گوردوننىڭ ءسوزىن بىرەۋلەر قولداپ، بىرەۋلەپ ونى قارعاپ جاتىر. ءتۇرلى پىكىر، ءتۇرلى كوزقاراس. قوعام بولعان سوڭ سولاي بولۋى دا كەرەك. پليۋراليزم عوي. 

جالپى كەز كەلگەن سوعىستىڭ ناتيجەسىنە تەك اسكەري سالا عانا اسەر ەتپەيدى. ول كوپتەگەن بولشەكتەردەن تۇرادى.

1. اسكەر سانى، ونىڭ دايىندىعى، يدەولوگياسى. قازاقستان اسكەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن اسكەردى دايىنداۋدا رەسەيلىك ستاندارتقا باسىمدىق بەرىپ كەلدى. ال رەسەيلىك اسكەري ستراتەگيا كوبىنە كەڭەستىك تاكتيكا-ستراتەگياعا باسىمدىق بەرەدى. ول حح عاسىردىڭ ءادىسى ەدى، ءححى عاسىردا وزەكتىلىگىن جوعالتا باستادى. ونى ءبىز قاراباق سوعىسىندا (رەسەيلىك-كەڭەستىك اسكەري ۇلگىدەگى ارميان اسكەرىنە تۇركيالىق(ناتولىق)-پاكىستاندىق ۇلگىگە جاقىنداتىلعان ازەربايجان جاساقتارىنىڭ سوعىسىنان كوردىك), قازىر ۋكراينادا (رەسەيلىك-كەڭەستىك ۇلگىگە قارسى ناتولىق ۇلگىگە جاقىنداتىلعان ۋكراين اسكەرىنىڭ قارسىلىعىنان) كورىپ وتىرمىز. بۇل ەكى ۇلگىدەگى اسكەري مودەلدىڭ سوعىسى دەسەك تە بولادى. ءبىزدىڭ ۇلگى قايسىسىنا جاقىن ەكەنىن ءوزىڭىز بىلەسىز. كەڭەستىك، ال كەيىننەن رەسەيلىك ۇلگى سانعا باسىمدىق بەرەتىن. اسكەردىڭ، تەحنيكانىڭ سانىنىڭ كوپتىگىنە. بىراق ول تاكتيكا دا ۇنەمى ناتيجە بەرە بەرمەيدى. ونى ارتيللەريا بويىنشا باسىمدىق 10/1 بولسا دا، رەسەيدىڭ كونترباتارەيالىق ۇرىستا انىق باسىمدىققا يە بولماۋى كورسەتتى. بۇل تۇرعىدان الساق، ءبىز ءتىپتى سانعا دا باسىمدىق بەرە المايمىز. اسكەردىڭ سانىن ءوزىڭىز بىلەسىز. يدەولوگيا جايلى ايتۋدىڭ دا قاجەتى از شىعار.

2. اسكەري تەحنيكا. قانداي تەحنيكا تۇرلەرى بارىن جازۋدىڭ قاجەتتىلىگى از، قايدان الاتىنىمىز ماڭىزدى. اسكەري تەحنيكانىڭ باسىم بولىگى بىزدە كەڭەستىك (ونى مودەرنيزاتسيالاۋعا تىرىسىپ كەلەمىز، بىراق مەيكاپتانعان كەمپىر قىز بولماس), ارتىنشا رەسەيلىك. 70-پايىزدان جوعارى بولار. بۇل تۇرعىدان رەسەيگە تاۋەلدىلىك بار. سەبەبى قوسالقى بولشەك، سنارياد، جوندەۋ جانە ت.ب كەرەك. سوعىستا ەڭ ماڭىزدىسى اۋىر تەحنيكادا (تانك، ارتيللەريا) ۇڭعى (ستۆول) بولىپ تابىلادى. ول وتە كوپ ىستەن شىعادى. ونى الماستىرىپ، جوندەپ وتىرۋ كەرەك. قازاقستان اسكەري قارۋ-جاراق ساتىپ الۋدى ارتاراپتاندىرۋعا تىرىسۋدا. تۇركيا، يزرايل، قىتاي جانە باسقا ەلدەردەن كوبىرەك الۋعا تىرىسۋدا. بىراق وعان ۋاقىت كەرەك، وعان قاراجات كەرەك. اسكەري تەحنيكانى الا سالىپ، قۋاتتى بولىپ كەتەمىز دەۋ دە قاتەلىك. ونى ۇيرەنۋگە ايلار، ال كەي تەحنيكانى مەڭگەرۋگە جىلدار كەرەك.

3. كەز كەلگەن سوعىس باستالعان ساتتە قارسىلاستار ءبىر-ءبىرىنىڭ اسكەري قويمالارىن، شتابتارىن، اۋەجايلارى مەن جەتكىزۋ توراپتارىن سوققىلاۋعا تىرىسادى. ال سوققىنىڭ شىعىنى مەن اسەرىن ازايتۋ پۆو/پرو-عا بايلانىستى. اۋەجايلار، اسكەري قويمالار، شتابتار قانشالىقتى پۆو/پرو-مەن قورعالعان دەگەن سۇراق تۋىندايدى. مىسالى اسكەري نىساننان بولەك، ەكى ماڭىزدى نىساندى ايتايىن. ول مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى (نپز) جانە تەتس-تەر. ولار قانشالىقتى اۋە قورعانىس جۇيەسىمەن قورعالعان. بىزدەگىلەر قورعالماعان، قورعالسا دا وتە ءالسىز قورعالعان دەپ ويلايمىن. جانارمايسىز اسكەر سوعىسا المايدى، جىلۋسىز قوعام پسيحولوگيالىق تۇرعىدان سىنىپ كەتەدى (سوعىسسىز-اق ەكىباستۇزدى ەسكە الىڭىز). اسكەري قويمالار شە؟ ولار قانشالىقتى قورعالعان؟ سوڭعى ءۇش جىلداعى جارىلىستار قوعامدا ءالى جاۋابى تابىلماعان ءبىراز سۇراقتى قالدىردى. زىمىران-بومبا سوققىسىنان قورعانۋ ماقساتىندا ناتولىق ستاندارتتاعى جەراستى قويمالارىن سالۋ ماسەلەسى وتكىر تۇر (ەلدى-مەكەننەن الىس ورنالاستىرۋدى قوسا العاندا).

4. گەوگرافيا، حالىق سانى، قالالار. گەوگرافيا ول - تاعدىر. ول كوپ دۇنيەنى شەشەدى. ءبىر ەلدەگى قارۋ ەكىنشى ءبىر ەلدە ءدال سونداي اسەرلى بولماۋى مۇمكىن. سەبەبى جەر بەدەرى، اۋا-رايى، تابيعي جاعداي دەگەن دۇنيە بار. قازاقستان كوبىنە جازىق دالا. تاۋ مەن ورمان از. حالىق سانى از، الايدا تەرريتوريا وتە ۇلكەن. ونى قورعاۋ قيىنعا سوعادى، سەبەبى شەپ وتە ۇلكەن، مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلادى. سايكەسىنشە ادامي جانە تەحنيكالىق رەسۋرس جەتىسپەۋى دە بايقالادى. ال قالالار شە؟ ءبىر-بىرىنەن 300-500 شاقىرىمدا، كەي جاعدايدا مىڭ شاقىرىمدا جاتىر. بۇل دا قورعانىس-شەگىنىس ماسەلەسىن قيىنداتادى. مىسالى ۋكراينادا سەۆەرودونەتسك-ليسيچانسك قالالارى ءۇشىن ۇرىس جاز بويى بولدى. ۋكراين ساربازدارى سەۆەرودونەتسك ءۇشىن ەكى اي سوعىسىپ، قورشاۋدا قالۋ قاۋپى ارتقاندا 20 شاقىرىمداعى ليسيچانسككە ءساتتى، شىعىنسىز شەگىنە ءبىلدى. ال بىزدە قالالار ءبىر-بىرىنەن وتە الىستا جاتىر. سوعىس شەگىنىس-ۇمتىلىستان تۇرادى. دەر كەزىندە اسكەر مەن حالىقتى ءبىر ەلدى-مەكەننەن ەۆاكۋاتسيالاي الۋ دا ماڭىزدى. اراقاشىقتىقتىڭ الشاقتىعى ونى قيىنداتادى. گەوگرافيا جانە دەموگرافيا…

5. اۋەجايلار سانى، پورتتار سانى، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى، حالىقتىڭ پسيحولوگيالىق كوڭىل-كۇيى، مەملەكەتتىڭ قارجىلىق قورى، ىشكى يدەولوگيا، بيولوگيالىق جانە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك جانە ت.ب دەگەن فاكتورلار دا شەشۋشى ءرول وينايدى.

ۋكراين اسكەرى قازىرگىدەي ۇرىس جۇرگىزۋ دەڭگەيىنە ءبىر جىلدا جەتكەن جوق، 8 جىل بويى يدەولوگيالىق، اسكەري دايىندىق بولدى. قارۋ تۇرعىسىنان قولداۋ بار.

رۋح ارينە ماڭىزدى، بىراق باستى ەمەس. باستىسى جوعارىدا ايتىلعان جانە ايتىلماعان بولشەكتەر، رۋح سولاردىڭ ىشىنە كىرەدى. ەگەر باتىس تاريحشىلارىنىڭ “كوشپەندىلەر ءداۋىرى نەگە تاريحقا كەتتى” دەگەن سۇراق اياسىندا جاۋاپتارىن وقىساڭىز، ءبىر مىسال رەتىندە كوشپەندىلەردىڭ قارۋ تۇرعىسىنان ارتتا قالعانى ايتىلادى. سايىن دالانىڭ ساڭلاقتارى عاسىرلار بويى ساداق پەن نايزا، قىلىشتا قارسىلاسقا دەس بەرمەدى. الايدا زەڭبىرەكتەن جەڭىلدى، بودان بولدى. قازىرگى ء“بىز قىرامىز” دەگەن ۇران دا سول قاتەلىكتى ەسكەرمەۋ. قانجاردى كۇلكىنىڭ استىنا جاسىرۋ كەرەك. دەموگرافياڭ ءوسىپ، ەكونوميكاڭ قۋاتتى، يدەولوگياڭ مىعىم، عىلىمي تەحنيكاڭ جوعارى بولسا ءبىر ءسارى. بىرەۋى دە جوق قوي.

بىزگە ۋاقىت كەرەك. بەيبىت ۋاقىت. قازاقتىڭ سانى ەلىمىزدە ءالى 14 ملن. بۇل از. وتە از.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz