تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ اگەنتتىگىن حالىق پەن جۋرناليستەر «مونوپولياعا قارسى اگەنتتىك» دەپ اتاعان دا ۋاقىت بولعان. بىراق ول زامان كەلمەسكە كەتكەنگە ۇقسايدى. قازىر بۇل مەكەمە كوپ ماسەلەدە قايتا مونوپوليستەردىڭ باستى «لوببيستىنە» اينالىپ شىعا كەلگەندەي. الداعى ايدىڭ باسىندا قالاۋلىلار اۋىل-ايماقتى ارالاۋعا شىعادى. سونىڭ قارساڭىندا وسى اگەنتتىك باسشىسىن ەسەپ بەرۋگە پارلامەنتكە شاقىرعان دەپۋتاتتار كەشە ودان تۇلكىبۇلاڭعا سالماي، اششى شىندىقتى اشىق ايتۋدى سۇرادى: «تاريف قىمباتتاي ما، جوق پا؟ ءبىزدى حالىققا وتىرىكشى ەتپەڭىزشى؟» دەپ ءوتىندى قالاۋلىلار. بىراق ناقتى جاۋاپ الا المادى.قايتا بۇل كۇنى ولار مونوپوليستەردىڭ مۇددەسىن قورعاشتاعان كوپ دالەل ەستىدى.

- بۇگىندە سىزدەر سۋعا تاريف بەلگىلەۋ­دىڭ جاڭا تەتىكتەرىن ەندىرەتىن 2013-2015 جىلدارعا ارنالعان كەشەندى جوسپار ازىرلەپسىزدەر، ول رەتتەلەتىن وسى سالا­نىڭ ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعىن ارتتىرىپ، جاڭعىرتپاق. وسىنىڭ بارلى­عى تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ەمەس، كەرىسىنشە، تاريفتەردىڭ شارىقتاپ كەتۋىنە ىقپال ەتپەي مە؟ 4 ساۋىردە ءبىز ەل­گە شىعايىن دەپ وتىرمىز. تاعى دا دەپۋ­تاتتار وتىرىكشى بولماسىن، ەلدىڭ الدىن­دا! - دەپ ەسكەرتتى اگەنتتىك توراعاسى مۇ­رات وسپانوۆقا ءماجىلىس دەپۋتاتى ماي­را ايسينا.

تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ اگەنتتىگىن حالىق پەن جۋرناليستەر «مونوپولياعا قارسى اگەنتتىك» دەپ اتاعان دا ۋاقىت بولعان. بىراق ول زامان كەلمەسكە كەتكەنگە ۇقسايدى. قازىر بۇل مەكەمە كوپ ماسەلەدە قايتا مونوپوليستەردىڭ باستى «لوببيستىنە» اينالىپ شىعا كەلگەندەي. الداعى ايدىڭ باسىندا قالاۋلىلار اۋىل-ايماقتى ارالاۋعا شىعادى. سونىڭ قارساڭىندا وسى اگەنتتىك باسشىسىن ەسەپ بەرۋگە پارلامەنتكە شاقىرعان دەپۋتاتتار كەشە ودان تۇلكىبۇلاڭعا سالماي، اششى شىندىقتى اشىق ايتۋدى سۇرادى: «تاريف قىمباتتاي ما، جوق پا؟ ءبىزدى حالىققا وتىرىكشى ەتپەڭىزشى؟» دەپ ءوتىندى قالاۋلىلار. بىراق ناقتى جاۋاپ الا المادى.قايتا بۇل كۇنى ولار مونوپوليستەردىڭ مۇددەسىن قورعاشتاعان كوپ دالەل ەستىدى.

- بۇگىندە سىزدەر سۋعا تاريف بەلگىلەۋ­دىڭ جاڭا تەتىكتەرىن ەندىرەتىن 2013-2015 جىلدارعا ارنالعان كەشەندى جوسپار ازىرلەپسىزدەر، ول رەتتەلەتىن وسى سالا­نىڭ ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعىن ارتتىرىپ، جاڭعىرتپاق. وسىنىڭ بارلى­عى تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ەمەس، كەرىسىنشە، تاريفتەردىڭ شارىقتاپ كەتۋىنە ىقپال ەتپەي مە؟ 4 ساۋىردە ءبىز ەل­گە شىعايىن دەپ وتىرمىز. تاعى دا دەپۋ­تاتتار وتىرىكشى بولماسىن، ەلدىڭ الدىن­دا! - دەپ ەسكەرتتى اگەنتتىك توراعاسى مۇ­رات وسپانوۆقا ءماجىلىس دەپۋتاتى ماي­را ايسينا.
- تۇتىنۋشىلاردى قورعاۋ شارالا­رى قاراستىرىلادى، - دەپ جاۋاپ قاتتى م.وسپانوۆ. - ءبىرىنشى كەزەكتە، تۇتىنۋ اۋقىمىنا قاراي تاريفتەردى سارالاۋ-ديففەرەنتسيالاۋ ەنگىزىلدى. سونداي-اق ەسەپتەۋىش قۇرالدارىنىڭ بارلىعىنا جانە جوقتىعىنا قاراي سارالاۋ ەندىرىل­دى. ناتيجەسىندە، ەلىمىز بويىنشا ورتا­­­شا ەسەپپەن 1 ادامعا 2 تەكشە مەتر سۋ تۇتى­نۋ كەسىلەدى. تيىسىنشە، ەگەر ءبىر ايدا ول ادام 4 تەكشەمەتر سۋ شىعىنداسا، العاش­قى ەكەۋ ءۇشىن ءى دەڭگەي بويىنشا تولەي­دى، بۇل دەڭگەيدىڭ قىمباتتاۋى كوپ ەمەس. وسىلايشا، ۇنەمدەيتىن ادامدار ءجا­نە ەسەپتەۋىش قۇرالدارى بارلار ءوسىمدى  كوپ سەزىنبەيدى. تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ (تمرا) توراعاسى الگى كە­شەندى جوسپارعا سايكەس، قازاقستاندا­عى سۋمەن جابدىقتاۋ كاسىپورىندارىن­دا كەڭ اۋقىمدى جاڭعىرتۋ جۇرەتىندى­گىن حابارلادى. «مودەرنيزاتسيا كىمدەر­دىڭ ەسەبىنەن جۇرەدى؟ ءبىز ايتامىز: ول نەگىزىنەن، سۋدى ۇنەمدەمەيتىندەر، ەسەپ­تەۋىش قۇرالدارىن ورناتپايتىندار ەسەبىنەن جۇرەدى! ولار ءۇشىن تاريف وتە قىمبات بولادى. ءسويتىپ، ءبىز حالىقتىڭ از قامتىلعان بولىگىن قورعايمىز!» دەدى ول. الايدا سارالانعان ءتاريفتىڭ ۇنەم­­­دەۋگە اكەلمەيتىندىگىن حالىق تا، قالاۋ­لىلار دا ايتۋدا. قايتا ول سۋ، جىلۋ ال­پاۋىتتارىنا ەلدى قاناپ، شەكتەن تىس تابىس تابۋلارىنا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعانداي: ماسەلەن، باسقا وڭىرلەر تۇگىلى استانانىڭ وزىندە تۇرعىن ۇيلەر­دە شۇمەكتەن ىستىق سۋ اعۋ ءۇشىن سۋدى با­رىنشا اشىپ، جارتى مينۋتتاي كۇتۋ كەرەك. بۇدان كەيىن تۇرعىندار سۋدى قايدان ۇنەمدەي السىن؟! ناتيجەسىندە، قاراپايىم حالىق قانشا تىرىسسا دا، ءمونوپوليستىڭ قىزمەتىنىڭ ساپاسىزدى­عى كەسىرىنەن ءى دەڭگەيدەگى 3 تەكشەمەتر­لىك «كۆوتاعا» سىيا الماي، اسىرىپ الادى. الپاۋىتتار بولسا، ءدان ريزا: وسىنىڭ ارقاسىندا «استاناەنەرگوسبىتتىڭ» قالتاسىنا تۇسەتىن كىرىس مولايادى. ۇساق-تۇيەك بولسا دا، بۇل جايت ەلوردالىقتار­دىڭ ەڭسەسىن تۇسىرەر جاعدايعا اينا­لۋدا.ەسەپتەۋىش قۇرالدارى بويىنشا سارالانعان ءتاريفتى دە حالىق قولدا­ماي جاتىر ەكەن. ناقتى ءبىر مىسالدى اگەنت­تىك باسشىسى ايتتى.

- جىلۋ ەنەرگياسىن ەسەپتەۋدىڭ جال­پىۇيلىك قۇرالدارىن ورناتۋ ماسەلەسى - حالىق ءۇشىن كوكەيتەستى ماسەلەلەردىڭ
ءبى­رى بولىپ وتىر، - دەدى وسى ورايدا دە­پۋتات اسقار بازارباەۆ. - بۇل قۇرالدار وتە قىمبات تۇرادى، سوندىقتان حالىق­تىڭ باسىم كوپشىلىگى ونى مونوپوليس­تەر ورناتۋعا ءتيىس دەپ سانايدى. اگەنتتىك­تىڭ جانە ءسىزدىڭ جەكە پوزيتسياڭىز قانداي؟

تمرا باسشىسى ونداي قۇرالداردى مو­نوپوليست ورناتاتىندىعىن، بىراق ونىڭ قۇنىن تۇرعىنداردان وتەتتىرىپ الاتىندىعىن ءما­لىم­دەدى. «قالاي بولعاندا، تۇتىنۋشىدا تەك ءوز ءپا­تەرىندەگى ەسەپتەۋىش قانا ەمەس، سونداي-اق جالپىۇيلىك ەسەپتەۋىش قۇرالىنىڭ بولۋى دا مىندەتتى!» دەپ شارت ءتۇيدى م.وسپانوۆ. ول - ول ما، اگەنتتىك باسشىسىنىڭ ۇستانىمىنشا، ول قۇرالدى جۇمىسقا جارامدى قالىپتا ۇستاپ تۇرۋ، اۋىستىرۋ جانە باسقا شىعىندارىن دا تۇتىنۋشى كوتەرۋى كەرەك كورىنەدى: «ەگەر ۇيدە ورناتىلعان ەسەپتەۋىش قۇرالىنا تۇتىنۋ­شى­لاردىڭ وزدەرى كسك ارقىلى جاۋاپ بەرمەسە، وندا ءمونوپوليستىڭ ونى ساقتاۋعا، دۇرىس ەكسپلۋا­تاتسيالاۋعا مۇمكىندىگى بولمايدى» دەپ سويىلىن سوقتى.

- مەن ءتىپتى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن: 2 جىل­داي بۇرىن، پەتروپاۆلدا ما، پاۆلوداردا ما، قازىر ەسىمدە جوق، بىراق سول جاقتا «جىلۋ نور­ماسىنىڭ» وتە ازدىعى ناتيجەسىندە، كەيبىر ءۇي تۇرعىندارى ەسەپتەۋىش قۇرالدارىن ورناتقاندا، نورماعا قاراعاندا، الدەقايدا كوپ تولەيتىن بو­لىپ شىعىپتى. سودان تۇرعىندار بۇرىنعى­داي، «نورما» بويىنشا تولەۋ ءۇشىن الگى قۇرال­داردى وزدەرى ىستەن شىعارىپ وتىرعان. مۇنداي مىسالدار بولدى، - دەدى تابيعي مونوپوليا­لاردى رەتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى. اقىرى قانداي بولدى دەرسىز؟ الگى تۇرعىنداردى جىلۋ مونوپوليسىنە كوپ اقشا تولەۋگە الپاۋىتتىڭ ءوزى ەمەس، اگەنتتىك ءماجبۇرلى تۇردە كوندىرىپتى: «ءبىز ەسەپتەۋىش قۇرالدارىن ورناتۋعا تۇتىنۋ­شىنى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن اقىر سوڭىندا وتكەن جىلدان باستاپ، ءتيىستى ادىستەمەنى ەنگىزدىك، - دەدى مۇرات وسپانوۆ. - ءسويتىپ، ونداي ەسەپتەۋىش قۇرالدارى جوقتار ەندى ورتاشادان دا 20 پا­ي­ىز­عا جوعارى تولەيتىن بولادى».

وسىلايشا، مونوپوليست ءۇشىن ەسەپتەۋىش قۇرالدارى جوق ۇيلەر الدەقايدا «ءتۇسىمدى» بولىپ وتىر. «بۇگىندە ۇيلەرىندە ەندىگىجال­پىۇيلىك ەسەپتەۋىش قۇرالدارى ورناتىلعاندار ورتاشادان 50 پايىزعا دەيىن از تولەيدى» دەگەن تمرا توراعاسى ىلە-شالا مويىندادى: «ەسەپ­تەۋىش قۇرالدارىن قويعاندار سانى وتە از، بار-جوعى 40 پايىز عانا». مۇرات وسپانوۆ مۇنداي قۇرالداردىڭ قىمبات تۇراتىندىعىن راستادى. وسىدان كەلىپ، ءىس، ارينە، ىلگەرىلەمەيدى: تۇرعىن­دار قىمبات بولعاندىقتان، قۇرالدى ساتىپ الا المايدى، ال ونى ورناتۋعا مونوپوليست اسىق­پايدى. بۇل رەتتە بىرقاتار قالاۋلىلار ونداي قۇ­رالدىڭ قۇنىن الپاۋىتتىڭ تۇتىنۋشىدان ءون­دىرۋىنە قارسى. «ەسەپتەۋىش قۇرالدارىنا قا­تىستى ءسىزدىڭ ۇستانىمىڭىزبەن مەن كە­لىس­­پەيمىن! - دەدى دەپۋتات مۇحتار تىنىكەەۆ. - ءبىز ءدۇ­كەنگە بارعاندا، ءوز تارازىمىزدى الا بارماي­مىز عوي؟» دۇكەن ءوزى تارازى ورناتىپ، ولشەپ بەرەدى. بىراق قازىر قالاۋلىلاردىڭ دا قىلار قايرانى جوق: كەزىندە وزدەرى بۇل نورمانى زاڭ رەتىندە قابىلداعان.

حالىقتان «ءوندىرىپ» العان وسى قارجىلاردى مونوپوليست قۇرال-جابدىقتاردى، قۇبىرلاردى، باسقا دا رەسۋرستاردى جاڭارتۋعا جۇمساسا، قۋانار ەدىك. بىراق قاراجات تاسقىنى الگى ال­پاۋىتتاردىڭ باسىنداعى تۇلعالاردى بايىتۋعا كەتۋدە: قوسىمشا بايانداما جاساعان دەپۋتات سەيىتسۇلتان ايىمبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، تەك تا­ريف كوتەرۋدەن تۇسكەن 2,7 ميلليارد تەڭگەنى مونوپوليستەردىڭ قۇرىلتايشىلارى بونۋس تۇرىندە ءوزارا ءبولىپ الىپتى.
تاعى ءبىر جايت: شاعىن ەلدى مەكەندەر تۇ­تىنۋشىلارى كەلەر قىستان قىسىلىپ شىعۋى عاجاپ ەمەس. «رەتتەۋدىڭ جاڭا ءبىر ءادىسى - قۋاتى شامالى تابيعي مونوپوليا سۋبەكتىلەرىن «ءوتى­نىم بەرۋ» كامپانياسىنان تەك «حابارلاۋعا» كوشىرۋ» دەدى تمرا توراعاسى. بۇعان دەيىن بۇل مونوپوليستەر ءوز تاريفتەرىن قىمباتتاتۋ ءۇشىن ءوتىنىم بەرىپ، اگەنتتىكتەن سارىلىپ حابارىن كۇتەتىن. ەگەر وعان باعانى قىمباتتاتۋعا رۇق­سات ەتسە، حالىق پەن اقپارات قۇرالدارى شۇبىرىپ، اگەنتتىكتەن جاۋاپ سۇرايتىن. ەندى بۇل ورگان ونداي «باس اۋرۋدان» قۇتىلعالى وتىر.

- سىزدەردىڭ «رەتتەۋدىڭ جاڭا ادىستەمەسى» ناتيجەسىندە اۋداندىق قازاندىقتار، سۋ ارنا­لارى ءوز قىزمەتتەرىنىڭ قۇنىن ءوز بەتتەرىمەن بەكىتەدى عوي؟ ياعني تمرا-نىڭ كەلىسىمىن الۋ قاجەت بولماي قالادى. بۇل ارينە، كاسىپكەر رەتىندە ءمونوپوليستىڭ مۇددەسىن «تۇگەندەپ» بە­رەدى. ال حالىق شە؟ جالپى، بۇل نەعىلعان جاڭا ساياسات؟ - دەپ سۇراقتى توتەسىنەن قويدى دەپۋتات ولگا كيكولەنكو.
- ءيا، بيىلعى جىلدان باستاپ ءبىز شاعىن قۋاتتىلىقتى مونوپوليستەردىڭ تاريفتەرىن ءوز­گەرتۋىنە قاتىستى جاڭا ءادىستى قولدانۋعا كى­رىسەمىز، - دەپ نىقتادى اگەنتتىك توراعاسى مۇرات وسپانوۆ. - ولاردىڭ سانى بارلىق مو­نوپوليستەردىڭ 30 پايىزدايىن قۇرايدى. اگەنتتىكتىڭ العا تارتىپ وتىرعان دالەل-دايەكتەمەسى:ولاردا باعا كوتەرۋ تۋرالى ءوتى­نىشتى ساۋاتتى قۇراي الاتىن «ساۋاتتى ەكونو­ميستەر جوق». «ونىڭ ۇستىنە ولار بەكىتۋى ءۇشىن ءوتىنىشىن اگەنتتىكتىڭ اۋماقتىق دەپارتا­مەنتى­نە اكەلەيىن دەسە، تىم الىستا. سوندىقتان ءبىز ولارعا ايتىپ وتىرمىز: سەندەر ەندى تاريف­تە­رىڭدى ءوز بەتتە­رىڭمەن، وزدەرىڭ-اق وزگەرتۋلەرىڭە بولادى!» بۇل رەتتە ول وزگەرىستىڭ «وتكەن جىل­دىڭ ينفلياتسياسى مولشەرىندە بولۋعا» تيىستىگىن ايتتى. ياعني بيىلدان باستاپ، اۋىل، پو­سەل­كە، اۋداندارداعى سۋ، جىلۋ جانە باسقا مو­نو­پو­ليستەر «جاڭا جىل» سايىن «اۆتوماتتى ءتۇر­دە» باعانى ين­فلياتسيا كولەمىندە كوتەرىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك الدى.

ايحان ءشارىپ

"ايقىن" گازەتى