تاۋەلسىزدىك العان جىلداردىڭ العاشقى ايلارىندا-اق قازاق تىلىندە سويلەپ كەتۋگە ەرىك-جىگەرى جەتپەگەن قازاق بيلىگى قىرىق سىلتاۋ تاۋىپ باققانىن جاقسى بىلەمىز. سول قىرىق سىلتاۋدىڭ ءبىرى «قازاقتىڭ تەڭ جارتىسى انا تىلىندە سويلەي المايدى» دەگەنگە ساياتىن. «تەڭ جارتىسى» دەگەن تەكەنىڭ مۇيىزىندەي تەڭەۋدەن كەيىن ۇيالدى ما، الدە،  قاندايدا ءبىر ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر ىقپال ەتتى مە،  بيلىكتەگىلەر  كەيىن قازاقتىڭ قىرىق پايىزىنىڭ قازاقشا ءتىل سىندىرا الماعانىنا «كوزىمىزدى جەتكىزدى». «كوزىمىزدى جەتكىزىپ» قانا قويماي الگى «شىندىقتى» كۇندەلىكتى دالەلدەۋمەن كەلەدى: رەسمي جيىنداردان باستاپ ۇساق-تۇيەك باس قوسۋلاردىڭ ءبارى ءباز-باياعى قالىپىندا، ورىس تىلىندە وتەدى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى شەشىمدەر مەن ماستەك مەكەمەلەردە قابىلداناتىن بۇيرىقتار مەن تاپسىرمالار دا قىپ-قىزىل سابەتتىك كەزەڭدەگى  «كەلبەتىنەن» وزگەرگەن ەمەس. بىراق سونىڭ وزىندە قىرىق پايىزعا قىرىمىز سىنباي ءجۇر ەدى، ءبىزدىڭ ۇلتشىل اقساقالدارىمىز الپىس پايىزعا اۋىز سالىپتى. تۋراسىنا كوشسەك، قازاقتىڭ 60 پايىزى قازاق تىلىنەن ماقۇرىم كورىنەدى.  وسى «60 پايىزعا» اسا نانا قويمايتىنىمىزدى ىلگەرىدە، 2008 جىلى «جاس قازاق» گازەتىندە جازعان ەدىك. ول كەزدە حالىق ساناعىنا ءبىر جىل بار-تۇعىن. سوندا دا ەلىمىزدەگى دەموگرافيالىق دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، «60 پايىزدىڭ» تىم ارتىققا سىلتەنگەنىن اڭعارتقانبىز. الايدا، اتاڭ قوقي «60 پايىز» الدىمىزدان شىعا بەرەتىن بولدى. ەندەشە، مىنا تىزبەگە ءبىر رەت كوز جۇگىرتىپ الىپ، اڭگىمەمىزدى ارىقاراي جالعايىق:

تاۋەلسىزدىك العان جىلداردىڭ العاشقى ايلارىندا-اق قازاق تىلىندە سويلەپ كەتۋگە ەرىك-جىگەرى جەتپەگەن قازاق بيلىگى قىرىق سىلتاۋ تاۋىپ باققانىن جاقسى بىلەمىز. سول قىرىق سىلتاۋدىڭ ءبىرى «قازاقتىڭ تەڭ جارتىسى انا تىلىندە سويلەي المايدى» دەگەنگە ساياتىن. «تەڭ جارتىسى» دەگەن تەكەنىڭ مۇيىزىندەي تەڭەۋدەن كەيىن ۇيالدى ما، الدە،  قاندايدا ءبىر ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر ىقپال ەتتى مە،  بيلىكتەگىلەر  كەيىن قازاقتىڭ قىرىق پايىزىنىڭ قازاقشا ءتىل سىندىرا الماعانىنا «كوزىمىزدى جەتكىزدى». «كوزىمىزدى جەتكىزىپ» قانا قويماي الگى «شىندىقتى» كۇندەلىكتى دالەلدەۋمەن كەلەدى: رەسمي جيىنداردان باستاپ ۇساق-تۇيەك باس قوسۋلاردىڭ ءبارى ءباز-باياعى قالىپىندا، ورىس تىلىندە وتەدى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى شەشىمدەر مەن ماستەك مەكەمەلەردە قابىلداناتىن بۇيرىقتار مەن تاپسىرمالار دا قىپ-قىزىل سابەتتىك كەزەڭدەگى  «كەلبەتىنەن» وزگەرگەن ەمەس. بىراق سونىڭ وزىندە قىرىق پايىزعا قىرىمىز سىنباي ءجۇر ەدى، ءبىزدىڭ ۇلتشىل اقساقالدارىمىز الپىس پايىزعا اۋىز سالىپتى. تۋراسىنا كوشسەك، قازاقتىڭ 60 پايىزى قازاق تىلىنەن ماقۇرىم كورىنەدى.  وسى «60 پايىزعا» اسا نانا قويمايتىنىمىزدى ىلگەرىدە، 2008 جىلى «جاس قازاق» گازەتىندە جازعان ەدىك. ول كەزدە حالىق ساناعىنا ءبىر جىل بار-تۇعىن. سوندا دا ەلىمىزدەگى دەموگرافيالىق دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، «60 پايىزدىڭ» تىم ارتىققا سىلتەنگەنىن اڭعارتقانبىز. الايدا، اتاڭ قوقي «60 پايىز» الدىمىزدان شىعا بەرەتىن بولدى. ەندەشە، مىنا تىزبەگە ءبىر رەت كوز جۇگىرتىپ الىپ، اڭگىمەمىزدى ارىقاراي جالعايىق:

بۇل - 1 اقپانعا دەيىنگى مالىمەت. 2013 جىلدىڭ 1 اقپانىنا دەيىن ەلىمىزدە جالپى جان سانى 16 ميلليون 911 مىڭ 911 بولىپتى. سونىڭ 9 ميلليون 264 مىڭ 946-سى قالادا،  7 ميلليون 646 مىڭ 965-ءسى اۋىلدى جەرلەردە ءومىر سۇرەدى ەكەن.  قىر قازاعى تۇتاس زاۋزاتىمەن انا تىلىنەن اينىماعانىن ەسەپكە الساق، جاڭعى «60 پايىزدىڭ» ادىمى ءدال وسى جەردە تۇسالادى. ارينە، 7 ميلليون 646 مىڭ 965-ءتىڭ ءبارى تۇگەل قازاق ەمەس دەلىك. اۋىلدى جەرلەردە دۇڭعان، ۇيعىر، كارىس، ورىس دياسپوراسى دا قارا كورسەتەدى. الايدا اتالعان دياسپورلار ءتىلى (ونىڭ ىشىندە ورىس ءتىلى) اۋىلداعى قازاق تىلىمەن باسەكەلەسەتىن قابىلەتىنەن تولىقتاي ايرىلۋعا جاقىندادى. جاستارى قالالارعا، كوبى رەسەيگە ءبىرجولا قونىس اۋداردى. ماسەلەنكي، ورىسقولدى قالا سانالاتىن قاراعاندىدان 2010 جىلى 29 971 ادام، پاۆلوداردان 15 758  ادام، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان 17 058 ادام، شىعىس قازاقستان وبلىسىنان 38 402 ادام كوشىپ كەتىپتى. ەسەسىنە، قاراعاندىعا ءدال وسى جىلى 27 597, پاۆلودارعا 13 529, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا 12 992, شىعىس قازاقستان وبلىسىنا 31 946 قازاق قونىستانعان. قونىستانىپ، قوڭىر تىرلىك باستاپ جاتقاننىڭ ءبارى   اتاجۇرتىنا ورالعان قازاقتار ەكەنى انىق. ال، ولاردىڭ ورىس تىلىندە سويلەۋ بىلاي تۇرىپتى، ءلام دەپ تۇسىنبەيتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى.

باسپاسوزگە وقىرمان جيناۋ ناۋقانى كەزىندە قازاق گازەتتەرىن باسقارىپ جۇرگەن  مىرزالاردىڭ وڭتۇستىگىمىزگە ات باسىن ءجيى بۇراتىنى بار. ونداعىسى قالىڭ وتىرعان قازاق اراسىنا سۇيەنگەنى، «گازەتىمە جازىلسا، وسىلار جازىلادى-اۋ» دەپ دامە ەتكەنى. ودان قالا بەردى، اياعى جەتكەنى باتىسقا شابادى. ورتالىقتى شولىپ، وڭتۇستىك شىعىسىمىزداعى جۇرت ىشىنە دە سۇعىنىپ قايتادى. ويتكەنى بۇل وڭىرلەردە قازاق باسىم. قازاقتىڭ ءتىلى باسىم. ەندەشە، قازاعى مەن قازاق ءتىلى قاسقايىپ تۇرعان سول وڭىرلەردەگى حالىق سانىنا قارايىقشى، مىنە، ءبىر عانا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى 2 678 335 تۇرعىنعا يە. وڭتۇستىكتىڭ وزبەگى دە، وزگەسى دە قازاقشا اعىپ تۇر. جۋىردا الماتى وبلىسىنىڭ حالىقى دا 1 ميلليون 700 مىڭنان استى.  ماڭعىستاۋ مەن قىزىلوردادا تابيعي ءوسىم جوعارى. وڭتايلاندىرۋ ءىسىنىڭ ءبىر وڭدىسى  سەمەي مەن تورعاي قازاعىنىڭ ەسەبىنەن  وسكەمەن مەن قوستانايدىڭ كوشەلەرى قازاققا تولىپ قالدى.

ەلوردامىز ارقا توسىنەن ىرگە تەپكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە قاپتاعان قازاقتى كورىپ سول كەزدەگى تسەلينوگرادتىڭ ءبىر ورىسى: «مىنانشا قازاق وسى كۇنگە دەيىن قايدا جۇرگەن؟» - دەپ تاڭقالىپتى. الگى ايتقانداي، ارقانىڭ اردا قازاعى قازىر الشاڭ باسىپ استانادا ءجۇر. سولاردىڭ  اراسىنان قادىرلى وتانداستارىمىزدىڭ ءبىرلى-جارىمىن كورە قالساڭ اڭ كورگەندەي اڭتارىلاسىڭ. قىقاسى، 60 پايىز دەگەن اسىرا سىلتەنگەن ارتىق ستاتيستيكا. دۇرىسى ستاتيستيكا ەمەس، ەموتسيا. پرەزيدەنت نازارباەۆ ءبىر سوزىندە ەلىمىزدەگى جان سانى بويىنشا قازاقتى «65 پايىز» دەدى. قازاق 65 پايىز بولسا، 35 پايزىمىز وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالادى عوي. ول 35 پايىزدىڭ قازاقشا بىلمەيتىندىگىنە كىم كەپىل.  مەيلى، ءتىپتى بىلمەسىن. ەندى سولاردىڭ قاتارىنا قازاقتىڭ «انا ءتىلىن بىلمەيتىن» 60 پايىزىن الىپ بارىپ قوسساق نە بولدى؟ قازاق پەن قازاق ءتىلى قايدا قالدى؟ بۇنداي ەسەپتىڭ شەشۋى كىمدى بولسادا «قازاق ءتىلى ازشىلىقتىڭ ءتىلى، مەملەكەت جۇمىسىنا قاجەتى جوق ءتىل» دەگەن بايلامعا جەتكىزبەيدى مە؟ بىلايدا  قازاق ءتىلىن قاقپايلاپ جۇرەتىن بيلىكتىڭ مىنانداي «ستاتيستيكادان» كەيىن قۇدايى بەرمەيدى مە؟ ونى نەگە ەسكەرمەيمىز؟  مەنىڭ ءبىر باكۋدە تۇراتىن ازەربايجان تانىسىم: «ءبىز، ازىربايجاندار، 80 ميلليونبىز» دەپ سوققان ەدى. ونىسىمەن قويماي «21 دەكابر دۇنيەجۇزى ازىربايجاندارىنىڭ ءتىلى» دەپ شىرەندى. نە دەسەدە دۇرىس ونىكى. سىرتتاعى ازەربايجانداردىڭ  ءتىلى يرانعا ءسىڭىپ پارسىلانىپ كەتسە دە ءبارىبىر ەڭسەسىن تىك الىپ  تۇر. رۋحى بيىك. ال ءبىز الدىمىزدان شۇلدىرلەپ شىققان بىرەر جەلوكپەگە رەنجىپ، قازاق جاستارىن انا تىلىنەن ماقۇرىم ەتە سالامىز. راس، بىزدە ورىستىلدىلەر كوپ سياقتى كورىنەدى. سەبەبى بەلسەندى. بەلسەندى ءام قازاقستاندا «كورپەسى اشىق» كوپشىلىك مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋشى ورتاعا اينالعاندىقتان دا ولار كوزگە ءجيى تۇسەدى. تەلەارنالار مەن سارجاعال باسىلىم بەتتەرىن بەرمەيدى. اقجاعالى ۇلىقتارىمىز قاتىساتىن ۇلاناسىر جيىنداردا دا ساپىلداپ سويلەپ، ساڭقىلداپ پالە قىلادى. ويتكەنى ءبىز  ءسوز ەتىپ وتىرعان  بەلسەندى بۋىننىڭ بويىنان ءالى كومسومولدىق رۋحتىڭ بۋى كەتە قويعان جوق. كوشەدەگىلەرىنىڭ ءتۇرى اناۋ. قاي قيىردان شالىنسا دا، ايتەۋىر، قالىڭ قول، قاراڭ ورمان سەكىلدى قاپاتاپ كورىنەدى. بىراق، بۇل شىندىق ەمەس. الايدا قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتى سالاتانات قۇرىپ ۇلگەرگەن  قوعامدى قازاق بيلىگى دە، وزدەرىن ەليتا سانايتىن قاۋىم دا كورگىسى كەلمەيدى. ايتكەنمەندە، «تاڭ اتپايمىن دەسە دە كۇن قويمايدى». قازاقتىڭ قۋىسىرىپ كەلە جاتقانىن بۇگىن ءبارى ءبىلىپ وتىر. تەك سوعان ءوزىمىز كەدەرگى بولماساق يگى ەدى. انە، قىرعىزدار ورىس ءتىلىن «رەسمي مارتەبەسىنەن» وپ-وڭاي تۇسىرە سالدى. قىرعىزعا سول ءۇشىن ورىس نە ىستەي الادى؟ شۋلايدى-شۇرقىرايدى، جىلايدى، جەر تەپكىلەيدى، كىجىنەدى، قويادى. ويتكەنى قىرعىزدىڭ شارۋاسى - ول الدىمەن قىرعىزدىڭ شارۋاسى. «سىرتقى ساياساتتان سەبەپ ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق، بۇل ەلدىڭ ىشكى مۇقتاجدىعىنان تۋعان قالىپتى شارا. قازىر ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا وپپوزيتسيانىڭ بەدەلى ءوسىپ بارادى. سوندىقتان ولار ۇلتتىق مۇددەنى باتىل كوتەرە باستادى. قايدا قاراساڭىزدا «قازىر قىرعىزدى ورىستىلدىلەر مەن «جاتتىلدە سويلەيتىن» ساياساتكەرلەر باسقارىپ وتىر» دەگەن پىكىردى ەستيسىز. بيلىك ءۇشىن بۇل قاۋىپتى قۇبىلىس. سوندىقتان ۇكىمەت وپپوزيتسيادان بۇل باستامانى تارتىپ الىپ، ءبىرىنشى بولىپ ەلەكتوراتتىڭ كوڭىلىن تابۋعا تالپىنىپ جاتىر» - دەيدى  ساياساتتانۋشى قىرعىز ازاماتى مارس ساريەۆ.

الاتوونىڭ ار جاعىنداعى ايىرقالپاقتى اعايىنىمىز وسىنداي جىگەرلى قادام جاساپ جاتقاندا ءبىز «قازاقتىڭ 60 پايىزى قازاقشا بىلمەيدى» دەپ كۇماندى اڭگىمە ايتقاننان گورى كوپتىگىمىزدى، الاپات كۇشكە اينالعانىمىزدى، ۇلتتىق مۇرات تىلەكتەرىمىزدىڭ جاڭارىپ، وسە تۇسكەنىن جوعارى جاققا ەسكەرتىپ جۇرگەنىمىز ءجون. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەگەننىڭ اقيقاتىنا سوندا جەتەتىن بولامىز.

Abai.kz