ونىڭ مالداس قۇرىپ وتىرعان جۋان قونىشتى ەتىگىنىڭ الدىنا ءوز باس كيىمىن الىپ تاستادى دا:

- نا-ماقۇلمىن تاقسىر! - دەدى، قولىن كەۋدەسىنە قويا تاعزىم ەتىپ. ءۇي-ءىشى ءبىر ساتكە جىم بولىپ قالعان. ابدوللا توپ الدىندا ءوزى دە ىڭعايسىزدانىپ، ارىپپايدىڭ تۇماعىن جەرگە كىدىرتپەي قولىنا الا بەردى. جىگىتتىڭ باسىنا تۇماقتى ءوز قولىمەن كيگىزىپ جاتىپ:

- ءتاڭىر ريزا بولسىن! - دەدى باياۋ. جۇرت ەندى عانا دابىرلاسا ءۇن قاتىپ:

- وي، بارەكەلدى!

- ۋا، بەرەكە تاپ!

- باسىڭداي باس ءيىلسىن، قاراعىم! - دەسىپ، ارىپپايدى القاپ جاتتى. ەل تاتۋلىعىنا جاماۋ بولعانداي شىنايى ريزالىق، العىس ۇندەر ەدى. جالعىز-اق، ارىپپايعا ابدوللا سونشا سەنە العان جوق. ول دا سوزگە باقپاي، كوزگە باعاتىن ادام.

ارىپپايدىڭ جاسى وتىزعا تارتقان بولسا دا ۇيلەنبەي كەلگەن، قاتارىنان كەيىندەڭكىرەي باستاعان جىگىت. اعالارى بۇعان دەپ، ەش جەرگە قالىڭ بەرمەگەن. ءوزى توقال شەشەدەن تۋعان ۇشەۋدىڭ ورتانشىسى. بايبىشە بالالارى باستىعى كەرىمبەك بولىپ، بۇل ءىنىنى اتا-انادان جاس قالىپ ەدى دەمەدى مە، الدە ءوزى يكەمدەۋگە كونبەدى مە، - ىزالى جىگىت بۇل شاقتا ءوز ومىرىنە سونى دا زور قاپا سانايتىن. ابدوللاعا دا ءبىر جاعىنان باياعى قىزى ءۇشىن ءوزىنىڭ سونداي قايتىمى جوق، اشىنعان شاعىنداعى ءىش قىجىلىمەن ۋىتتى بولعان. مىنە وسىنىڭ ءبارى بارلىق ۇلكەن-كىشى، تۋعان-تۋىس ىشىندە اسىرەسە ماقسۇتقا تولىق ايان. بۇل تۋىسىنىڭ ءتىلسىز جاتقان رۋحاني پىكىرىن جەتىپ ويلاپ، سول ۇعاتىن. سونداي وجەت ارىپپاي ابدوللانىڭ الدىنان قايتا بۇرىلعاندا، ماقسۇت بۇل اعاسىن ەشكىمنىڭ تالكەگىنە قيماي، اياپ كەتتى. وعان بۇيىعىپ قارادى دا، وتىرعان جەرىنەن تەز تۇرەگەپ ءوزىنىڭ ورگى جاعىنان ورىن بەردى. ماقسۇت ءالي مەن ارىپپاي ەكەۋىنىڭ ىستەپ جۇرگەن ارەكەتى تۋرالى كوپ ويلانعان. ال قازىر اعاسىنىڭ بەتىنە قاراسا، ەندى ول ءتىپتى مۇلدە ەشتەمە بولماعان، ەشنارسە كورمەگەن كىسىدەي، «سونىڭ ءبارى بولۋعا ءتيىس دەگەندەي نۇسقاسى بار. تايلاقباي ارىپپايعا جايعاسقان سوڭ، از كوز سالىپ وتىرىپ:

- وسىنىڭ كوز، قاباعىن، اسىرەسە شودىرايعان شۇيدەسىن كورگەندە انكەجان باتىردىڭ ءوزىن كورگەندەي بولامىن! - دەپ الدەنەنى تەرەڭىرەك ەسكە العانداي بولدى. «ەگەر ورەسىنە ساي جول بەرسە، جەتەر جەرى بىرازعا شاقىراتىن تۇقىم-اۋ، ءوزى» دەگەن ويمەن جاناشىرلىق، تىلەۋلەستىكپەن نازار سالعان.

بۇگىن كەرىمبەكتىڭ ابدوللانى ەل كەلەسىنە كەلتىرگەنى جۇرتقا ءمالىم بولاتىن. سول كوپشىلىك ماموزى مەن ابدوللا اراسىنىڭ اجىراعانىن دا جاقسى ۇعىپ كەپ وتىر. ەشكىممەن اقىل قورىتپاي جاساعان ارىپپاي ارەكەتىنىڭ تۇپكى ءمانىن جالپاق ەل بىلگەندە وعان تاڭىرقاماعان، سىرتىنان قوشامەت ايتپاعان شەرۋ جوق. بار شەرۋدى كۇرەگە قارسى كەلتىرگەن باتىلدىعىنا ساي، ادام تاپپاس ايلاكەرلىگىن سويلەۋشى ەدى. سول جىگىت مىناۋ كوپتىڭ ىشىنەن ورىن الىپ جايعاسقاننان كەيىن تايلاقباي ءسوز باستادى. ايتارىن ارىپپايعا دا، ابدوللاعا دا تيەتىندەي ەتىپ، ءسوزىن اۋەلى جاي باستاپ:

- ەر مەن ەر كوكسەڭگىردە باس قوسادى دەگەن عوي، اينالىپ باس قوسىپ وتىرسىڭ. ءبىر داۋ ءبىتىپ، رۋلى ەل تىنىس الىپ وتىرسىڭ. ەلەمەگەن ءبىر داۋ ءبىر تايپا ەلدى ورتەيدى دەپ بۇرىنعىلار نەگە ايتقان! - دەپ ءسال تىعىلىپ وتىردى دا، از توسقىزا بەرە كەنەت باستاپ، جوسىلىپ شىعاتىن زور ۇنىمەن ساڭقىلداڭقىراپ سويلەي جونەلدى. ءتىسىنىڭ قامالى ءالى بۇزىلماعان سوزگەر ادام مۇنداي كەزگە كەلگەندە شوقتىقتانىپ جانىپ كەتەدى.

- انا جامان، توعىشار ماموزىنىڭ ءبىر بىلگەنىن سەن قازاق ءوز ىشىڭمەن ون ءبىلىپ وتىراسىڭ. بىراق امالىڭ نە! كۇنتۋعان كۇدىستىڭ ازىرەت-الىدەي كۇشى بار. كۇدەرى بولساڭ، شىدارسىڭ، كۇمىلجىك بولساڭ، كۇيتىكتەۋمەن شىلاۋىنا شىعارسىڭ. ەل سەكيتىپ سەركە سويعان سوڭ، سەركەش داۋىن بىتىرمەسەڭ كىمگە سەرت! اناڭ ءسۇتىن اقتاماي، اداسىپ باقساڭ كىمگە سەرت! جوق، ولاي بولماس، بولا قويماس، جاراندار؟ الىس جول اتتى سىنايدى. اۋىر جول ەردى سىنايدى. ءومىردىڭ سىنىنا قانداي جىگىت شىدايدى. قانشا اۋىر بولسا دا اۋىتقىماي باق! ەل يەسى دەگەن سوڭ، سۇيەككە باستىرعان تاڭبالى ولىممەن، قۇنسىز ولىممەن ولمەي، ەڭ بولماسا ءمىنسىز ولىممەن ءول! مالىڭا ماقۇل بولماي، ارىڭا ماقۇل بولساڭ، سوندا عانا وتەيسىڭ حالىق-اناڭنىڭ قارىزىن. جوق، ونى ىستەي المايدى ەكەنسىڭ، ەل ىشىندە جۇرگىزە الاتىن تابىلسا، سوعان بەر! قاسيەتتى حالقىنىڭ بورىشى، قارىزى مەن پارىزى ءۇشىن زامانىڭا كوز تاستا، ەل باسقارعان ازامات! - دەپ ءبىر توقتادى.

بۇگىنگى بۇل كەلىپ وتىرعاندار ىشىندە كىسە بەلدىك، كورىكتى بورىك، تۇلكى تۇماقتىلاردان وزگە باستارىنا بوستەكىلەۋ قوڭىر ەلتىرى، قارا ەلتىرىدەن تۇماق كيگەن، كيىمدەرى جۇپىنى، ءۇنسىز كىسىلەر دە كوپ بولاتىن. تايلاقباي ءسوزىنىڭ ۇستىندە سۇيىنگەندەرىن اسىرەسە سولار جاسىرا الماعانداي. وتىرعان ورىندارىندا كەيبىرى قىبىر بايقاتىپ، «ۇقتىم»، «ءدال»، دەگەندەي شىرايلارىمەن تەسىلگەن، ۇيىعان كوزدەرى بەلگى تانىتقان. ءتور جاقتاعى موسقالداۋ بىرەۋى كۇرەڭ ەلتىرى تۇماقتى شومبال باسىن ازعا دەيىن يزەپ-يزەپ وتىرىپ، ءوز ءۇنىن وزىنەن ۇرلاعانداي، بۇيىعىپ قانا:

- تۋساڭ تۋ! تۋساڭ تۋ! - دەپ قويدى. بۇل قۇر بەلدىكتى مۇرىنشاق بولاتىن. ارتىق سوزگە، ارزان ىسكە زاۋقى جوق، تارازى، قاساڭ، مۇرىنشاقتىڭ بار تولعانعانى-اق وسى ەدى.

مۇنان باسقا اۋىل-اۋىلدىڭ، اتا-اتانىڭ باسشىلارى دەيتىن شەتىنەن ءوز قادىرىن سىناعىش، شىرەنشەك توپ ءسوزدىڭ كوبى ابدوللاعا ءتيىپ جاتقاندىقتان، تايلاقباي كەڭەسىن قىڭ ەتىپ قوستاپ، سىر اپشاي، ىشتەرىنەن ءتىلسىز ۇعىپ وتىر. سولاردىڭ كەيبىرەۋى وسى ءىستىڭ بارلىعىن كەرىمبەك پەن تايلاقباي كۇن بۇرىن اقىلداسىپ، ايلامەن وتكىزگەندەي ويلادى.

ول مىنەز، اسىرەسە ءبىر جاعىنان، تايلاقباي مەن كەرىمبەكتىڭ سوناۋ انكەجاننان بەرگى جاقىندىقتارىن قىزعانىپ، كۇندەيتىندەردە بولسا، ەكىنشىدەن، ابدوللامەن كەي جاقتان قويماسى، كومبەسى ءبىر بولعانداردان تابىلادى. كەيىن بىلاي اتتانىپ شىققان سوڭ، كۇبىر-جىبىر ءسوز عىلىپ ەبى كەلسە، ابدوللانىڭ قۇلاعىنا ءوز دولبارىن پىشى-پىشىلاپ سالا قايتاتىن دا سولار. ولار ءۇشىن، بايلار ءۇشىن: تۇلپار تۇستا، كۇلىك كۇيدە، جاعاسى جايلاۋ، قام-مۇڭسىز، باسقا ەتەر ەرمەك جوق. قىس سارالا قازى مەن جال-جايا باقسا، جاز ساپىرۋلى سارى قىمىز بەن سالقىن بەلدە جان شىرايىن باقسا، سونىمەن قوسا جىل ون ەكى اي ىشىندە قىزىل اۋىز، قىسىر ءسوزدى باعاتىندار دا وسىنداي بايلار جاعى. بايتال ءمىنىپ، قۇلىننان دامە قىلماي كەدەي جۇرەدى. قىسى-جازى بەل شەشپەي، سالبۇرىندى بوپ جىلقىشى، قويشى جۇرەدى. سارالا ەتەك، ساۋىس بوپ، ىرگەسىندە قوساقباستى، سالبوكسە مالشى قاتىن جۇرەدى. جۇمىسى جوق كۋاگەر، بورىشى جوق كەپىلگەر، ات ۇستىنەن بيلىك ايتقان باي-باعلان كوپ. ابىرويدى الاستاپ، ارىنا سۇيەنبەي بارىنا سۇيەنگەن قاسقىراۋىز، تۇلكى قۇيرىق «جاقسىلار» جۇرەدى. كۇنى شۋاقتى، قونىسى سۋاتتى، ساياقتى سانعا ساناماي، كىسى پەردەسىن جىرتاتىندار سولار. ءورىس مالدى، داستارقان مايلى، جانى اۋىرىپ، جانشىلىپ بىلمەگەن اتقا مىنەر بار. ومىرگە ادىلدىك كەرەك ەكەنىن ولەرىندە ويلايتىندار بار.

ەل ءىشىنىڭ سوزىنە، اسىرەسە وسى بيىل وقۋىن ءبىتىرىپ كەلگەننەن بەرى مولىراق ارالاسىپ جۇرگەن ماقسۇت ءۇي تولى جيىننىڭ ءاربىر قيمىل، قاباعىن قىراعى اڭدىپ، قالت جىبەرمەي سەزىنىپ، باعىپ بارلاۋدا.

مىناۋ وتىرعان مۇرىنشاقتا جالعىز قىز بار. باعاناعى دەربىسالى - بۋراباي كوپتەن بەرى سونى ءوز بالاسىنا سۇرايتىن. باسىندا بۋراباي مۇرىنشاقتى ءسوز بۇزباس مومىندىعىنا قىزىعىپ، كوپ قولقالاپ ءجۇرىپ وزىنە قوڭسى قوندىرىپ، بۇعان جىلقىسىن باقتىرعان-دى. كەيىن مۇرىنشاقتىڭ الدىنا ءمىنىپ بارعان جاس قىزى، بوي جەتە كەلە كوز تارتارلىق، ءوڭدى بالا بولىپ وسەدى. ءوز مالشىسىنىڭ ۇيىندە قيىلىپ اسەم قىز وتىرسا، بۋراباي كوزى ونى كورمەي، نوعالا بولىپ پا! ەرتە كۇننەن اراعا كىسى جۇرگىزىپ، قىزعا ءسوز سالعىزادى. بىراق، بۋراباي قىزدى جاسى وتىزدى القىمداعان بالاسىنا، ايەل ۇستىنە، توقالدىققا سۇراتقان. بۇل ىسكە قازاقشىلىقتان اسا الماعان جانە ءومىرى كەدەيشىلىكتەن شىقپاعان مۇرىنشاق از بەلى بوساعانداي، سابىر ساقتاپ ويلاعانىمەن، قىزى مەن ايەلى ىقتيار بولمايدى. سونىڭ اياعىنان قىز اكەسىنە نارازى بولعان بۋراباي كۇزگى وتارداعى ءوز جىلقىسىنان، قازاننىڭ قارا داۋىلى كەزىندە، ءبىر تۇندە ءۇش تۋ بيەنى مۇرىنشاقتىڭ الدىنان ۇرلاتتىرادى. بۇنى سوعان جىعىندى ەتەدى. بىراق كەيىن «بۋراباي بيەلەرىن بەلگىسىز بىرەۋلەرگە ءوزى الدىرىپتى» دەگەن سىبىس شىعىپ، بۋرابايدان قاتتى ءىش تارتىپ، ءتۇڭىلىپ قالعان مۇرىنشاق ەندى ەرتە كۇننەن باس امانداعىسى كەلگەن-ءدى. قۇلاعىنا تيگەن، ۇققانىن ايتىپ، كەرىمبەككە بارعان بولاتىن. جانە سونىمەن قوسا قىزدىڭ دا ءوز باسىنا اراشا تىلەپ جازعان ارىز حاتى ەل اعاسى كەرىمبەككە جەتكەن ەدى.

بۇعان كورىنىپ تۇرعان ايعاق، دالەل بولماعان سوڭ، كەرىمبەك اشىق ەشنارسە ايتا الماي، تەك قانا بۋرابايدان مۇرىنشاقتىڭ ەندى باس ساۋعالاپ، قۇتىلىپ الۋىنا ءماسليحات بەرگەن. جىلاعانداي بوپ كەلگەن قارتاڭ كەدەيدىڭ ءوز قولىنداعى جالعىز بيەسىنە ءبىر بيەنى قارىمساق بەردى عىپ، كەرىمبەك ءوزى قوسىپ، قازىرشە بۋرابايدىڭ ەكى مالىن تولەتتىرە تۇرعان. سول كەزدە جانى اۋىرماعان بۋراباي ءوز اۋزىنان: «قالعان ءبىر جىلقىمدى كەشەيىن، قىزىڭ ءۇشىن ءالى دە ويلانىپ كور» دەگەن ءسوزدى ايتىپ قالادى. ىستەپ وتىرعانى زورلىق ەكەنى بىلىنەدى. مۇرىنشاق كەرىمبەكتىڭ كومەگىمەن ەجەلگى مەكەنىنە كوشىپ الادى.

ءىستىڭ الدى سولاي تىنعانىمەن، كەيىن قىزايدىڭ تورعاي رۋىنداعى بۋرابايدىڭ ءبىر جەكجاتىنىڭ اۋزىنان سول جاققا بۋراباي اسىرعان ءۇش بيەنىڭ سىبىسى شىعادى. شەرۋگە سونىڭ ۇزىنقۇلاق دەرەگى بىلىنگەن بولسا دا، بۋراباي بيىلعى جازدا ونى مويىنداماي، بەتتەتپەي جۇرگەن بولاتىن. كەرىمبەك كۇزدە وسىنىڭ ىزىنەن قارىمساقتى جىبەرىپ، انىعىنا كوز جەتكىزەدى. ارادا، كۇز كەزىندە اناداعى لاڭ كيىپ كەتىپ، شەرۋدىڭ بار باسشىسى كۇرەگە قوتارىلعاندىقتان، ونى تەكسەرۋگە مۇرشا كەلمەگەن. بۋرابايدىڭ باعاناعى ەرتەدە وتكەن اڭگىمەگە سالعان جەردەن شارت كەتىپ، ەشنارسەنى قىرتىسى سۇيمەي وتىرعانى سول ەدى. تايلاقبايدىڭ بۋراباي تۋرالى ءا دەگەننەن ءسوز قوزعاۋىندا بۇگىن تەكسەرىلۋگە ءتيىستى سونداي ءمان جاتقان. بۋراباي جاقىن كۇن ىشىندە مۇرىنشاققا سوزگە ءتاۋىر ءبىر كىسى تاۋىپ جىبەرىپ: «ءبىر جاڭىلىس كەتسە كەتكەن شىعار، قام ءسۇت ەمگەن شيكىمىز كوپ پەندەمىز! وعان اعايىن رەنجىمەسىن! اۋىز ءدامدىنى، كوز ءارلىنى سۇيەدى. ءسوزدىڭ شىنى، ايتەۋىر امالداپ بولسا دا اعايىنعا ءبىر ەركەلىك ەتىپ، سونى قولعا تۇسىرسەك، مۇرىنشاق كوڭىلىنىڭ جىرتىعى بولسا جامالا جاتار دەگەن اپتىقپەن ەس تاپپاي، اياقتى اعات باسىپ قالدىم. دۇنيە ءبىر ايلىق، ءبىر جىلدىق ەمەس، ولگەنىمىزشە تاعى تالاي بەت كورەمىز. بەرگەن ەكى بيەسىن قايتارامىن. اداسقان بولساق، ساسىق ەت، كەمىك سۇيەكتەن جارالعان كۇل-كۇمىرە پەندەمىز. ايىبى بولسا الا جاتار. السىن! بولماسا باسىڭداعى تىلەگىم تىلەك، نيەتىم نيەت. الدە دە بولسا ويلانىپ، بالاسىن بالاما بەرىپ، سۇيەك دوس بولسىن!» دەپ مايدالاپ سالەم جولداعان. ايىبىنىڭ ورنىنا كەجىمدەگەن سۇلۋ تورى اتتاي ەتىپ جابۋلاپ، جىلميعان ادەمى ءسوزىن، سۋ توگىلمەس جورعا سالەمىن «جەتەكتەتىپ» جىبەرگەن.

بۇل - ونىڭ قارىمساق انا جاقتان انىق دەرەك اكەلگەننەن كەيىنگى جىلماعايلىعى ەدى. ءىس سولاي بولعانمەن بالە قۋمەن قوڭسىلىعى جوق مۇرىنشاق ويلانىپ: «ياپىر-اي، ءا! ايتساڭ ءوستىپ اعايىننىڭ كوڭىلى اۋىرسا، ايتپاساڭ اقىڭ كەتسە!..» - دەپ وتىرىپ-وتىرىپ: - ماقۇل، ءبىر ءجونى بولار، - دەپ بۋرابايدىڭ كىسىسىن قايتارعان. بۋرابايدىڭ جاڭاعى زار-تىلەك سوزدەرىنە ءتىپتى جۇيەسى بوساعانداي بولعان. وسىنداي ولەردەگى ءسوزىن ەستىگەن سوڭ، «بۇگىن ىستەگەنىن ەرتەڭ تاعى ىستەيدى-اۋ» دەگەندى ويلاپ تا قويماعان.

ارتىنان بۇل ءسوزدى مۇرىنشاق كەرىمبەككە كەلىپ بىلدىرگەن-ءدى. ءوزى شەشىلگەلى تۇرعان شارۋا بولسا، ەندى كەرىمبەك تە ەل ءىشىن قىرعي-قاباق ەتپەۋدى ءجون ەكەن دەگەن.

بۋرابايداي تەرىس ادام شەرۋدەگى ءوز اتاسى ءداربىسالى تابىن بۇل ورتادان ىرىكتەپ، ەكشەپ الۋى وپ-وڭاي. جانە بۋراباي كەرىمبەكتىڭ اكەسى انكەجاننىڭ زامانىندا ات جالىن تارتىپ مىنگەن ازاماتتىڭ بىرەۋى بولعاندىقتان، ساقالىن سىيلاۋ تاعى بار. ساپولاتتان «سۇيەك تىستەگەن» كۇيەۋلىگى جانە بار. سونىمەن بۇگىن ءبىر ارەدىكتە كەرىمبەك تۇتىگىپ وتىرعان بۋرابايدى يشارات ەتىپ سىرتقا وڭاشا شاقىرىپ شىعاردى. باعانا تايلاقباي سوزدەرىنەن بەرى ىشىنەن قىپىلداپ، جان تاپپاي وتىرعان ول كەرىمبەكتىڭ بۇل كىسىلىگىنە شىن جۇگىنە مارقايىپ، انىق قاناعاتتانعان. جۇرەسىنەن جايعاسقان قالپىندا قىسقا جاۋاپ ايتتى:

- بىلگىر تۇقىم ەڭ... بىلگىرلىگىڭە بولايىن! كىنالىنىڭ ءتىلى قىسقا عوي، ءتىلىم قىرقىلىپ وتىر! ايتپاعانىمدى ءوزىڭ ۇق. ساعىمدى سىندىرماس دەپ، ساناڭا سەنىپ كەلىپ ەم... «قوراز قويقاڭداپ قىرعي بارىن ۇمىتادى» دەگەن وسى. مۇرىنشاق ەكى بيەسىنە قوسىپ قۇنان بۇقا ايىبىن السىن! - دەگەن. كوپ الدىنا تۇسەم بە دەگەن ۇرەيدەن قۋىس كەۋدەسى عانا وتىرعان وعان قاراپ «كوڭىلى كەدەيدى ەشنارسەمەن بايىتا المايسىڭ» دەپ ويلادى كەرىمبەك. ءبىر عاجابى، ار جازاسى بۋراباي ءۇشىن سوناۋ بالا جاسىنان وتپەلى نارسە ەدى.

بۇگىن بۇل وتىرىستا تايلاقباي بۋراباي تۋراسىندا وزگە ءسوز قوزعامادى. جاڭاعى كەرىمبەك بىلگەن ءجون-جوسىق مۇرىنشاققا دا ەسكەرتىلگەن-ءدى. بۋراباي مۇرتىنان كۇلىپ، تىم-تىرىس وتىرا بەردى.

كۇن ەكىنتىگە تاقاعان شاقتا بۇل جيىنعا كەلگەن قوناقتىڭ كوپشىلىگى-اق، ءوزى اكەلگەن مۇددەلى سوزدەرىن بىتىرگەندەي بوپ، ءماجىلىس تە قارار تابايىن دەگەن. كەرىمبەك ويىندا ساقتاعان ازىراق ءسوزىن ەندى وسى ۋاقىتتا ايتتى. اڭگىمەنى «زامان مىناۋ، زاڭ مىناۋ، ەلدىڭ، جەردىڭ قامىن ويلايىق» دەگەننەن باستاعان. وڭ بۇيىردە، قوناقتاردان تومەندەۋ جەردە، مول كەۋدەسىن جوعارى الا وتىرىپ، ءۇي ىشىندە ەشكىمگە بۇرىلماي سويلەدى. كۇمبىرلەپ شىعاتىن، تىنىستى ۇنىنە ايقىن ءبىر ۋايىمسىز قوسىلا سويلەگەندە، ءتىلى ەمەس، جۇرەگى ءۇن قاتقانداي، ارعى، ىشكى جاعىنان كەلەدى. سىزدى جانارىن وتىرعانداردىڭ ۇستىنەن اسىرا تاستاپ، ءسوزىن باستاي بەردى: - ءومىر ءوتىپ بارادى. ات باسىن بۇرعانشا اي، اينالىپ كورگەنشە جىل وتەدى. ارتىڭدا قايىسقان قالىڭ ەل، ۇرپاعىڭ قالىپ بارادى. سوناۋ قۇبا قورىم قالماق زامانىنان بەرى قازاق، سەنىڭ جاقسىلىق كورگەن جەرىڭ جوق. جەڭسەڭ تاسىپ، جەڭىلسەڭ جاسىماعان، شىن ەر حالقىڭ بار ەدى. ەرەن - ەر، بەرەن - بەلىڭ بار ەدى. قايراڭدا قالعان بالىقتاي، قازاعىڭنان ءبولىنىپ، وسى ءبىر وڭىردە «بارسا كەلمەس» ارالى بولىپ قالعانىڭ دا سول كەشەگى كورگەن «اقتابان-شۇبىرىندىلىقتىڭ» الەگى ەكەن. ەندى بۇگىن ايداھاردىڭ اۋزىندا، ارىستاننىڭ جولىندا تاعى وتىرعان جوقپىسىڭ! جالقى باق ورتاق بولماس، باق - جالقى، اقىل - ورتاق، ءوزدى-ءوز باعىڭا سەمىرىپ، سەنىپ قالما، اعايىن. ەرىڭ ەلىمەن ويلاسىپ، ايەلىڭ ەرىمەن ويلاساتىن ۇيالى تامىر، ۇراندى كۇنىڭ كەلگەن. بۇگىن بولماعانمەن، سوعان اپارادى سەنى! ساناسىز قۇلاق، ساڭىراۋ بوپ بوداندىقتا كەتە بەرەر ءتۇرىڭ بار. اۋزىڭنان اقىن، كوزىڭنەن مەيىر كورىنەتىن جەرىڭە جەتىپ وتىرسىڭ، قارىنداس! زامانىڭنىڭ وزىندە مەيىرىم جوق. سەنەن مەيىرىم كۇتىپ وتىرعان دا جوق. سونى ويلاي ما دەسە، ءوز ارتىڭا قالجۋىر بايلاعانىڭ قالمايدى! قىمتاي-قىمتاي قىزىمىزدىڭ ءىشى ءبىلىنىپ بولعان جوق پا وسى! اينالاڭنان قىسىپ بارا جاتقان مىنا ءبىر قىرساۋ زاماندى تانيىق. توبىرىڭمەن وبىر جۇتقالى جاتقاندا ءوزدى-ءوزىمىز الا باقا، اش جىلان بولعاندى قويايىق.

ءتىل جۇيرىك ەمەس، شىن جۇرىك، اڭدامايتىن اڭگى، تىڭدامايتىن باڭگى ءسىرا سەن بولىپ كەتسەڭ دە، اينالاڭا ءبىر قاراناتىن كەزىڭە كەلتىرىپ وتىر. الدى-ارتىڭا كوز-قۇلاق بولا ءجۇر، اعايىن!

وتىرعاندار ەشبىر قىبىر شىعارماي، تىنىپ قالعان. بۇل ءسوز ابدوللاعا دا ءىشىنارا كەيبىر ابداللانى جاعاتتاپ، جاقتايىندارعا دا، اسىرەسە وسى بۇگىن، ەندى عانا دۇرىس قونىپ وتىرعان سياقتى.

كەرىمبەكتىڭ بۇل سوزىنە قاراپ ابدوللاعا، ونىڭ وزىنە ورايلى ءبىر ءسات تۋعانداي بولدى. ابدوللانىڭ ەرتەدە ماقسۇتقا ايتتىرىلعان، بۇل ۋاقىتتا بويجەتكەن قىزى - زەينەپ وتىر. تەگىندە قارا ساياساتقا جۇيرىك، ەسەپشى اقالاقشى كەرىمبەكتەي رۋلى ەلگە بەدەلدى، تۋراشىل اداممەن قۇدا بولۋدى ءاۋ باستان مۇرات تۇتقان. ءسوز بايلاستى ما، ەندىگى تاۋقىمەتى كەرىمبەكتە.

قىزدىڭ جولىن توسۋ - باعىن بايلاۋ. ول اتا-انانىڭ عانا ەمەس، بۇكىل اۋىل اتىنىڭ، ءتىپتى، ەل اتىنىڭ نامىسى. مىنە، وسى ءىس بەلدى اۋىلدىڭ ءور كوڭىل، شامشىل ادامدارىن شەتىنەن كەكتى عىپ، الاڭ ەتكەن. قىزدىڭ اعايىن-اۋماق، جاقىن-جۋىعىمەن، تاپقان شەشەسى كەرمەقاس بايبىشە الدەنەشە كۇپىنىپ، سول ءۇشىن باس تا قوسىپ، سوقتالى ءسوز تۋعىشتاتىپ جۇرگەن. كەرمەقاس دەيتىن ۇلكەن قاراسۇر بايبىشە كۇيەۋىنىڭ دە قۇلاق ەتىن جەگەن. تەك سابىرلى ابدوللانىڭ ەكى قابات ايەلدىڭ توزىمىندەي شىدامىلىعىنان وسى ۋاقىتقا سوزىلىپ جەتكەن بىتەۋ جارا بار-دى.

سول جايدى ابدوللاعا تاپ وسى جولى دا نەشە قايتا تاپسىرىپ جىبەرىپ، بۇنىڭ جولىن ەكى كوزى ءتورت بولا كۇتىپ وتىرعان ءور مىنەز، جۋان اۋىل بار. اتاعىنا داق ءتۇسىپ، سىنىق كوڭىل بولىپ، كەۋدەلى اۋىلدىڭ الپەشتەۋلى بويجەتكەنى - ول وتىر.

كەرىمبەكتىڭ جاڭاعى ءسوزىن ۇندەمەي قۇپ العان ابدوللا بۇگىن وزگە توپ تاعى ءبىر تالاي اڭگىمەنىڭ باسىن شالسا دا سويلەمەي قالدى. ءبىر جاعى كەشە ماموزىمەن كوڭىلدەس بولىپ كەپ، ەندى بۇگىن بۇل ورتاعا ءبىر-اق كۇندە لاق ەتىپ، اشىلىپ كەتۋ دە ورايسىز.

سونىمەن قوناقتار اتتانباققا جاقىنداعاندا، ابدوللا كەرىمبەكتى وڭاشا الىپ شىقتى. ايتارىن كوپ سوزعان جوق. قادا اعاشقا كۇمىس ەرلى كوپ ات بايلانعان، سوقپا دۋالى داڭعىراعان كەڭ، تازا اۋلادا، شەتكە تامان شىعىپ بارىپ، ەكى ۇلكەن جۇرەسىنەن جايعاسقان سوڭ:

- كەكە! - وسى انا ءبىر جۇمىس كۇپتى ەتتى عوي! جارىمىنان كەسىلگەن ءبىر جىلان بوساعامنان كىردى دە، تورىمە سۇلاپ جاتتى عوي! - دەدى.

بۇل ەكى ادام ءبىر-بىرىنە وسىدان ارتىق ەجەلەۋگە بارماس تا ەدى. شەگىنە جەتكەن شارۋا ايتىلىپ وتىر. ابدوللا مىنا ءسوزدى ايتقاندا، كەرىمبەك ماقسۇتتى ەسكە الىپ، «زامان اقىردىڭ تۋاشاق بولعىر بالاسى-اي!» دەپ ىشىنەن شىنداپ قىنجىلدى.

ءبىر نارسەگە شىن قاتتى قينالا وتىرىپ بەكىنگەن جۇزبەن: - ابدوللا، وسى جولى رەنجىمەي اتتانا بەرشى! - دەدى. بىراق قۇداسى اتتانىپ كەتكەن سوڭ دا، اكەسى ماقسۇتپەن ۇعىسا الماۋعا اينالىپ ەدى. ماقسۇتتى قاينى اتاسى ءجۇرىپ كەتىسىمەن-اق، وڭاشا ۇيگە الىپ، تىقسىرىپ سويلەسكەن بولسا دا، ول ەرەكشە قادىرلەيتىن ءوز اكەسىنىڭ وسى ءبىر قولقاسىنا راي كورسەتە الماي-اق قويدى...

(جالعاسى بار)

Abai.kz