رەفەرەندۋمنىڭ تاعدىرىن اقوردا شەشسە دە، ەلدIڭ تاعدىرىن حالىقتىڭ ءوزI شەشۋI تيIس

بىلتىرعى جىلدىڭ قىركۇيەگiنەن بەرi ارتەكتi وپپوزيتسيالىق پارتيالار، قوعامدىق ۇيىمدار مەن زيالى قاۋىم وكiلدەرi جانە ەل بولاشاعىنا بەيجاي قارامايتىن ازاماتتار قازاقستاندا رەفەرەندۋم وتكiزۋ ءۇشiن باستاماشىل توپقا بiرiككەن بولاتىن. سودان بەرi رەفەرەندۋمنىڭ كۇن تارتiبiنە شىعارىلاتىن ماسەلەلەر بiرنەشە مارتە الماتىدا جانە استانادا وتكەن جيىنداردا جان-جاقتى تال­قىلاندى. ەندi مiنە، باستاماشىل توپ 16 ناۋرىز كۇنi الماتىدا جالپىرەسپۋبليكالىق جيىن وتكiزدi.

ەلiمiزدiڭ ون ءتورت وبلىسى مەن استانا، الماتى قالالارىنان 512 وكiل قاتىسقان جينالىستا رەفەرەندۋمعا شىعارىلاتىن سۇراقتار تاعى بiر مارتە قاراستىرىلدى. ولار: قازاقستاننىڭ كەدەن وداعىنان شىعىپ، ەۋرازيالىق وداقتان باس تارتۋى، بارلىق دەڭگەيدەگi اكiمدەردi سايلاۋ، ستراتەگيالىق ماڭىزدى كاسiپورىنداردى مەملەكەت مەنشiگiنە قايتارۋ جانە اەس پەن يادرولىق وتىن بانكiن سالۋعا قارسىلىق. ءار تاقىرىپقا بايانداما جاسالعان سوڭ ايماقتان كەلگەن وكiلدەر ءوز پiكiرلەرiمەن ءبولiستi. كوپشiلiك­تiڭ داۋىس بەرۋiمەن بۇل ماسەلەلەر رەفەرەندۋمعا شىعارىلاتىن بولىپ بەكiتiلدi.

بيلiكتiڭ جيىنعا كەلەتiن ادامداردى قورقىتىپ-ۇركiتiپ، جولعا شىعۋىنا كەدەرگi كەلتiرگەنiنە قاراماستان، ۇيىمداس­تىرۋشىلار قاجەتتi وكiل سانىن جيناي الدى. ال بۇل ىنتالى توپقا زاڭدا كورسەتiلگەن كەلەسi ارەكەتتەردi iسكە اسىرۋعا مۇمكiندiك بەرەدi.

 

رەفەرەندۋمنىڭ تاعدىرىن اقوردا شەشسە دە، ەلدIڭ تاعدىرىن حالىقتىڭ ءوزI شەشۋI تيIس

بىلتىرعى جىلدىڭ قىركۇيەگiنەن بەرi ارتەكتi وپپوزيتسيالىق پارتيالار، قوعامدىق ۇيىمدار مەن زيالى قاۋىم وكiلدەرi جانە ەل بولاشاعىنا بەيجاي قارامايتىن ازاماتتار قازاقستاندا رەفەرەندۋم وتكiزۋ ءۇشiن باستاماشىل توپقا بiرiككەن بولاتىن. سودان بەرi رەفەرەندۋمنىڭ كۇن تارتiبiنە شىعارىلاتىن ماسەلەلەر بiرنەشە مارتە الماتىدا جانە استانادا وتكەن جيىنداردا جان-جاقتى تال­قىلاندى. ەندi مiنە، باستاماشىل توپ 16 ناۋرىز كۇنi الماتىدا جالپىرەسپۋبليكالىق جيىن وتكiزدi.

ەلiمiزدiڭ ون ءتورت وبلىسى مەن استانا، الماتى قالالارىنان 512 وكiل قاتىسقان جينالىستا رەفەرەندۋمعا شىعارىلاتىن سۇراقتار تاعى بiر مارتە قاراستىرىلدى. ولار: قازاقستاننىڭ كەدەن وداعىنان شىعىپ، ەۋرازيالىق وداقتان باس تارتۋى، بارلىق دەڭگەيدەگi اكiمدەردi سايلاۋ، ستراتەگيالىق ماڭىزدى كاسiپورىنداردى مەملەكەت مەنشiگiنە قايتارۋ جانە اەس پەن يادرولىق وتىن بانكiن سالۋعا قارسىلىق. ءار تاقىرىپقا بايانداما جاسالعان سوڭ ايماقتان كەلگەن وكiلدەر ءوز پiكiرلەرiمەن ءبولiستi. كوپشiلiك­تiڭ داۋىس بەرۋiمەن بۇل ماسەلەلەر رەفەرەندۋمعا شىعارىلاتىن بولىپ بەكiتiلدi.

بيلiكتiڭ جيىنعا كەلەتiن ادامداردى قورقىتىپ-ۇركiتiپ، جولعا شىعۋىنا كەدەرگi كەلتiرگەنiنە قاراماستان، ۇيىمداس­تىرۋشىلار قاجەتتi وكiل سانىن جيناي الدى. ال بۇل ىنتالى توپقا زاڭدا كورسەتiلگەن كەلەسi ارەكەتتەردi iسكە اسىرۋعا مۇمكiندiك بەرەدi.

جينالىستا كوپشiلiكتiڭ داۋىس بەرۋiمەن رەفەرەندۋمنىڭ باستاماشىل توبى قۇرىلىپ، ءۇش قارار قابىلداندى. ەندiگi كەزەكتە باستاماشىل توپ رەفەرەندۋمعا قويىلاتىن ساۋالداردى وعان تياناقتى جاۋاپ قايتارىلۋى ءۇشiن اي­قىن تۇجىرىمداۋى تيiس. ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى جينالىس پەن وكiلدەر تiزiمiن زاڭدى دەپ تاپسا، 200 مىڭ ادامنىڭ قولىن جيناۋعا رۇقسات ەتiپ، قول قويىلاتىن پاراقشالارىن بەرۋi كەرەك.

دەسەك تە، باستاماشىل توپ قازiردiڭ وزiندە كەدەرگi كەلتiرiپ جاتقان بيلiكتiڭ رەفەرەندۋم وتكiزۋگە رۇقسات بەرۋi ەكiتالاي دەپ ەسەپتەيدi. "رۇقسات بەرگەن-بەرمەگەنiنە قاراماستان، حالىقتان قولداۋ iزدەپ، ۇگiت-ناسيحات جۇمىستارىن وتكiزiپ، وسى جيىندا تالقىلانىپ، بەكiتiلگەن ءتورت ساۋالعا بايلانىستى قول جينايمىز" دەيدi ولار.

گازەتتiڭ بۇل سانىندا ەلiمiزدiڭ بۇگiنi مەن بولاشاعى ءۇشiن ايرىقشا ماڭىزدى ماسەلەلەردi كوتەرگەن رەسپۋبليكالىق جيىننىڭ ماتەريالدارىن جاريالاپ وتىرمىز. (بيلiكتiڭ ىقپالىنداعى باق-تىڭ بiردە-بiرi رەفەرەندۋم جيىنىندا تالقىلانعان جايتتاردى كوپشiلiككە قۇپيالاپ، جاريا ەتپەسi انىق).

 

بولات ابIلەۆ، ساياساتكەر:

قاتىپ قالعان سەڭدI قوزعاۋدىڭ جولى بار

- ەلدەگi شىنايى احۋالدى كورiپ‑بiلiپ وتىرمىز. قىركۇيەك ايىندا رەفەرەندۋم باستاماسىن كوتەرiپ، بiرنەشە جينالىس وتكiز­گەن كەزدە "ادامداردى جيناي المايسىڭدار، جينالىس وتكiزە الۋلارىڭ دا ەكiتالاي، سiزدەرگە كەدەرگi كەلتiرەدi" دەپ كەرi تارتقاندار بولدى. سوندا نە iستەۋi­مiز كەرەك؟ بيلiكتiڭ وسپادارسىز ارەكەتiنە كوز جۇمىپ وتىرا بەرەمiز بە؟ بۇكiل رەسۋرس­تاردى، ەڭ ۇزدiك كاسiپورىن­داردى تالان‑تاراجعا سالدى. بايلىعىمىز ۇستاعاننىڭ قولىندا، تiستە­گەننiڭ اۋزىندا كەتتi. ال قازاققا نە قالدى؟ وكiنiشكە قاراي، اۋىزدى قۇر شوپپەن سۇرتۋگە ءماجبۇر­مiز. جەراستى، ءۇستi بايلىعى ءوزi­مiز­گە تيەسiلi ەمەس. ونى بىلاي قويعاندا، اسپانىمىزعا دا وزگە­بiرەۋ­لەر يەلiك ەتiپ وتىر. بايقوڭىر رەسەيلiكتەردiڭ، تiپتi ەير استانانىڭ ەلۋ پايىزى اعىلشىنداردىڭ قولىندا. تاۋبەسiنە ءتۇسiپ، وڭ‑سولىنا قاراپ، توقتام جاساۋدىڭ ورنىنا بيلiك بۇدان دا اسىپ تۇسەتiن سوراقى باستامالارعا كiرiستi. ەندi الەمدiك دەڭگەيگە شىعىپ، ەۋرازيالىق وداققا باس سۇقپاق. ەكونوميكالىق ءتا­ۋەل­سiزدiكتەن ايىرىلعانىمىز بىلاي تۇرسىن، ەكونوميكامىزدى جۇتىپ جاتىر. بۇل باستامالاردىڭ جەتكiزگەن جەرi وسى بولدى. ال بۇل - تاۋەلسiزدiكتەن ايىرىلۋعا اكەپ سوقتىراتىن العاشقى قادام. سوندا دا قول قۋسىرىپ ءۇنسiز وتىرا بەرەمiز بە؟ كەيiن ءوز بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرi­مiز­دiڭ الدىندا نە دەپ اقتالامىز؟ "قولىمىزدان كەلمەيتiنiن بiلگەندiكتەن، ەشتەڭە iستەمەدiك" دەيمiز بە؟ ارەكەت ەتۋ كەرەك، حالىقتىڭ كوزiن اشۋ قاجەت. كەدەن­دiك وداق پەن رەسەي جانە بەلارۋسپەن ينتەگراتسيانىڭ ارتى قانداي قا­ۋiپ‑قاتەرگە اپاراتىنىن ءتۇسiندi­رۋ كەرەك. بيلiكتiڭ قاتەلiگiن كوزiنە شۇقىپ كورسەتiپ، جاڭا قاتەلiكتەرگە بوي الدىرماس ءۇشiن بۇرىنعىلارىن تۇزەۋiمiز قاجەت.

بيلiك بارعان سايىن حالىقتان الشاقتاپ بارا جاتىر. سوڭعى باستامالارىنا كوز جۇگiرتەيiكشi. جورگەكپۇلدى قىسقارتادى دا، "كوبiرەك بالا تابىڭدار" دەيدi. وسىدان كەيiن "استانادا قولىنان iس كەلمەيتiن وڭكەي بەلسiزدەر وتىرعان جوق پا" دەگەن ويعا قالاسىڭ. ايەلدەرگە قوسىمشا تولەمدەر قاراستىرىپ، باقىتتى عۇمىر ءسۇرۋiن قامتاماسىز ەتiپ، زەينەتكە ەرتە شىعۋعا مۇمكiندiك بەرۋدiڭ ورنىنا زەينەت جاسىن ۇزارتتى. سوعان قاراعاندا، اقوردادا ايەل اتاۋلىنى جاقتىرمايتىندار وتىرعان سياقتى. "اقشا جوق" دەگەن سىلتاۋدى العا تارتادى. ال ۇلتتىق قوردا ەلۋ ميلليارد دوللار اقشا بار ەمەس پە. وسىنداي قىرۋار رەسۋرس جۇمسالاتىن تەتiگiن تاپپاي قۇر بەكەر جاتىر. سوندىقتان بiز ءاربiر جاعدايدا ءۇنسiز قالماي "تاۋەلسiز قازاقستاندا ءومiر سۇرگiمiز كەلەدi, بۇل - بiزدiڭ قۇقىق" دەۋiمiز كەرەك.

نازارباەۆتىڭ بيلiك ەتۋi - قازاقستان تاريحىنداعى اڭىز. بiراق ەرتەڭگi كۇنi قانداي قازاقستاندا ءومiر سۇرەتiنiمiز پرەزيدەنتكە عانا ەمەس، تiكەلەي ءوزiمiز­گە بايلانىستى. حالىق پرەزيدەنت "بiزدi دۇرىس جولعا باستايدى" دەپ ودان قانداي دا بiر شەشiمدi ارەكەت كۇتۋگە ەتi ۇيرەنگەن. الايدا جىلدان‑جىلعا اتتاعان سايىن اقوردا مەن پرەزي­دەنتتiڭ ءوزi ورەسكەل قاتەلiكتەرگە بوي الدىراتىنىن كورiپ وتىرمىز. سول سەبەپتi بولاشاعىنا بەيجاي قارامايتىن ءوز ەلiنiڭ پاتريوتتارى، قازاقستاننىڭ كەدەن وداعىنان شىعۋدى قولدايسىزدار ما؟ تاۋەلسiز، ەركiن جانە ادiلەتتi قازاقستاندا ءومiر سۇرگi­لەرiڭiز كەلە مە؟

تاعى بiر ماڭىزدى ماسەلە - اكiمدەردi سايلاۋ. وسى كۇنگە دەيiن قازاق دالاسى، قازاقستاندىق ايەلدەر ون ءتورت وبلىس پەن ەكi قالاعا لايىقتى اكiم بولا الاتىن پەرزەنتتi دۇنيەگە اكەل­مەدi مە؟ بالكiم، بiر عانا ادام بيلiك قىلىپ، وزگە باسشىلار ءدۇ­نيە­گە كەلمەس ءۇشiن جورگەكپۇل­دى قىسقارتىپ جاتقان بولار؟

اكiمدەردi سايلاۋ - بۇل ولاردىڭ حالىق الدىندا ەسەپ بەرۋi. كەز كەلگەن قالا، وبلىس اكiمi سوندا عانا حالىقتىڭ الدىندا جا­ۋاپكەرشiلiك ارقالايدى. جاڭا مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار، بالاباقشالار مەن جولدار سالىنادى. ولاي بولسا، بارلىق دەڭگەي­دەگi اكiمدەردi سايلاۋدى قولدايسىزدار ما؟

تاريح ەشقاشان ەشتەڭەنi ۇمىتپايدى جانە كەشiرمەيدi. بiزدiڭ دە زامانىمىز وتەر. كەلەسi ۇرپاق "قازاقستان 90-جىلداردىڭ باسىندا قانداي ەدi جانە 16 ميلليون حالىققا تيەسiلi بايلىق كiمنiڭ قولىنا قالاي ءوتiپ كەتتi?" دەگەن سۇراق قويار. بiز بۇل بايلىقتىڭ وففشورلى كومپا­نيا­لارعا ءوتiپ كەتكەنiن جاقسى بiلەمiز. "قازاقمىس", "قازمىرىش", "ارسەلورميتتال", ENRC, "حالىق بانكi". بۇلاردىڭ ارقايسىسى ارتىقشىلىقتاردى پايدالانىپ، سالىق تولەمەيتiنiن بiلە­مiز. بۇل ادiلەتسiزدiكتi جويۋ كەرەك. بiز وسى كاسiپورىنداردى حالىققا كەرi قايتارۋدى قولدايمىز. كاسiپ­ورىندار اكتسيالارىنىڭ ەلۋ بiر پايىزى مەملەكەتكە، قالعان قىرىق توعىز پايىزى حالىققا ۇلەستiرiلiپ بەرiلۋi كەرەك. 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا جەكە­شەلەندiرۋ ناۋقانى كەزiندە حالىق تاقىرعا وتىرىپ، بiرنەشە وليگارحتىق توپ بايىدى. وسى تاريحي ادiلەتسiزدiكتi جويۋ قاجەت. بۇل بايلىقتى بۇگiنگi كۇنi كەزiندە ساتىلعان باعاعا ساتىپ الىنۋى تيiس دەپ ەسەپتەيمiز.

بiز بiر ادامنىڭ نوبەل سىيلىعىن السام دەگەن ارمان‑قيالىنىڭ قۇربانىنا اينالعالى وتىرمىز. قازاقستان - يادرولىق قالدىق قويماسى، ونسىز دا بiرنەشە يادرولىق جارىلىس جاسالعان، ۋلان­عان جەر. الەمدە وزگە ەكi ءجۇز شاقتى ەلدiڭ بiردە‑بiرi ءوز جەرiن­دە يادرولىق وتىن بانكiن ورنالاس­تىرۋعا نيەتتi ەمەس. ولاي بولسا، بiزدiكi قاي ساسقاندىق؟ قازاقستان يادرولىق وتىن بانكiنەن باس تارتۋدى قولدايسىزدار ما؟

ال اەس تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزi ارتىق. بۇگiندە بۇكiل الەم يادرولىق وتىن مەن اتوم ەلەكتر ستانسالارىنان باس تارتىپ جاتىر. سەبەبi ولار قاۋiپسiز ەمەس. وندا جيi‑جيi ەرەۋiلگە شىعاتىن مۇنايشىلارعا جاقىن جەر - اقتاۋدا اەس سالامىز دەگەنi نەسi? ەندi حالىققا وق اتۋعا بولمايتىنىن تۇسiنگەن بيلiك باتىر مۇنايشىلاردى وسىنداي جولمەن تۇقىرتپاق شىعار. ولاي بولسا، اەس سالۋدان باس تارتاسىزدار ما؟

الەم تەز وزگەرiپ جاتىر. بi­راق قازاقستان العا باسپاي، بiر ورىننان قوزعالا الماي، قاتىپ قالعان سەڭ ءتارiزدi. "بiز وزگەرiس­تەر قالايمىز" دەپ 80-جىلدارى تسوي شىرقاعان اندەگiدەي، بiز سول وزگەرiستەردi اڭساپ ءجۇرمiز. ول وزگەرiستەردi 90-جىلدارى-اق جاساۋ كەرەك ەدi. بiراق ءالi دە كەش ەمەس. بۇگiنگi جينالىسىمىز ەلدە وزگەرiستەر قالايتىن، سونى تالاپ ەتەتiن حالىقتىڭ كوپ ەكەنiن كور­سەتتi. بiز رەفەرەندۋمنىڭ ءوتۋi ءۇشiن كۇرەسەمiز. سەبەبi كەلەر ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشi­لiكتi جەتە تۇسiنەمiز.

 

رىسبەك سارسەنبايۇلى:

كەدەن وداعى مەن ەۋرازيالىق وداق - قازاقستان تاۋەلسIزدIگIنە تونگەن قاتەر

قادiرلi كۇرەسكەر قاۋىم!

"كەز بولعان سوڭ كەر زامان بiزدiڭ باققا،

جاۋ جاراعىن اسىرىپ، مiندiك اتقا.

ەل باستايتىن ەرلەرگە بۇل بiر زور سىن

جاڭا تالاپ، جاس ۇلان، قاراپ جاتپا.

زامان-اي!"

الاشتىڭ ۇلى ارىسى مiر­جاقىپ دۋلاتوۆتىڭ "زار زامان" ولەڭiندەگi بۇل شاقىرۋ بۇگiنگi ۇرپاعىنا دا ياعني، سiزدەر مەن بiزگە دە ارنالىپ ايتىلعانداي.

"ازاماتى الاشتىڭ

اتتاناتىن كۇن تۋدى.

تۇلپار مiنiپ، تۋ ۇستاپ

باپتاناتىن كۇن تۋدى".

"نە ءۇشiن اتتانامىز، نە ءۇشiن تۋ ۇستايمىز؟" دەيتiن سۇراقتىڭ جاۋابى - بiرەۋ. مەملەكەتiمiزدiڭ تاۋەلسiزدiگi تارك ەتiلiپ، بوداندىق قامىتىنىڭ قايتا كيiلۋ قاۋپi ءتوندi, ال ونى قورعاۋ - وتانىمىزدىڭ ءاربiر پاتريوتىنىڭ پارىزى! بۇگiنگi القالى جيىنىمىزدا بiرلەسiپ تالقىعا سالاتىن بiرiنشi ماسەلەمiز وسى - تاۋەلسiزدiك تاعدىرى.

قازاعىنىڭ ەركiندiگi مەن ازاتتىعى ءۇشiن ون جىل بويى ات ۇستiنەن تۇسپەي، جان-جاقتاعى جاۋىمەن قان توگiسiپ، جان بەرiسiپ شايقاسقان كەنەسارى بابا ەسكە تۇسەدi وسىندايدا. رەسەيدiڭ وتارلاۋىنا جول بەرمەيمiن دەپ ايقاسقان حاس باتىرلار 176 جىلدان سوڭ ۇرپاعىنىڭ بوداندىق بۇيداسىنا ءوز ەركiمەن قايتا بايلانارىن قايدان بiلسiن؟ ازات­كەرلiك كۇرەسسiز قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرساق، بارىمىزدان ايىرىلامىز. بۇگiنگi قازاق قاۋىمىنا، ونىڭ سۋپەرحان بول­عىسى كەلەتiن باسشىسىنا مىنانداي ساۋال تاستايمىز: ء"تاڭiر سىيلاپ قولىڭا ۇستات­قان دەربەستiگiڭدi كوپ كورگەنiڭ بە؟ اتى وزگەرسە دە، زاتى وزگەرمەگەن وتارلاۋشىمەن قايتا وداقتاسىپ نە وپا تاپپاقسىڭ؟ ارزىماس اتاق، قۇتايماس داڭق، بوس ماقتان، ءماڭ­گiلiك قالماس تاق ءۇشiن ەڭ قاسيەتتiڭدi ساتپا، پرەزيدەنت مىرزا! ازاتتىق جولىندا مەرت بولعانداردىڭ ارۋاعى مۇنى كەشiرمەيدi!". بۇگiنگi بيلiك باسىنداعىلار مۇنداي تالاپتى قالاي قابىلدار ەكەن. ەسi كiرiپ، ايىلىن جيسا جاقسى.

ءبارiن بiر ءوزi بيلەپ توستەي­تiن، جانتىقتارى تەڭەۋiن تاپپاي قينالىپ جۇرگەن ەل باسشىسى ن.نازارباەۆتىڭ ارقاسىندا كەسiرلi كەدەندiك وداققا كiردiك. ودان سوڭ، بەرەكە بەرمەس بiرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭiستiككە ەندiك. ەندiگi قالعانى - ەلiمiزدi ەسەڭگiرەتەر ەۋرازيالىق وداق. كەدەندiك وداق ءسوزiن اتاۋ رەتiندە اۋىزعا دا العىم كەلمەيدi. سوندىقتان ونى قىسقارتىپ كو دەيمiن. كو-نى نەلiكتەن كەسiرلi دەي­تiنiمiزدi تومەندەگi دەرەك، دالەلدەر ايقىندايدى. قازاقستاننىڭ 39 كەدەندiك بەكەتi جابىلىپ، سىرتقى ەلدەرمەن اراداعى بەكەتتەرگە رەسەي-دiڭ باقىلاۋى ورناتىلدى. ءسويتiپ، ولاردان تۇسەتiن تا­بىس­تىڭ 87,9 پايىزى ورىس ەلiنiڭ ەنشiسiنە اينالدى.قازاققا تيگەنi - 7,3, بەلارۋسقا بۇيىرعانى - 4,7 پايىز.كو-عا كiرگەن قازاقستان بيۋدجەتi 70 ميلليارد تەڭگە تۇسiمنەن قاعىلدى. كiمدi بايىتتىق، كiمدi كەدەيلەندiردiك؟ ايتىڭىزدارشى. وسى باعىتتان تانباساق،تاپشىلانعان قازىنانىڭ ءتۇبiن قازان قىرعانداي قىرعىشتاي بەرسەك، ايەلدەرiمiز بەن انالارىمىزدىڭ، قىزدارىمىزدىڭ زەينەتكەرلiككە شىعۋ جاسىن 63 تۇرماق 73-كە جەتكiزiپ بiراق توقتارمىز! سولاي ما؟

كو - نىڭ ارقاسىندا ءون­دiرiسi مىقتى بەلارۋس ءوز تاۋارلارىن بiزگە توعىتىپ جاتىر. دامىعان ەلدەرگە پۇلداي الماعان بۇيىمدارى مەن ازىق-تۇلiك ونiمدەرiن رەسەي دە بiزگە تىقپالايدى. ولارعا باسەكەلەسەر قاۋقارى جوق قازاق كاسiپكەرلەرi بۇك تۇسە باستادى. ايعايلاتىپ ات قويعان ءتۇرلi يننوۆاتسيالىق-يندۋستريالىق   جوبالاردىڭ جولىن جەمقورلىق پەن جۇيەسiزدiك كەسiپ تاستاعان. وتاندىق ورتا جانە شاعىن كاسiپكەرلiككە جاعداي جاسالمادى، ولاردىڭ مۇددەسi قورعالمادى. كو-عا كiرەردە ۇكiمەتتەگiلەر 16 ميلليون عانا حالقى بار قازاقستان ءۇشiن ەندi رەسەيدiڭ 143 ميلليوندىق، بەلارۋستiڭ 9,5 ميلليوندىق، بارلىعى 170 ميلليوندىق بازاردىڭ ەسiگi ايقارا اشىلدى دەپ جار سالعان ەدi. قۇددى شىعارعان تاۋارلارى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىن شاش ەتەكتەن قارىق ەتiپ، وتكiزەرگە تۇتىنۋشى تاپپاعانداي. ايەلi جۇكتi بولماي جاتىپ، ءالi تۋىلماعان ۇلدارىنا اتاستىرار قالىڭدىق iزدەگەن اپەندiنiڭ كەرi بۇل.

كو-نىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتiك تۇرعىدان قا­زاق ەلiنە تيگiزەر زارداپتارى بي­لiككە ەرتە ەسكەرتiلدi. تاۋەل­سiزدiگiمiزدi قورعاۋعا شاقىرىپ، ۇندەۋ تاستاعان وسىندا وتىرعان وتانشىل، ۇلتشىل ازاماتتاردىڭ سوزiنە قۇلاق ءتۇرiپ، سوڭىنان ەرە قويعان ەل از بولدى. كو ءوزiنiڭ ەسiگiن قاقپايتىنداي، سورىن قايناتپايتىنداي، الىستاعى ەلەستەي ەلە­مەگەنسiدi. جيىندارعا، ميتين­گiلەرگە كوپ­تەپ كەلمەدi. "حابار", "ەق" سياقتىلاردىڭ ءتاتتi ەرتەگiسiنە ەلiتكەن بويى وتىرا بەردi حالايىق. اقىرى نە بولدى؟ پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ جىلدا جارىلقاپ تاستايتىنداي كو­رiنەتiن جىلتىراق جولداۋلارى جاريالانىسىمەن كوتەرiلە بەرەتiن باعا كو-عا كiرگەن سوڭ تiپتi ۋداي قىمباتشىلىققا ۇرىندىردى. مۇنىڭ تۇرتكiسi - تاۋارلارعا سالىناتىن باج سالىعىن رەسەيدiڭ دەڭگەيiنە كوتەرiپ، سونىڭ دەگەنiن iس­تەۋشiلiك. باسقانى ايتپاي-اق قازەكەڭنiڭ جاقسى كورەتiن اسى - ەتتiڭ باعاسىنا قارايىقشى. كو-عا كiرگەننەن كەيiنگi ۋاقىتتا سيىر ەتiنiڭ باعاسى 30,4 پايىزعا، قوي ەتi 27,9, ال جىل­قى ەتi 20,5 پايىزعا كوتەرiلiپ كەتتi.تiس شۇقۋدىڭ ورنىنا ەندi تەك ءتۇس جورۋمەن بولاتىن شىعارمىز.

رەسەيدiڭ سۋ جاڭا كولiگiنەن گورi شەتەلدiڭ ەسكiلەۋiن ارتىق ساناعان ورتاشالاۋ وتانداستارىمىزدىڭ قىسقا قولى وعان دا جەتپەي قالدى. باج سالىعى ونداي كولiك باعاسىن ءۇش ەسەگە جۋىق كوتەرiپ تاستادى. كو كiمنiڭ مۇددەسiن كوزدەيتiنiنە بۇل بiر مىسال. كوكونiس، جەمiس-جيدەك، باسقا دا ازىق باعالارى بويى كۇن سايىن، ساعات سا­يىن وسكەن ەرتوستiكتەن قالىسار ەمەس. وسىمەن توقتايدى دەگەن ءۇمiت ۇزiلگەن. كو تۇرعاندا قىمباتشىلىقتىڭ كوكەسiن ءالi كورەمiز. سونىڭ بiرi - وزگە باعالاردى سوڭىنان سالپاقتاتىپ ەرتە كەتەتiن جانار-جاعار مايعا دا كەزەك كەلiپ قالدى. ول ەندi رەسەيمەن تەڭەسپەك. باس بەرمەس باعالار جارىسى كەدەيدiڭ كۇن كورiسiن تiپتi اۋىرلاتىپ، الەۋمەتi السiزدەردi تۇرالاتىپ تاستايدى. كو-نىڭ قۇقايى مۇنىمەن بiتپەيدi.

ەلەكتر قۋاتى، تەمiرجول تاسىمالى، كوممۋنالدىق قىزمەت اقىسى،تۇتىنۋ بۇيىمدارى، بۋ مەن سۋعا دەيiن باعا شارىقتادى. دەنi ساۋ جۇرتتى جىنداندىراتىن جاعدايعا جەتتi. بۇل قاراپايىم حالىققا عانا اسەر ەتپەپتi. "نۇر وتاننىڭ" بالا كوسەمدەرiنiڭ دە باسىن اينالدىرىپ جiبەرسە كەرەك. تاياۋدا سول پارتيانىڭ بايبەك ەسiمدi باستىعى ەلگە اقىل ۇيرەتتi. سۋعا الدىمەن بالاڭدى شومىلدىر، ودان سوڭ سول سۋمەن ءوزiڭ جۋىن، جۋىندىنى توگە سالماي، وعان كiرiڭدi سال. ەڭ سوڭىندا ەدەندi ءسۇرت تە، تاعى نەگە پايدالانۋعا بولاتىنىن ويلا دەگەن سىڭايدا. بايبەكتiڭ اكەسiنiڭ كلاستاسى، كوتەرمەلەگەن كوكەسi - نۇرە­كەسi دە مۇنداي ۇنەم­شiلدiك تۋرالى كەمەڭگەرلiك ءسوزiن ايتپاي قالماس. قالدىقسىز تەحنولوگيانى پايدالانىپ، يننوۆاتسيانى ۇيدە دە كادەگە جاراتىپ، قيار مەن كارتوپتىڭ قابىعىنان اس ازiرلەۋدi ادەتكە اينالدىرىڭدار. سوندا كو-نىڭ قيىندىعىنان وڭاي شىعاسىڭدار دەپ. قىسقا مەرزiمدiك دەمالىسىنان ورالۋىن كۇتەيiك. ودان ءارi زەينەتكەرلiككە كەتiپ قالماسا...

ەلiمiزدە كەدەيشiلiكتiڭ دەڭ­گەيiنiڭ 60 پايىزدان اسقانىنا كو جارىقتىقتىڭ قوسقان ۇلەسi مول ەكەنiن ەرiنبەگەن ەسەپشi ەسەپتەي جاتار.

بيلiكتەگiلەر ەۋرازيالىق وداقتان - بۇل اتاۋدى دا قىسقارتىپ ەو دەيiكشi ساياسات iزدەمەۋگە شاقىرادى.ەو دە­گەنiڭiز تۇنىپ تۇرعان ساياسات! تاۋەلسiزدiك ماسەلەسi ساياسات ەمەي نەمەنە. پرەزيدەنت نازارباەۆ ەو مەنiڭ يدەيام دەۋدەن تانباي ءجۇر. پۋتين جارماسىپ كورiپ ەدi, قىزعانىشى قوزدى. ءدال وسى ماسەلەمەن-اق ەكەۋiنiڭ دە تاريحتا قالارى حاق. بiرiنشiسi - ءوز ەلiن بوداندىققا قايتارىپ بەرگەن ادام رەتiندە. ەكiنشiسi - ەجەلگi يمپەريالىق ۇستەمدi­گiن قايتا جاڭعىرتقان بيلەۋشi سيپاتىندا. قازاق باسشىسىنىڭ نەلiك­تەن رەسەيگە جالتاقتايتىنىن سiزدەر جاقسى بiلەسiزدەر. ونىڭ سان قيلى سەبەپتەرi جەتەرلiك. سولاردىڭ ساناتىنا بۇگiنگi بيلiگiن ساقتاۋ مەرزiمiن بارىنشا ۇزارتۋدى، باسىنا كۇن تۋسا بارار جەردi ويلاعاندىقتى قوسىڭىز دەر­سiز. بۇعان كەلi­سەمiز. بiشكەكتەن قاشقان ەكس-قۇدا اقاەۆ ماسكەۋدەن ورىن تاپتى. ال ونىڭ ارتىنشا، كوپ ۇزاماي زىتقان باكيەۆ قايدا قازiر؟ ول بارىپ بەلارۋسسيانى پانالادى. ەو - ەرتەڭiن ويلاعانداردىڭ، ياعني ەرتە مە كەش پە ەلدi تەرiس باسقارعانداردىڭ بەزگەندە باراتىن ورنى.

تاياۋدا ن.نازارباەۆ "تاۋ­ەل­سiزدiگiمiزگە قاتەر ءتون­دiرەتiن كەز-كەلگەن بiر­لەس­تiكتەن شىعامىز" دەپ قالدى. بەكەرگە ايتىلماعان ءسوز. وتارلىق قوراسىنا قايىرعان پۋتيننiڭ تەگەۋiرiنi قاتايعاندىقتان، ءبارiنiڭ دە ءوزi ويلاعانداي بولماسىن سەزiن­گەندiكتەن سولاي دەسە كەرەك. ودان بۇرىن، وتكەن جىلدىڭ سوڭعى ايلارىندا تۇركياعا ساپارىندا "200 ميلليون تۇركi بiرiكسە، الەمدەگi ىقپالدى كۇشكە اينالادى" دەۋi تەگiن بە؟ ۇلكەن ساياساتتا مۇنداي دوڭايباتتىڭ قالىڭ قىرتىسىنا ۇڭiلە قارايدى. ورىستىق 170 ميلليوننان دا تۇركiلiك 200 ميلليوندىق وداقتى قالاسا قايدا ءجۇرiپتi بۇرىن؟ ياعني، " تۇركiلiك وداق" قۇرۋعا نەلiكتەن بارماعان؟ ونىڭ بiر سەبەبi - ءوزi قالىپتاستىرعان اۆتوريتارلىق مەملەكەتتiك جۇيەسiندە جاتىر. تۇركيا باتىسشىل، دەموكراتيا ورنىققان، ەكونوميكاسى iلگەرi وزعان ەل. تاز تازدى تاڭدايدى. رەسەي، بەلارۋس، قازاقستان - بۇل جاعىنان العاندا اكپەمە جەزدەم سايدىڭ كەرi.

"ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا ءۇشiنشi جاھاندىق يندۋستريالدىق توڭكەرiستiڭ قارساڭىنداعى بiزدiڭ ەكونوميكالىق ارتىقشىلىعىمىز. بiز جاڭا تەحنولوگيالار مەن ۋكلادتارعا بiرلەسە سەكiرiس جاساۋعا نيەتتiمiز. سويتە تۇرىپ، قا­زاقستان دا، رەسەي دە، بەلارۋسسيا دا وزدەرiنiڭ ۇلتتىق مۇددەلەرiمەن تاۋەلسiز مەملەكەتتەر بولىپ قالا بەرەدi". قازاقباسشىنىڭ مۇنداي توپشىلاۋى كوڭiلگە ەشبiر سەنiم ۇيالاتپايدى. بۇل اۆتوريتارلىق بيلiككە بايلانعان وسى ءۇش ەلدiڭ ينتەگراتسياسى ەكونوميكالىق ارتىقشىلىق بولا المايدى. ەكونوميكاسىنىڭ باسىم بولiگi سىرتقا شيكiزات شىعارۋمەن شەكتەلە­تiن بۇل مەملەكەتتەر ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ، دامىعان ەلدەردiڭ ەۋروپالىق وداق سەكiلدi قاۋىمداستىعىنىڭ شيرەگiنە تاتىمايدى. ولارداعى جاڭا تەحنولوگيالار ۇزدiكسiز جەتiلدiرiلۋدە، ءون­دiرiستi عىلىمي نەگiزدە دامىتۋ قارقىنى وراسان. سەكiرiس جاساۋعا نيەتتەنگەن جاقسى- اق، بiراق ونىڭ iسكە اسار، اسپاسى نەعايبىل عوي. باستالماي جاتىپ بەرەكەسi قاشقان ەو-عا كۇماندانا قاراعانداردى "قىرعي قاباق" كەزەڭiندەگi تۇسiنiكپەن ءومiر ءسۇرiپ كەلە جاتقانداردىڭ شاتاسۋى» دەپ اقتالاتىن باسشىنىڭ ارتى بوس-اق.

كەڭەستەر قۇرامىنداعى ون بەس رەسپۋبليكانىڭ شوشاي­عان ۇشەۋiنەن باسقاسىنىڭ ءبارi پۋتيندiك-نازارباەۆتىق-لۋكاشەنكولىق وداقتان اۋلاق كەتتi. نەگە؟ ويتكەنi ولاردىڭ باسشىلارى وزدەرiنiڭ ءمۇد­دەلەرiنە بولا ۇلتتىڭ ءمۇد­دەسiن قۇرباندىققا شالمادى. پاتشالىق، ودان سوڭ كەڭەستiك وتارلىقتىڭ ماسكەۋلiك ەز­گiسiنەن كەيiن، ونىڭ جاڭارعان تورىنا، مەيلi ول قالاي اتالسا دا، قانداي تۇسكە بويالسا دا اينالىپ بارىپ تۇسكiسi كەل­مەدi. يمپەريالىق استامشىلىعىن ورناتۋ ءۇشiن ەشنارسەدەن تايىنبايتىن رەسەيدەن ساقتاندى. ونى تاۋەلسiزدiككە ەندi جەتكەن ەلدەرiن وركەندەتۋدiڭ كەپiلi سانامادى.

ەو كسرو بولا المايدى جانە ونداي بiرتۇتاس مەملەكەت قۇرىلمايدى. مۇنى نازارباەۆ ايتپاسا دا جۇرت جاقسى بiلەدi. ەكەۋiن شاتاستىرىپ جۇرگەن وپپوزيتسيا جوق. ماسەلەنiڭ ءمانiسi اشىلا باستاعاندا، ەۋرازيالىق پارلامەنتتi جاساقتاۋ قاجەتتiلiگiن رەسەيلiكتەر قۇل­شىنا قاۋزاعان ساتتە، ۇلتتىق مۇددەنi ودان بيiكتە تۇرعان قۇرىلىمداردىڭ قۇزىرىنا تاۋەلدi ەتەر تۇستا قازاق قوعامى تاعى شۋ كوتەردi. مiنە، سوندا عانا بيلiكتەگiلەر رەسەي تىقپالاپ قويماعان مەملەكەت­ارالىق پارلامەنتتiڭ كولەڭ­كەسiنە ۇركە قارادى. ساياسي ينتەگراتسياعا بارمايمىز دەپ جالتارعانى سودان. مۇنىسى ءوزiن-ءوزi الدارقاتۋ، باياعىدا ءتۇسiپ قالعان تۇزاقتىڭ iشiندە شاتىلىپ جاتىپ، ونى مويىنداماعانداي كەيiپ تانىتۋ.

رەفەرەندۋم وتكiزۋ ءجونiن­دەگi باستاماشىل توپ ۇيىمداستىرعان جيىندا ايتقان پiكi­رiمدi قايتالاعىم كە­لەدi. قالاي دەسەك تە، ەو-عا كiرگiزۋ ارقىلى قايتادان بوداندىققا باستاعان پرەزيدەنت نازار­باەۆ­تىڭ ۇلكەن قاتەلiك جiبەر­گەنiن اشىق ايتامىز. شىدامسىزدانىپ، شامدانسا دا، تىڭداعىسى كەلمەي تاكاپپارلانسا دا. بارشا حالىقتىڭ، مەملە­كەتتiڭ تاعدىرىنا، ەلدiڭ تاۋەل­سiز­دiگiنە قاتىستى ءما­سەلەنi جەكە دارا شەشۋiنە ونىڭ قۇقى جوق! ون رەت ادiلەتسiز سايلاۋ ءوت­كiزiپ، 100 پايىز داۋىس السا دا!

ەل تاۋەلسiزدiگiن قورعاپ، باتىر بابالارىمىز قىلىشپەن قيدالاسسا، بۇگiنگi كەر زاماندا بارشامىز جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، ازاماتتىق ارىمىزبەن، شىن پەيiلiمiزبەن كۇرە­سۋiمiز كەرەك. ەشتەڭەدەن قو­رىق­پاستان، پەندەشiلiككە سالىنىپ بۇعىپ قالماستان، ول ءۇشiن اقى سۇراماستان. اتا زاڭىمىزداعى قۇقىمىزدى پايدالانىپ، بەيبiت جولمەن، تاباندى تالابىمىزبەن! وزدەرiڭiز ارداقتاعان التىنبەكتiڭ ءسوزi­مەن ايتقاندا: تاۋەل­سiزدiكتiڭ تاعدىرى ءۇشiن تاڭداۋ جاسار ءسات كەلدi. ءوزiمiز ءۇشiن، بالالارىمىز ءۇشiن، نەمە­رەلەرiمiز ءۇشiن!

قادiرلi كۇرەسكەر قاۋىم! "قازاقستاننىڭ كەدەندiك وداق پەن بiرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭiستiكتەن شىعۋىن قولدايسىز با؟" دەگەن سۇراقتى رەفەرەندۋمعا شىعارۋدى سۇرايمىن.

 

مارات جانۇزاقوۆ:

ۇلتتىڭ زاڭدى مەنشiگiن تالان‑تاراجعا سالدى

- رەفەرەندۋمعا شىعارىلعان ماڭىزدى ماسەلەلەردiڭ بiرi - قازاقستان حالقىنا تيەسiلi بايلىقتىڭ ۇلتتىق مەنشiككە قايتارىلۋى. "ەلدiڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدى كاسiپورىندارى - "قازاقمىس", "ارسەلور ميتتال تەمiرتاۋ", "قازمىرىش", "ENRC" جانە "حالىق بانكiن" مەملەكەت مەنشiگiنە قايتارۋدى قۇپتايسىز با؟" دەگەن سۇراقتى كۇن تارتiبiنە قويدىق.

بۇل كومپانيالار 90‑جىلدارى قازاقستان حالقىنان ۇرلاندى. ونى ۇپتەپ كەتكەن - پرەزيدەنت نازارباەۆ پەن ونىڭ اينالاسى.

ەڭ الدىمەن وسى كاسiپورىن­داردىڭ ەل ءۇشiن قانداي ماڭىزى بار، سوعان توقتالسام. ايتا كەتەتiنi, بۇل مالiمەتتi اشىق اقپارات كوز­دەرiنەن الدىم.

"قازاقمىس" كومپانياسى - بۇل ەلدەگi ەڭ iرi تاۋ‑كەن جانە مەتاللۋرگيالىق كومپانيا. مىس بالقىتۋ جونiنەن الەمدە ون بiرiنشi ورىنعا يە. قازاقستانداعى بۇكiل مىستىڭ 90 پايىزىن وندiرەدi. مىستان بولەك التىن، كۇمiس، مىرىش، مۇناي، تiپتi ەلەكتر ەنەرگياسىن وندiرەدi.

"قازاقمىس" - بۇل iرi ونەركاسiپ كونگلومەراتى. ونىڭ 16 جەراستى جانە اشىق كەن ورىندارى، 10 بايى­تۋ فابريكاسى مەن 2 مىس بالقىتۋ زاۋىتى، بiرنەشە جوندەۋ زاۋىتى، كومiر رازرەزدەرi, قۋاتتى ەلەكتر ستانسالارى بار. "قازاقمىستا" 61 مىڭ ادام جۇمىس iستەيدi.

"ارسەلورميتتال تەمiرتاۋ" - بۇل كەزiندە كسرو‑داعى ەڭ iرi مەتاللۋرگيالىق كاسiپورىن بولعان بۇرىنعى قاراعاندى مەتاللۋرگيالىق كومبيناتى. بۇگiنگi كۇنi "ارسەلورميتتال تەمiرتاۋ" - قازاقستانداعى ەڭ iرi تاۋ‑كەن مەتاللۋرگيالىق ونەركاسiپ ورنى. ونىڭ قۇرامىنا تەمiرتاۋداعى مەتاللۋرگيالىق كومبينات، قاراعاندى وبلىسىنداعى سەگiز كومiر شاحتاسى، اقمولا، قوستاناي مەن قاراعاندى وبلىستارىندا تەمiر رۋداسىن وندiرەتiن ءتورت كەنiش كiرەدi.

كومپانيا سايتىندا "مەتاللۋرگيالىق كومبيناتتىڭ جاڭا تاريحى 1995 جىلدىڭ قاراشاسىنان باستاۋ الادى" دەلiنگەن. لاكشمي ميتتالعا تيەسiلi "يسپات ينتەرنەشنل" كومپانياسى كارمەتكومبيناتتى ءدال وسى كەزدە ساتىپ العان بولاتىن.

قازاقستان ءوندiرiسiنiڭ تاعى بiر iنجۋ‑مارجانى - "قازمىرىش" كومپانياسى. 1997 جىلى شىعىس قازاقستاندا ءتۇستi مەتالدار وندiرەتiن نەگiزگi ءۇش زاۋىت - وسكەمەن قورعاسىن‑مىرىش زاۋىتى، لەنينوگورداعى پوليمەتالل جانە زىريانوۆسك قورعاسىن كومبيناتتارى بiرiكتi. "قازمىرىش كومپانياسىنىڭ نەگiزi وسىلاي قالاندى. قازاقستاندا مىرىش وندiرەتiن جالعىز ءوندiرiس ورنى بۇل. ەلدەگi ەڭ ۇزدiك مىرىش، التىن، قورعاسىن كەن ورىندارىنا يەلiك ەتەدi. نەگiزگi مەنشiك يەسi - قر ۇكiمەتi بولعان. الايدا كاسiپورىن­دار بiرiككەن سوڭ "قازمىرىش" اكتسيا­لارىنىڭ باقىلاۋ پاكەتi جەكە قولعا ءوتiپ كەتتi. ەلدەگi ەڭ iرi سۋ ەلەكتر ستانسالارىنىڭ بiرi - بۇقتىرما گرەس‑i ارزان ەلەكتر ەنەرگياسىن جەتكiزiپ تۇرۋ ءۇشiن "قازمىرىشقا" بەرiلدi.

ENRC قۇرامىنا قارا مەتالدار جانە قارا مەتاللۋرگيا وندiرiسiنە قاجەتتi رۋدا شيكiزاتىن وندiرەتiن "قازحروم", مارگانەتس رۋدالارى مەن مينەرالدار وندiرەتiن جايرەم تاۋ‑كەن بايىتۋ كومبيناتى، سوكولوۆ‑سارىباي تاۋ‑كەن بايىتۋ كومبيناتى جانە "قازاقستان اليۋميني­يi" كiرەدi. سونداي‑اق، اقتوبە ەلەكتر ستانساسى، پاۆلودار ەلەكتر ستانساسى، شىعىس كومiر رازرەزi مەن قۇنى بiر ميلليارد دوللارعا تەڭ اقسۋ ەلەكتر ستانساسى دا ENRC‑كە وتكەن. وسىنىڭ ارقاسىندا "تابيعي رەسۋرس­تاردىڭ ەۋرازيالىق كورپوراتسياسى" الەمدەگi ەڭ iرi فەرروحروم ءون­دiرۋشiسi, تەمiر رۋداسىنىڭ ەڭ iرi تاسىمالداۋشىسى بولىپ تانىلدى.

"حالىق بانكiن" تانىستىرىپ جاتۋدىڭ ءوزi ارتىق. بۇل - ەلدە في­ليال­دار جەلiسi ەڭ ۇلكەن ەكiنشi دەڭگەيلi بانك. "حالىق بانكi" كسرو‑نىڭ جيناقتاۋشى بانكiن بۇكiل فيليالدار جەلiسi مەن جىلجىمايتىن مۇلكiنiڭ مۇراگەرi.

1992 جىلعا دەيiن وسى كاسiپ­ورىنداردىڭ بارلىعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەنشiگiندە ەدi. بۇل ءوندiرiس ورىندارى جاس تاۋەلسiز مەملەكەتتi اياعىنان تiك تۇرعىزاتىن ماڭىزدى ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق تۇعىر بولدى. الايدا كاسiپ­ورىنداردى ەل مەن ونىڭ حالقىنىڭ دامۋىنا باعىتتاۋدىڭ ورنىنا، 90‑جىلداردىڭ ورتاسىندا بۇلار مەملەكەت مەنشiگiنەن الىنىپ، جەكە قولعا ءوتiپ كەتتi. مەملەكەتكە اقىلعا قونىمدى وتەماقى تولەنگەن جوق. بىلايشا ايتقاندا، بۇل اكتيۆتەر ۇرلاندى.

1995 جىلى قارمەتكومبيناتتىڭ مەنشiك يەسi اتانعان لاكشمي ميتتال ونىڭ اتاۋىن "ارسەلورميتتال تەمiرتاۋعا" اۋىستىردى. ساتىپ الۋ كەزiندە كرەديتورلار مۇددەسi اياقاستى ەتiلدi. بۇل قالاي iسكە استى؟ قارمەتكومبيناتقا يەلiك ەتەتiن قارىزى بار كومپانيا ەمەس، iس جۇزiندە بۇكiل مۇلiك پەن ءون­دiرiلگەن ءونiم زاڭسىز جولمەن ساتىلدى. قۇنى ميللياردتاعان دوللار­عا جەتەتiن نىساننىڭ قۇنى بiرنەشە ونداعان ميلليون دوللارعا دەيiن تومەندەتiلدi.

ال ۋكراينا ءدال وسىنداي كاسiپ­ورنى - "كريۆوروجستالدi" سارعىلت ءتۇستi رەۆوليۋتسيادان كەيiن بەس ميلليارد دوللارعا ساتتى. كiمگە دەيسiز عوي؟ سول باياعى ميتتالعا.

ولاي بولسا، قازاقستاندا نەلiكتەن ميتتالعا جابىق جاعدايدا ميلليارد دوللار تۇراتىن اكتيۆتەر تيىن‑تەبەنگە ساتىلدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ميتتال ءوزiن جالعىز مەنشiك يەسi ەتiپ كورسەتەدi. الايدا شىن مانiندە، ول ناعىز مەنشiك يەسi ەمەس. ول ءوزiنiڭ مىقتى ارiپتەسiنiڭ اتىن جاسىرىپ‑جاۋىپ ءجۇر. سونداي قىمبات اكتيۆتەردi حالىقتان جىرىپ الۋدى سول ارiپتەسi عانا ۇيىمداستىرا الاتىن ەدi.

الەكساندر ماشكەۆيچ، پاتوح شوديەۆ جانە اليمجان يبراگيموۆ كازحروم، جايرەم تاۋ‑كەن بايىتۋ كومبيناتى مەن "قازاقستان اليۋ­مينيi" كاسiپورنىنىڭ يەلەرiنە اينالدى. ەندi ولاردى ەۋرازيالىق ۇشتiك دەپ اتايدى. بۇل قالايشا iسكە استى؟ الدەبiر اكتيۆتi ساتىپ العان ولار ۇنەمi جوعارى جاققا ۇلەسiن بەرiپ، پايداسىن ءبولiسiپ وتىردى. الدىمەن كاسiپورىندار اكتيۆتەرiن قۇنسىزداندىرىپ، ارتىنشا جەكەشەلەندiردi. بۇل از بولعانداي، سالىقتار مەن تاريفتەر تولەۋدەن ۇلكەن جەڭiلدiكتەر الىپ، ميل­ليون دوللارعا از سالىق تولەدi.

پرەزيدەنت نازارباەۆ ENRC‑گە قازاقستان ۇكiمەتi كەپiلدiك بەرگەن حالىقارالىق نەسيەلەردi ءوزi الىپ بەرiپ ءجۇردi. ماسەلەن، 2011 جىلى "سامۇرىق‑قازىنا" قورى ەNRC ءۇشiن قىتاي دامۋ بانكiنەن 1 ميلليارد 900 ميلليون دوللار كولەمiندە نەسيە الدى.

1992 جىلعا دەيiن "قازاقمىس" كاسiپورنى رەسپۋبليكانىڭ مەنشi­گiندە بولعان‑دى. بiراق 1992 جانە 2002 جىلداردىڭ ارالىعىندا iسكە اسقان كەلiسiمشارتتاردىڭ ناتيجە­سiن­دە مەملەكەت ءوز ۇلەسiنەن تولىقتاي ايىرىلدى. بۇل جەمقورلىققا تولى الاياقتىق سحەمالار ارقىلى جاسالدى. بۇل مامiلەلەر نازارباەۆ­تىڭ پايداسىنا iسكە استى. "قازاقمىستىڭ" جەكەشەندiرiلۋiنەن بيۋدجەتكە تيىن‑تەبەن عانا ءتۇستi. "قازاقمىستى" قۇرعان نازارباەۆ ونىڭ باسشىلىعىنا ءوزiنiڭ سەنiمدi ادامى ۆلاديمير كيمدi قويدى.

نازارباەۆتىڭ جاقىن كەڭەس­شiلەرiنiڭ بiرi بولات وتەمۇراتوۆ پەن "گلەنكور" كومپانياسى زىريانوۆسك قورعاسىن كومبيناتى، لەنينوگور پوليمەتالل كومبيناتى جانە وسكەمەن قورعاسىن‑مىرىش كومبيناتىنىڭ يەسi بولىپ شىعا كەلدi. بۇل كاسiپورىندار "قازمىرىشقا" بiرiكتi.

وسكەمەن تۇرعىندارى "قازمىرىش" قورشاعان اينالانى لاستايتىن iرi كاسiپورىنداردىڭ بiرi ەكەنiن جاقسى بiلەدi. ول اتموسفەراعا كۇكiرت قىشقىلىنىڭ نەگiزگi قۇرامداسى - كۇكiرتتi انديگريدتi كوپ مولشەردە تاستايدى. ءارi مۇنىسى رۇقسات ەتiلگەن نورمادان اناعۇرلىم كوپ. الايدا وتەمۇراتوۆتىڭ ارتىندا تۇرعان "قازمىرىشتىڭ" ناق­تى يەسiنەن ىققان ۇكiمەت پەن وزگە دە مەملەكەتتiك ورگاندار قول قۋسىرىپ قاراپ وتىر.

نازارباەۆتىڭ بۇرىنعى كۇيەۋبالاسى راحات اليەۆ "قازمىرىش" پەن ENRC‑دiڭ سوڭعى بەنەفيتسيارى قر پرەزيدەنتi ەكەنiن راستاعان.

نازارباەۆتىڭ ورتانشى قىزى مەن ونىڭ كۇيەۋi تيمۋر قۇلىباەۆ "قازاقستان حالىق بانكiنiڭ" يەسi اتاندى. "حالىق بانكiنiڭ" جەكەشەن­دiرiلۋi الاياقتىڭ جولمەن iسكە استى. نازارباەۆتىڭ كۇيەۋبالاسى ەلدەگi ەڭ iرi بانكتi ساتىپ الۋعا مۇددەلi بولدى. الايدا مەملەكەتكە ناقتى نارىقتىق باعاسىن تولەگiسi جوق ەدi. ءسويتiپ، نازارباەۆتىڭ بۇيرىعى بويىنشا مەملەكەتتiڭ ۇلەسi جويىل­عان سحەما جاسالدى.

قۇلىباەۆ بانكتiڭ 33,3 پايىز اكتسياسىن 41 ميلليون دوللارعا ساتىپ الدى. قالعان اكتسيالاردى سۋ تەگiنگە قالتاسىنا باستى. ءسويتiپ، جۇزدەگەن ميلليون دوللار تۇراتىن بانك ءۇشiن بار‑جوعى 41 ميلليوندى ساناپ بەردi. سالىستىرۋ ءۇشiن ايتا كەتەيiك. 2006 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا بانك ءوزiنiڭ 20,21 پايىز اكتسياسىن مەملەكەتكە 748 ميلليون دوللارعا ساتتى.

"حالىق بانكiنە" نازارباەۆتىڭ قىزىمەن بiرگە اشىق يەلiك ەتەتiن قۇلىباەۆ مۇناي سالاسىنان مىڭداعان ميلليارد قارجىنى جىمقىرىپ، ارام اقشانى بانك ارقىلى اينالىس­قا ءتۇسiرiپ ءجۇر. ايتپەگەندە دينارا شۆەيتساريا بيلiگiنە جەنەۆاداعى ءۇيدi ساتىپ الۋ ءۇشiن تولەگەن 72 ميلليون فرانكتi قايدان العانىن قالاي تۇسiندiرەر ەدi? ەرلi‑زايىپ­تىلار اقشانىڭ شىعۋ تەگiن بانك اكتسيالارىنان الىناتىن ديۆيدەندتەرمەن تۇسiندiرەدi.

بۇگiندە مەملەكەت ماشكەۆيچ، كيم، ميتتالعا ءوتiپ كەتكەن مەنشiكتi قايتا ساتىپ الۋعا كiرiستi. بiراق ەندi ونى نارىقتىق باعاعا ساتىپ الىپ جاتىر. ال بۇل قازاقستان حالقىن الداۋ جالعاسۋدا دەگەن ءسوز. تيىنتەبەنگە جەكەشەلەندiرiلiپ، ونداعان جىلدار بويى ميلليونداعان سالىقتان بوساتىلعان كاسiپورىنداردى كەرi قايتارۋ ۇشiن مەملەكەت نارىقتىق باعا تولەپ وتىر.

ماسەلەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قايتادان "قازاقمىس" كومپانياسىنىڭ اكتسيونەرi بولۋعا بەل بۋدى. "قازاقمىستىڭ" 26,3 پايىز اكتسياسىن ساتىپ الۋ ءۇشiن مەملەكەت­تiك بيۋدجەتتەن 4,3 ميلليارد دوللار جۇمسالدى.

تاعى بiر مىسال. بيىلعى جىلدىڭ اقپانىندا "سامۇرىق‑قازىنا" ۇلتتىق ال‑اۋقات قورى "قازمىرىشتىڭ" 29 پايىز اكتسياسىن 1 ميلليارد 650 ميلليون دوللارعا ساتىپ الدى. ءارi بۇل اقشانى مەملەكەت شەتەلدەن قارىزعا الدى. ەندi مەملەكەت شەتەلدiك كرەديتورلاردىڭ الدىندا قارىزعا باتتى. ونىڭ ۇستiنە، قارىز بەرگەن ەل قىتاي سياقتى.

"گلەنكور" كومپانياسىنان باس­قاسىنىڭ مەملەكەتتەن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار iرi ونەركاسiپ ورىندارىن ساتىپ الۋعا مۇمكiندiگi بولعان جوق. ال بۇل نىسانداردى جەكەشە­لەن­دiرۋ جابىق جاعدايدا ءوتتi. ونىڭ شارتتارى قوعام ءۇشiن ءالi كۇنگە دەيiن قۇپيا.

جوعارىداعى فاكتiلەر نازار­باەۆ پەن ونىڭ جاقىن اينالاسى جالپىۇلتتىق بايلىقتى ءوز قالاۋىنشا پايدالاناتىنىن كورسەتەدi. وسىلايشا ولار ەلگە ورنى تولماس زيان كەلتiردi. رەجيم مۇشەلەرi قارا باسىنىڭ قامى ءۇشiن مۇناي، گاز، وزگە دە رەسۋرستاردى تالان‑تاراجعا سالىپ، سارقىپ جۇرگەنi. ال ستراتەگيالىق ماڭىزدى بۇل بايلىق - ۇلتتىڭ زاڭدى مەنشiگi. ولاي بولسا، 90‑جىلدارى قازاقستان حالقىنان ۇرلانعان "قازاقمىس", "ارسەلورميتتال تەمiرتاۋ", "قازمىرىش", ENRC جانە حالىق بانكi ەلگە قايتارىلۋى كەرەك.

 

مۇحتار تايجان، ەكونوميست:

- "كەدەندiك جانە ەۋرازيالىق وداقتار - قازاقستان تاۋەلسiزدiگiنە تونگەن قاۋiپ" اتتى باياندامامدى دايىنداپ قويعان ەدiم. الايدا، مەنiڭشە، سiزدەر مەنiڭ پiكiرiم مەن اقپاراتىمدى جاقسى بiلەسiزدەر. بۇل ءۇش جارىم جىلدان بەرi ايتىلىپ كەلەدi. سوندىقتان ونى وقىماي‑اق قويايىن دەپ شەشتiم. ايماقتاردان كەلگەن ادامداردى تىڭداپ، ءسوزدi سولارعا بەرەيiك.

 

دۋلات يسابەكوۆ، جازۋشى:

حالىقپەن بIرگە بولماعان جازۋشى - وتIرIك جازۋشى

رەفەرەندۋم وتكiزۋ جونiندەگi جيىننان قورقاتىن، ۇركەتiن، جالتاقتايتىن ەشتەڭە جوق. دەسەك تە، وسىنىڭ وزiندە جيىنعا ازاماتتاردى جiبەرمەۋگە ءتۇرلi ارەكەتتەر جاسالىپتى. بۇل قالاي بولعانى سوندا؟ "مەنiڭ دەنساۋلىعىم جاراماي تۇر" دەپ تە جەرگiلiكتi اكiمشiلiكتەن رۇقسات سۇراپ، دارiگەرگە قارالۋىمىز كەرەك پە سوندا؟ مەملەكەتتiڭ، قوعامنىڭ تىنىشتىعى كەرەك. بiراق ولاردىڭ ءبارi حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ مۇددەسiنە ايىرباستالماۋى كەرەك قوي؟! تولەرانتتىق دەگەن جەكسۇرىن ءسوز - جوعارى جاقتىڭ حالىققا "ۇندەمە" دەگەن ءسوزiن بiلدiرەتiن سياق­تى. ءۇيiڭدi قيراتىپ، بۇزىپ تاستاسا دا، ۇندەمە. اقشاڭدى جيناپ الىپ، قاشىپ كەتiپ، سەن دالادا قالساڭ دا، ۇندەمە. سوتقا جۇگiن­گەنiڭ­مەن، تۇك شىقپايدى. سوندىقتان بارiنە ۇندەمەي قاراپ وتىرا بەرۋiمiز كەرەك. قازiرگi جاعدايىمىز باياعى رەپرەسسيا زامانىنان دا اسىپ كەتكەن جوق پا؟ مەن ءۇشiن حالقىمنىڭ اماندىعى، ءوز جەرiندە ءوزi قوجا بولۋى، ءوز بايلىعى وزiنە بۇيىرۋى بارiنەن قىمبات.

جاڭاوزەندە حالىقتى قىرىپ جات­قاندا دا ۇندەمەي وتىرعاندار بولدى. "اتقان كiم، اتقىزعان كiم" دەپ باق ارقىلى سۇراۋ سالعانىمدا، كەيبiرەۋلەر سونى باتىرلىققا بالاپتى. جوق، بۇل باتىرلىق ەمەس. وسى ەلدiڭ ازاماتى رەتiندە ماسە­لەنiڭ مانiنە سۇراۋ سالدىم. سۇراۋ سالۋعا قاقىم بار ەمەس پە؟ قازiر كانادادا تۇرىپ جاتقان بيشi قىز الپيەۆانىڭ كۇيەۋi: "مەن قازاقستانداعى بارلىق جاعدايعا ءتۇسiنiس­تiكپەن قاراۋعا تىرىسامىن. بiراق بiر عانا نارسەنi تۇسiنە المايمىن. قازاقستاندا قۇرىلىس كومپانيالارى ۇي سالىپ بەرەم دەپ حالىقتان اقشا جيناپ الىپ، ۋادەسiن ورىنداماي، قاشىپ كەتەدi ەكەن. نە ءۇي، نە اقشانى قايتارۋدى تالاپ ەتiپ، كوشەگە نارازىلىق شەرۋiنە شىققان جۇرتتى پوليتسەيلەرi ۇستاپ اكەتiپ، قاماپ تاستايتىن كورiنەدi. بۇل قالاي سوندا؟" - دەپتi بiر سۇحباتىندا. وسىنىڭ ءوزi كوپ جايتتى اڭعارتسا كەرەك.

بار-جوعى ون ميلليون قازاعى بار ەلمiز. جان-جاقتان ءتونiپ تۇرعان قاۋiپ جەتكiلiكتi. باتىس ايماقتاردا سەپاراتيزم، ەل iشiندە ترايباليزم ءورشiپ تۇر دەگەندەي قوعامدا iرiتكi سالۋشىلار جەتەدi. سوندىقتان ەل بiرلiگiن ساقتاي وتىرىپ، رەفەرەندۋمدا كوتەرiلگەن ءتورت تاقىرىپتى قولداۋعا شاقىرامىن. حالىققا تيەسiلi جەر بايلىقتارى مەن كاسiپ­ورىنداردى حالىقتىڭ مەنشiگiنە قايتارعان ۋگو چاۆەس كوشباسشىعا اينالدى. بiزدەگi ساتىلىپ كەتكەن ەل بايلىقتارى حالىققا قايتارىلۋعا تيiس. ول ءۇشiن حالىق بولىپ تالاپ قويۋىمىز كەرەك. رەفەرەندۋم ءوت­كiزۋ تۋرالى باستامانى قولدايمىن، مەن حالىقپەن بiرگەمiن. ال حالىقتان بولەك جۇرگەن جازۋشىنى وتiرiك جازۋشى دەر ەدiم.

 

ءامiرجان قوسانوۆ:

بIزدIڭ سانامىزعا بIر توڭكەرIس كەرەك

قۇرمەتتi جينالىسقا قاتىسۋشىلار!

رەفەرەندۋمشىل قاۋىم!

كەشە عانا مەن فەيسبۋكتە مىنا ولەڭدi جازىپ، ەلدi وسى جيىنعا شاقىرۋعا اتسالىسىپ ەدiم:

بiر ەل جۇتىپ قويار ما

ەكەن بiر ەلدi?
دۇرلiكتi عوي قازاعىمنىڭ دالاسى!
تاۋەلسiزدiك تىعىرىققا تiرەلدi -
جيىنعا كەل، ءار قازاقتىڭ بالاسى!
كەنiشتەرiڭ باستادى ما سارقىلا؟
شىڭىراۋداي باي مەن كەدەي اراسى!
سەنiڭ داۋسىڭ كەرەك بۇگiن حالقىڭا -
جيىنعا كەل بار قازاقتىڭ بالاسى!

رەسمي باق "قازاقستاندا وپپوزيتسيا جوق، نە ول تىم ەنجار، ارەكەتسiز" دەپ جاتادى. وسىندا سول باق وكiلدەرi بولسا، ەلiمiزدiڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنەن كەلگەن 500-دەن استام ادام جينالعان وسى زالدى ءتۇسiرiپ الىڭىزدار! ءبارi كورسiن، وپپوزيتسيا بار ەكەنiن!

اعايىن! بiز قىزىق ەلدە ءومiر ءسۇرiپ جاتىرمىز، بiزدiڭ كۇندەلiكتi ءومiرiمiز اتا زاڭىمىزدىڭ باستى تالاپتارىنا مۇلدەم سايكەس كەلمەيدi.

كونستيتۋتسيانىڭ بiرiنشi بابىنىڭ بiرiنشi تارماعىن الايىق.

"قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزiن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتiك مەملەكەت رەتiندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام جانە ادامنىڭ ءومiرi, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى", - دەپ كورسەتiلگەن.

تالداپ كورەيiك.

22 جىل بويىنا بiر ادام باسقارعان، بيلiگi اۋىسپايتىن، پارلامەنتiنە وپپوزيتسيا­لىق پارتيالار كiرە المايتىن، بيلiككە قارسى پiكiر ايتقان كەز كەلگەن ادام قۋعىنعا ۇشىراپ، نە بەلگiسiز بiرەۋلەردiڭ قولىنان قازا تاباتىن، نە تۇرمەگە جابىلاتىن، تاۋەلسiز گازەتتەر سوت شەشiمiمەن جابىلاتىن، رەفەرەندۋمعا بارامىن دەپ الماتىعا جينالعان ازاماتتاردى اكiمدەرi مەن پوليتسياسى پويىزدان ءتۇسiرiپ تاستايتىن مەملەكەت ءوزiن دەموكراتيالىق دەپ اتاي الا ما؟

يا وقۋعا، يا ءۇي الۋعا، يا قۇدا تۇسۋگە، توي جاساۋعا اقشاسى جوق، سول اقشانى تاباتىن جۇمىسى جوق، سول سەبەپتi ءارتۇرلi كۇماندi دiني سەكتالاردىڭ قۇرىعىنا ءتۇسiپ، ءوز ەلiندە ەكسترەميست نە تەرروريست جاستارى كوبەيiپ بارا جاتقان مەملەكەت ءوزiن زايىرلى دەپ اتاي الا ما؟

سوتتارى ەكi جاقتىڭ قايسىسى پارانى كوبiرەك بەرسە، سونىڭ سويىلىن سوعاتىن، پروكۋرورى مەن پوليتسياسى ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدىڭ ورنىنا، قورلايتىن، كەرەك دەسەڭ، زورلايتىن، ارنايى قىزمەتi شپيونداردى تابۋدىڭ ورنىنا ساياسي وپپوزيتسيانى اڭدىپ، ءارتۇرلi ارانداتۋ ۇيىمداستىراتىن، ەڭ باستىسى، بەيبiت مۇنايشىلارعا تاپا-تال تۇستە وق جاۋدىراتىن مەملەكەت ءوزiن قۇقىقتىق دەپ اتاي الا ما؟

باسقاسىن ايتپاعاندا، 2,5 ميلليونداي ادامى ء"وز كۇنiن ءوزi كورiپ جۇرگەن", اۋىلدا تولايىم بiر وتباسى بiر اتاسىنىڭ زەينەتاقىسىنا قاراپ وتىرعان، الدىمەن ءار ادامعا ءۇي سالۋ ءۇشiن 10 سوتىق جەر بەرەمiز دەپ، كەيiن ول ۋادەسiندە تۇرمايتىن، انالاردىڭ دەكرەتتiك جاردەماقىسىن اياۋسىز قىسقارتاتىن، ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن ەر ادامداردiكiمەن تەڭەستiرiپ، 63 جاسقا جەتكiزگiسi كەلەتiن مەملەكەت ءوزiن الەۋمەتتiك ەمەس-اۋ، ەركەك كiندiكپiن دەپ ايتا الا ما؟

نەگە بيلiك ۇنەمدەۋدi وزiنەن باستاماي، انالار مەن كەلiنشەكتەردەن باستايدى؟! قازiرگi شەنەۋنiكتەر ارمياسىن ەكi ەسە قىسقارتسا، ەشنارسە قۇلاپ قالمايدى! قوعامداعى اۋا تازارار ەدi. قاراپايىم ادامدار، اسiرەسە، شاعىن جانە ورتا بيزنەس ەڭسەسiن بiر كوتەرەر ەدi. تيiسiنشە، جەمقورلىق تا سول ساتتە ەكi ەسە ازايار ەدi. ەكسپو-2017-گە جۇمسالاتىن 1,6 ميلليارد دوللاردى الەۋمەتتiك سالاعا جۇمساسا، ەشبiر ەل دە رەنجiمەس ەدi قازاقستان كورمە وتكiزبەدi دەپ!

ەندi وسىنىڭ ءبارiن وزگەرتiپ، كۇندەلiكتi ءومiرiمiزدi كونستيتۋتسيا تالاپتارىنا سايكەس ەتۋ ءۇشiن نە iستەۋ كەرەك؟

بۇعان دەيiن بiز، 16 ميل­ليون حالىق، تەك قانا جوعارى جاقتاعى بيلiكتiڭ ايتقانىمەن ءجۇرiپ كەلەمiز.

ول وزiنە عانا ىڭعايلى زاڭدار قابىلدايدى. ولاردىڭ مانiسiنە كوپ بارا بەرمەيمiز.

سايلاۋ جاريالاپ، وزiنە جايلى، قوي اۋزىنان ءشوپ الماس پارلامەنت جابدىقتاپ الادى. بiز تاعى دا ۇندەمەيمiز.

مەنiڭ بۇگiنگi ۇسىنىسىم مىناداي: سوزگە موراتوري جاريالاۋ كەرەك! ناقتى دا بۇكiل ەل بولىپ قولعا الاتىن iس كەرەك!

العاشقى iستiڭ اتى - رەفەرەندۋم!

ەندi وسى جينالىستان كەيiن بiز سول iسكە كوشiپ، 200 مىڭ قول جيناۋىمىز كەرەك.

شىنىمەن دە كۇن تارتiبiنە قويىلىپ وتىرعان 4 ماسەلە دە ۋشىعىپ تۇر. ولاردى حالىق ءوزi قولعا الىپ شەشپەسە، بۇگiنگi بيلiك ەشقاشان شەشپەيدi. نەگە دەيسiز بە؟ ايتايىن.

بiرiنشi سۇراقتاعى كەدەن وداعى مەن ەۋرازيالىق وداق - تەك قانا اقوردانىڭ گەوساياسي جوباسى ەمەس. ول شىنتۋايتىنا كەلگەندە، كرەملدiڭ اقورداعا كورسەتكەن الiمجەتتiگi!

بiر عانا سۇراق: ەگەر دە پۋتين مىرزاعا: "رەسەي وزiنەن بارلىق جاعىنان - حالقىنىڭ سانى، ەكونوميكالىق الەۋەتi - 10 ەسە زور ەلمەن "تەرەزەسi تەڭ" وداققا كiرiڭiز" دەسە، ول نە iستەر ەدi? بiزدiڭ باسشىلار سياقتى الاقايلاپ، وزiنەن ۇلكەن الپاۋىتتىڭ قۇشاعىنا ءوز ەركiمەن كiرiپ كەتەر مە ەدi? قايدام...

2050 جىلدى ايتۋ مودا بوپ كەتتi عوي. كوز الدىمىزعا ەلەستەتەيiكشi. ەۋرازيالىق وداق گۇرiلدەپ تۇر دەلiك. استاناسى ماسكەۋدە. ورتاق پارلامەنت بارشاعا ورتاق زاڭدار قابىلداپ جاتىر. ورتاق تiل قانداي ەكەنiن ايتپاي-اق قويايىن... سوندا سiزدiڭ نەمەرەڭiز: "اتا، بiزدiڭ قازاقستان تاۋەلسiزدiكتەن قاشان، كiمنiڭ كەسiرiنەن ايىرىلدى؟ سول كەزدە اتا، سەن قايدا بولدىڭ؟ نە بiتiردiڭ؟" دەسە شە؟ وزiمiزدiكi بولماعاندىقتان كiرiپ كەتەتiن جەردi دە تابا الماي قالارمىز. نە دەپ جاۋاپ بەرەمiز ءبارiمiز سول ساتتە؟

كەشەگi مەملەكەت يەلiگiندە بولعان شيكiزات سەكتورىنداعى iرگەلi كاسiپورىنداردى قۇتتى ورنىنا قايتارۋ تۋرالى ەكiنشi سۇراق تا ماڭىزدى. ءارi ول قازاقستاننىڭ حالقىنا تيەسiلi جەر استىنداعى مەندەلەەۆ تابليتساسىنداعى بارلىق ەلەمەنتتەردi شەتەلگە ساتىپ، شىلقىپ بايىپ جاتقان شەتەلدiك-سىماق قوجايىنداردىڭ شامىنا تيەدi. ولار اقوردامەن توننىڭ iشكi باۋىنداي جاقىن، كiندiكتەس، بiتە قايناسقان! سوندىقتان دا ولار بۇل ماسەلەنi حالىقتىق تالقىلاۋعا شىعارۋعا ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى! ال بۇل يدەيا جۇزەگە اسسا، بيۋدجەتiمiز تولىعىپ، قوردالانىپ قالعان قانشاما الەۋمەتتiك ماسەلە شەشiلەر ەدi!

بiز ءوزi قىزىق جۇرتپىز، قالتامىزداعى ءاميانىمىزدان مىڭ تەڭگە ۇرلانسا، ايقاي-شۋ شىعارامىز. ال كۇن سايىن قۇبىر ارقىلى، تەمiرجول ۆاگوندارى مەن تسيستەرنالارمەن مۇناي مەن گاز، الليۋميني مەن حروم، مىرىش پەن مىس شەتەلگە جوڭكiپ، ءار قازاقستاندىققا تيەسiلi ميللياردتاعان دوللار باسقا قالتاعا ءتۇسiپ جاتسا، تۇك بولماعانداي، قىڭق ەتپەيمiز؟!

بiر نارسە ايقىن - ەكونوميكادا، سونىڭ iشiندە قازبا بايلىعىمىزدى ساتۋدان تۇسكەن پايدانى جۇمساۋدا ادiلەتتiك ورناتپاي، بiز الەۋمەتتiك ادiلەتتiكتi ورناتا المايمىز! ال الەۋمەتتiك ادiلەتتiكسiز - حالىقتىڭ، اسiرەسە اۋىلدىڭ بولاشاعى بۇلدىر!

اكiمدەردi سايلاۋ تۋرالى ءۇشiنشi سۇراق تەك قانا بيلiكتiڭ حالىق باقىلاۋىندا بولۋىن قامتاماسىز ەتپەيدi. وسى كۇندە قاي شەنەۋنiكتiك قىزمەت قانشا تۇراتىنىن ەلدiڭ ءبارi بiلەدi. ەڭ بولماعاندا اكiمدiك قىزمەتتi ساتىپ الۋ دوعارىلار ەدi.

مەنiڭشە، بiزدە ساتىلمايتىن ەكi-اق قىزمەت بار. بiرiنشiسi - ەلباسىلىق، ويتكەنi ونىڭ يەسi ورنىنان ازiرشە كەتكiسi جوق، ءارi ول پارانى كiمگە بەرەسiز؟ ەكiنشiسi - وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ باسشىسى بولۋ. ويتكەنi وپپوزيتسيالىق جەتەكشi بولساڭ، قۋدالاۋعا ۇشىرايسىڭ، سوتتالاسىڭ، تۇرمەگە جابىلاسىڭ. قايداعى پارا...

اتومدىق ەلەكتر ستانساسى مەن يادرولىق وتىن بانكi تۋرالى ءتورتiنشi سۇراق - ەلiمiزدiڭ قاۋiپسiزدiگi مەن حالقىمىزدىڭ ءومiرi مەن دەنساۋلىعىنا تiكەلەي قاتىستى! بiر نارسە ايقىن - قازاقستاننىڭ بۇل ماسەلەدە كۇللi ادامزات الدىندا ارى تازا! باسقا ەلدەر شالماعان اتومدىق قۇرباندىقتى ول شالدى. شالعاندا مىقتاپ تۇرىپ شالدى! نەگە بiزدiڭ بيلiك قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرiن جادىنا ساقتامايدى؟ ماسەلەن، «اۋزى كۇيگەن ءۇرiپ iشەدi» دەگەن ءسوزدi. سەمەيدە، بايقوڭىردا، باسقا دا قۇپيا پوليگونداردا اۋزى كۇيگەن قازاق ەندi نە iستەمەك؟! ونسىز دا جانى دا، ءتانi دە جارالى، قايعى جامىلعان اقتاۋدا سالامىز دەيدi. قاۋiپسiز دەيدi. ولاي بولسا، نەگە سول اتوم ستانساسىن استانادا، اقوردانىڭ الدىنداعى ۇلكەن الاڭدا سالمايدى؟! شەنەۋنiكتەر توڭىپ قالسا، اراكiدiك كiرiپ شىعىپ، جىلىنىپ الار ەدi عوي.

بiزدiڭ سانامىزعا بiر توڭكەرiس كەرەك! ونىڭ ءمانi مىنادا: ءاربiر قازاقستاندىق باسىنداعى كۇندەلiكتi الەۋمەتتiك قيىندىقتى، ادiلەتسiزدiكتi, قوعامداعى كەمشiلiكتەردi ەلدە 20 جىل بويىنا ورنىققان ساياسي جۇيەمەن، ناقتى بيلiك باسىندا وتىرعان ادامدارمەن بايلانىستىرماي، ۇلكەن ساياساتقا ءدۇيiم جۇرتتى تارتپاي، ەشنارسەگە قول جەتكiزە المايمىز! بiزدەگi ورىنسىز "شۇكiرشiل، ءتاۋباشىل" پسيحولوگيادان قۇتىلماي، ەشنارسە وزگەرمەيدi! رەفەرەندۋم - سونىڭ مىقتى مۇمكiندiگi! ول ءۇشiن الدىمەن اركiم ءوز ساناسىندا ءوز رەفەرەندۋمىن وتكiزiپ الۋى تيiس.

رەفەرەندۋم يدەياسى بارلىق دەموكراتيالىق كۇشتەردi بiرiكتiردi. دەموكراتيالىق كۇشتەرگە بiرلiك قاجەت! بۇگiنگi جينالىستىڭ اتىنان وسىندا وتىرعان بارلىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارىنا، جەكە تۇلعالارعا "بiرگە بولىڭدار، ىدىراماڭدار!" دەگەن امانات تاپسىرايىق!

قۇرمەتتi دوستار! ارiپتەستەر!

قازiر قوس كورەيا - وڭتۇستiك پەن سولتۇستiك - تۋرالى اڭگiمە كوپ. بiر ۇلت، ورتاق تاريح. بiراق تاعدىرلارى ارقيلى. بiرi - ەركiن ەكونوميكا مەن دەموكراتيالىق جولمەن سايلاناتىن بيلiكتiڭ ارقاسىندا، گۇلدەنiپ، وزىق ەلدەر قاتارىندا. ەكiنشiسi - اۋىسپايتىن بيلiك پەن توتاليتاريزمنiڭ تەمiر شىمىلدىعىنىڭ ار جاعىندا ولمەستiڭ كۇنiن كورiپ جاتىر.

قاراپ وتىرساق، قازاقستاندا دا حالىق پەن بيلiك، ءتۇبiرi بiر بولعانمەن، ەكi ءتۇرلi تiرلiك كەشiپ جاتىر.

ەكi كورەيانى اتاقتى 38 پاراللەل ءبولiپ جاتسا، بiزدi حالىق پەن بيلiكتi 1995 جىلعى كونستيتۋتسيا ەكi جاقتى ەتiپ تاستاعان!

رەفەرەندۋم سياقتى اسا ماڭىزدى ساياسي قادامدار عانا وسى ساياسي پاراللەلدi جويا الادى. ءوز باسىم رەفەرەندۋمنىڭ باستى ماقساتى وسى دەپ بiلەمiن!

رەفەرەندۋم - حالىقتىڭ ساياسي ەركiنiڭ ەڭ شارىقتاۋ شىڭى، ەڭ اسقاق كورiنiسi! ونىڭ مارتەبەسi, كەرەك دەسەڭiز، پرەزيدەنت نە پارلامەنت سايلاۋىنان دا جوعارى. وسىنى تۇسiنگەن بيلiك قايتكەنمەن دە ونىڭ جۇزەگە اسۋىنا كەدەرگi جاساپ جاتىر.

ءاربiر قازاقستاندىق وزiنە مىناداي سۇراق قويسا عوي: نەگە شۆەيتساريا "وليمپيادالىق ويىندار وتكiزۋ ءۇشiن مەملەكەتتiڭ قارجىلىق قورىنان 300 ميلليون شۆەيتسار فرانكiن (320 ميلليون دوللار) بولۋمەن كەلiسەسiز بە؟"دەگەن ساۋال توڭiرەگiندە جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم وتكiزەدi? كوز الدىڭىزعا قازاقستاندا وسى iسپەتتەس رەفەرەندۋم وتكەنiن ەلەستەتiپ كورiڭiزشi. ماسەلەن، "1,6 ميلليارد دوللار "ەكسپو-2017" كورمەسiن وتكiزۋگە جۇمسالۋىمەن سiز كەلiسەسiز بە؟" دەگەن سۇراق توڭiرەگiندە.

ايتپاقشى، شۆەيتسارلىقتاردىڭ 54 پايىزى رەفەرەندۋمنىڭ ساۋالىنا "جوق" دەپ جاۋاپ بەرiپ، ناتيجەسiندە اسا داۋلەتتi شۆەيتساريا وليمپيادانى وتكiزبەيتiن بولدى. ويتكەنi حالىقتىڭ ۇيعارىمى سولاي بولدى! "نەتكەن ماسقارا! حالىقارالىق دەڭگەيدە ەشقانداي بەدەلi جوق ەكەن بۇل ەلدiڭ! بiز بولساق، شۆەيتساريادان دا مىقتىمىز!" دەپ سىرتقى iستەر مينيسترلiگi مەن "حابار" ۋلاپ-شۋلاماعانىنا مەن ءالi دە تاڭمىن.

وسى رەفەرەندۋمنىڭ بiر ەرەكشەلiگi بار. بۇرىن دا رەفەرەندۋم باستامالارى بولعان. وعان جەكە ساياسي پارتيالار مۇرىندىق بولىپ ەدi. ەندiگi جەردە بۇل يگi باستامانىڭ باسىندا الۋان ءتۇرلi پiكiرلi ازاماتتىق قوعام تۇر. بۇل دا وتە-موتە باعالى جەتiستiك!

سونىمەن بiرگە مەن بۇگiنگi جينالىستا بiز بiر جەكە قارار قابىداۋىمىز قاجەت دەپ ويلايمىن. وندا بiز قازiر تۇرمەدە وتىرعان ءوزiمiزدiڭ دەموكراتيالىق قوزعالىستاعى ارiپتەستەرiمiز ارون اتابەككە، ۆلاديمير كوزلوۆقا، سونىمەن بiرگە جاڭاوزەن مۇنايشىلارىنا قولداۋ كورسەتۋگە تيiسپiز!

«ۇيىقتاپ جاتقان ارىستاندى وياتپا» دەگەن ءسوز بار. بۇگiندە حالىق - ۇيقىداعى ارىستان! اقوردا مىنا جايتتى ءتۇسiنۋi كەرەك: وسى رەفەرەندۋمدى وتكiزبەي، حالىقتىڭ نارازىلىعىن تاعى دا تۋعىزىپ جاتسا، كەلەسi رەفەرەندۋمنىڭ تاقىرىبى ونىڭ وزiنە تiكەلەي قاتىستى بولىپ كەتۋi ابدەن مۇمكiن!

اعايىن!

ونسىز دا باي مەن كەدەي بوپ بولiنگەن قازاقتى قازiر بiرەۋلەر باق ارقىلى رۋعا ءبولiپ، جiكتەپ تاستاعىسى كەلەدi! تiپتi كەيبiر رەسەي باسىلىمدارى "قازاقستان بولشەكتەنەيiن دەپ جاتىر!" دەپ ءسۇيiنشi سۇراۋدا.

وسىعان وراي مەنiڭ ايتارىم:

«جەتi اتاڭ - رۋىڭ،
جۇرتىڭ ءۇشiن مالىڭدى بەر!
التى الاش - تۋىڭ،
ۇلتىڭ ءۇشiن جانىڭدى بەر!

سول جانىڭدى بەرۋدiڭ بiر فورماسى - وسى رەفەرەندۋم­عا بەلسەندi اتسالىسىپ، تاۋەلسiزدiك ءۇشiن كۇرەستە ءوز ورنىڭدى انىقتاپ، بiر كiرپiش بولىپ، كەتiگiن تاۋىپ، قالانۋ!

ولاي بولسا، iسكە ءسات!

 

زاۋرەش باتتالوۆا، "قازاقستانداعى پارلامەنتاريزمدi دامىتۋ قورىنىڭ" پرەزيدەنتi:

بيلIك نەدەن قورىقسا، سونى Iسكە اسىرايىق

- قازاقستان 1995 جىلى جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداعان كەزدە "ەكi جىل iشiندە جەرگiلiكتi ءوزiن‑وزi باسقارۋ تۋرالى زاڭ قابىلدانادى دەگەن مiندەتتi جۇكتەگەن. 2001 جىلى الماتىداعى تسيركتە وتكەن جيىندا قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى قوزعالىسىنىڭ جەتەكشiلەرi بارلىق دەڭگەيدەگi اكiمدەر سايلاۋىن ەل دامۋىنداعى ماڭىزدى بەس ماسەلەنiڭ بiرi رەتiندە بەلگiلەگەن ەدi. نازارباەۆ 23 جىل بويى بيلiك ەتكەن ۋاقىتتىڭ iشiندە بۇل سۇراق تالاي مارتە كوتەرiلگەن. ءتاجiري­بە جۇزiندەگi سايلاۋلار ءوتتi. الايدا مۇنىڭ ءبارi كوزبوياۋ ءۇشiن جاسالعان ساياسي ويىن بولىپ شىقتى. نەگە؟ سەبەبi بيلiك ءوزiن‑وزi باسقارۋ ارقىلى قازاقستان حالقى بارلىق دەڭگەيدە قالاي ءومiر سۇرەتiنiن ءوز بەتiنشە شەشەتiنiن جاقسى بiلەدi. سونداي‑اق، الەۋمەتتiك قامسىزداندىرۋ، بiلiم الۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ قالايشا دامۋى تيiس ەكەنiن دە جۇرتتىڭ ءوزi بەلگiلەۋi كەرەك. ال اكiمدەر حالىق قالاۋىن ورىنداۋمەن عانا اينالىسۋى تيiس. الايدا بۇگiندە بارلىق دەڭگەي­دەگi اكiمدەردi بiر عانا ادام تاعايىندايدى. ونىڭ وزiندە اكiم­دەردiڭ پورتفەلi ايتارلىقتاي اۋقىمدى ەمەس. اكiم بولىپ تاعايىندالاتىن ادامدار تiزiمi كوپ وزگەرمەيدi. قايسىبiرەۋلەرi كەي­كەيدە پورتفەلدەرiن كوتە­رiپ، مينيسترلiكتەرگە اۋىسىپ، ۇكiمەت قابىرعاسىن شاڭداتىپ ءجۇر. قىسقاسى، ماسەلە ۋشىقتى دەمەسەڭiز، iلگەرi قادام باسقان ەمەس.

جاڭاوزەن وقيعاسى - الەۋ­مەتتiك‑ەكونوميكالىق ماسەلەلەر شەشپەگەننiڭ سالدارى. اكiمدەر مەملەكەتتiڭ اقشا تولى استاۋىنان الشاقتاماس ءۇشiن ورتالىققا دوڭگەلەك ۇستەل، كونفەرەنتسيا ءتارiزدi جيىندار وتكiزiپ ەڭ قاجەتسiز مالiمەت جەتكiزiپ، ناعىز اقپاراتتى جاسىرىپ‑جاۋىپ ءال­ەك. اكiمدەر الداعى ۋاقىتتا اق­وردا سياقتى "ەكسپو" دەگەندەي قۇر ايعاي مەن ۇرانعا تولى جوبالارمەن اينالىسسا، وندا حالىق ەش ۋاقىتتا باقۋاتتى تۇرمىس كەشپەيدi. سوندىقتان اكiمدەر سايلانۋى تيiس.

بۇگiندە اكiمدەر جەمقورلىققا شاتىلعان. ورتالىقتان ايماققا بولiنەتiن بيۋدجەتتiڭ از بولiگiن اكiمدەر قالتاسىنا باسادى. ەسەپ بەرگەندە زالدى مۇ­عالiم، دارiگەر سەكiلدi وزiنە قارسى شىعا المايتىن بيۋدجەتتiك مەكەمە قىزمەتكەرلەرiمەن لىق تولتىرادى. ءجۇز پايىزعا دەرلiك "نۇر وتان" مۇشەلەرiنەن قۇرال­عان ءماسليحات دەپۋتاتتارى اكiمگە ەش قايران قىلا المايدى. مەم­لەكەتتiك جەرگiلiكتi ءوزiن‑وزi باسقارۋ تۋرالى زاڭىندا ء"ماسليحاتتار اكiمگە سەنiمسiزدiك بiلدiرە الادى" دەپ جازىلعانىنا قاراماستان، بۇل باپ وسى كۇنگە دەيiن بiردە‑بiر رەت iسكە اسقان ەمەس. نەگە؟ سەبەبi ءماسليحات دەپۋتاتتارى دا ەش ۋاقىتتا حالىقتىڭ مۇڭ‑مۇقتاجىن بiلiپ، شەشۋگە دايىن ەمەس. "نۇروتاندىق" دەپۋتاتتار حالىققا بەتiن قاراتىپ، مۇڭ‑مۇقتاجىن بiلگەن ەمەس، بiلمەيدi دە. سوندىقتان اكiمدەر سايلانۋى كەرەك. رەفەرەندۋمنىڭ الدىندا پرەزيدەنت اۋىل اكiمدەرi سايلانادى دەگەندi ايت­تى. بۇل دا كەزەكتi ۇپاي جيناۋ، كوزبوياۋ. بيلiك اكiمدەردi سايلاۋدان، حالىققا ەسەپ بەرۋدەن قورقاتىنىنىڭ كورسەتكiشi بۇل. ەگەر حالىق بiرنەشە جىل بويى اكiمنiڭ بيۋدجەت قارجىسىن قارپىپ، تۇك بiتiرمەي وتىرعانىنا كوزi جەتسە، سەنiمسiزدiك بiلدiرەدi. سوندا اكiمدەر ورتالىققا ەمەس، حالىققا باعىنادى. ەگەر بiز حالىقتىڭ ال‑اۋقاتى جاقسارسىن دەسەك، بيلiك قورقاتىن iستi جاساۋىمىز كەرەك. اكiمدەردi سايلاۋدان قورقا ما، وندا اكiمدەردi سايلايىق.

كەزiندە عالىمجان جاقيانوۆ باستاعان ساياساتكەرلەر وسى ماسەلەنi كوتەرگەن كەزدە بيلiك بiزگە كۇلە قاراعان. ال قازiر اكiمدەردi سايلاۋ بارلىق ساياسي باعدارلامالارعا، ونىڭ iشiندە "نۇر وتاننىڭ" باعدارلاماسىنا دا ەندi. بiراق ەندi سوزبالاققا سالىپ، ابدەن سيىر­قۇيىم­شاقتاپ الەك. ەندi اكiم­دەردi سايلاۋدىڭ "سانتا‑بارباراسى" اياقتالاتىن كەز جەتتi. ونىڭ نۇكتەسiن رەفەرەندۋمدا قويامىز. حالىق اكiم­دەردi تiكەلەي سايلاۋدى قولدايدى. رەفەرەندۋم وسىنى دالەلدەپ بەرمەك. سوندا عانا جەر­گiلiكتi باسشىلار جۇرتقا باعىنادى. ەل ونىڭ الدىنا ماڭىزدى مiندەتتەردi قويادى. اكiم قولىنان تۇك كەلمەسە، ونى جاۋاپقا تارتا الامىز.

ەگەر اكiمدەردi سايلاماساق، ميني‑پرەزيدەنتتەر قازىنا قارجىسىن قالتاعا باسىپ، شەتەل اسىپ جۇرە بەرمەك. ايتپەگەن كۇندە تاعايىندالاتىن اكiمدەر تۇرعىنداردىڭ مۇڭ‑مۇقتاجىنا، الەۋمەتتiك ماسەلەلەرگە كوز جۇمىپ، قانتوگiس پەن ءوز حالقىنا وق اتۋعا جول بەرە بەرمەك. ارتىنشا ۆيتسە‑پرەمەر ءتارiزدi جوعارى قىزمەتتەرگە قونجيادى. وسى باسسىزدىقتى توقتاتۋىمىز كەرەك.

بۇل ماسەلەنi وسى زالدا عانا قولداپ قويماي، ايماقتاردا ۇگiت‑ناسيحات جۇمىستارىن ءجۇر­گiزiپ، بiر جىلدان كەيiن سايلاۋ وتكiزiپ، وزiمiزگە ەسەپ بەرەتiن اكiمدەردi سايلايمىز دەپ ءۇمiت­تەنەمiن. ەلiمiزدiڭ بولاشاعىن حالىقتىڭ ءوزi شەشۋi كەرەك. سوندىقتان رەفەرەندۋمعا شىعارىلاتىن وزگە ماسەلەلەرگە دە ءۇن قوسىڭىزدار. بiز مەملەكەتتi باسقارۋعا قۇقىلىمىز. ولاي بولسا، بۇل قۇقىقتى قولعا الاتىن كەز جەتتi.

 

عابباس قابىشۇلى، جازۋشى، ساتيريك:

نازارباەۆ كۋۆەيت حالقى سەكIلدI شالقىپ ءومIر سۇرەتIنIمIزگە سەندIرIپ ەدI...

حالىقپەن پiكiرلەسۋ- حالىق بيلiگiنiڭ، ياعني دەموكراتيانىڭ نىشانى دەسەك، بۇگiنگi ءماجi­لiستiڭ كۇن­تارتiبiندەگi بiر ماسەلە - اكiمدەردi سايلاۋ دەموكراتيانىڭ تالابى. ءجا، تاۋەل­سiزدiك الدىق، قاربالاستى قيىن كەزەڭ بولدى، وندايدا ۋاقىتتى سوزباي، اكiمدەردi تاعايىنداۋ كەرەك ەتiلدi دەلiك. دۇرىس. الايدا، ەتەك-جەڭiمiزدi جيعان سوڭ، حالىققا قىزمەت ەتۋگە مiندەتتi اكiمدەردi حالىقتىڭ ءوزi سايلاپ الۋىنا ەرiك بەرۋ، دەموكراتيانى جاقتاۋ قاجەت ەدi. جوق، بيلiك باسىنداعىلار، پرەزيدەنت نازارباەۆتان باستاپ، حالىقتىڭ دەموكراتيالىق ءۇر­دiستەرگە، ونىڭ iشiندە اكiمدەردi سايلاۋعا ءالi "دايىن ەمەسiن" جىرلاي باستادى. عالىمجان جاقيانوۆ ۇيىتقى بولعان "قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى" قوعامدىق قوزعالىسى كوزدەگەن ماسەلەلەردiڭ دە بiرi اكiمدەردi سايلاۋ - ءومiر تالابى ەكەنiن نىقتاۋ بولعانى ەستەرi­ڭiزدە شىعار. حالىق سايلاماعان اكiمدەر­دiڭ كوبi حالىققا قىزمەت ەتiپ جۇرگەن جوق، تاعايىندايتىن قوجايىندارىنىڭ قولتىعىنان شىعىپ قالماۋدى ويلاۋمەن الەك بولىپ ءجۇر. دەمەك، جوعارى-تومەندi اكiمدەردi حالىقتىڭ ءوزi سايلاپ الۋى كەرەك! وسىنى تابانداپ تالاپ ەتەيiك!

قازاقستانعا تاۋەلسiزدiك بۇيىرعانىنا ۇشiنشi جىل بول­عاندا پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ: بiز ەرتەڭ-اق ەكiنشi كۋۆەيتكە اينالامىز، دەگەنi دە ەستەرi­ڭiزدە شىعار. دۇرىس ايتتى. ەلدiڭ كiرiس-شىعىس ەسەبiن دەرەۋ انىقتاپ بەرگەن ماماندار توبىنىڭ تۇجىرىمىنا سۇيەندi. بi­راق كەرiسiنشە بولدى: نازارباەۆ پەن ونى توبى "ەكiنشi كۋۆەيتتە" ءجۇر دە، قاراپايىم حالىق توقسان سايىن تومپەش­تەيتiن تۇر­مىس قىمباتشىلىعىنىڭ تاۋقى­مەتiن تارتىپ وتىر. قاشانعا دەيiن؟!   وسى تۇرعىدا دا بي­لiككە مىقتاپ تالاپ قو­يىپ، مىقتى قيمىل جاساڭىزدار!

 

گۇلجان ەرعاليەۆا، تاۋەلسiز جۋرناليست:

بIزگە كIم قىلىشىمەن كەلسە، سول قىلىشىنان ءوزI مەرت بولادى

- وسى جيىننان حابار تاراتۋشى باق ارقىلى ءسوزiمدi ۆ.پۋتين مىرزاعا ارناسام دەيمiن. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزي­دەنتi ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ، مەن قازاقستاننىڭ ازاماتى، تاۋەلسiز جۋرناليست گۇلجان ەرعاليەۆا جانە بۇگiنگi جيىنعا قازاقستاننىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنەن جينالعان قاۋىم ەلiمiزدە جاپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكiزۋگە شەشiم قابىلدادىق. رەفەرەندۋمنىڭ كۇنتارتiبiنە بiز ەڭ ماڭىزدى ءتورت سۇراقتى قوي­دىق. بiز كەشەگi كەڭەس زامانىندا وسكەن ۇرپاقپىز. رەسەي مەم­لەكەتiن قۇرمەت­تەي­مiز. الايدا بiزدەر مەملەكە­تi­مiزدiڭ ەگەمەندi, تاۋەلسiز ەل بولعانىن قالايمىز. كرەمل مەن اقوردادا جاسالىپ جاتقان سiزدەردiڭ ساياسي ۇسىنىستارىڭىزدى قۇرمەتتەيمiز. بiراق بiزگە ەشقانداي كەدەندiك وداقتىڭ قاجەتi جوق. رەسەيلiكتەر ءۇشiن بۇل وداقتىڭ تيiمدi جاعى كوپ شىعار. ال بiزدەر، قازاقستاندىقتار ءۇشiن ەشقانداي پايداسى جوق، كەرiسiنشە، مەملەكەتi­مiزدi جiپسiز بايلاعان وداق بولدى. سەبەبi بiزدiڭ ەكونوميكامىز دا، زاڭىمىز دا كەدەندiك وداققا دايىن ەمەس. وسى وداققا مۇشە بولعان ساتتەن باستاپ ەلiمiزدە قىمباتشىلىق جايلاپ، كۇن وتكەن سايىن حالىقتىڭ الەۋمەتتiك جاعدايى تومەندەپ بارادى. سوندىقتان بiزدi دۇرىس تۇسiنۋگە شاقىرا وتىرىپ، اقورداعا وسىنداي تيiمسiز كەڭەستەر بەرمەۋدi سۇرايمىز. ويتكەنi بiزدەگi شەنەۋنiك­تەر وتە ءالسiز، جالتاق. سiزدەردiڭ كەڭەس­شiلەر مەن شەنەۋنiكتەردiڭ مۇددە­سiنە قاراي قۇراق ۇشۋدان باسقانى بiلمەيدi. سوندىقتان بiزدەر ءوز تاعدىرىمىزدى ءوزiمiز شەشكiمiز كە­لەدi.

ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ، رەسەي ينتەگراتسيالىق ماسەلەدە مىقتى مەملەكەت سانالمايدى. رەسەيدە دە حالقى توتاليتارلى رەجيمنiڭ قۇرباندارىنا اينالۋدا. ول جاقتا دا وپپوزيتسيا وكiلدەرiن تۇرمەگە قاماۋ، ءسوز بوستاندىعىنا شەكتەۋ قويۋ سياقتى قيتۇرقى ارەكەتتەر جاسالادى. سوندىقتان مۇنداي ەلمەن قازاقستاننىڭ ينتەگراتسيا قۇرعانىن قالامايمىز. بiزدiڭ دە وركە­نيەتتi ەلدەردiڭ قاتارىندا بولعىمىز كەلەدi. بiراق ن.نازارباەۆتىڭ اقتاۋدا اەس سالۋ تۋرالى باس­تاماسىنا قارسىمىز. سەبەبi قازاقستان بۇعان دەيiن دە يادرولىق پوليگوننىڭ ازابىن تارتقان. ال سول سىناقتى قازاق دالاسىندا جۇرگiزگەن ماسكەۋلiك بيلiك ەدi. وكiنiشكە قاراي، حالىققا جاسال­عان وسى قياناتى ءۇشiن رەسەي­لiكتەر بiزدەن كەشiرiم دە سۇراعان جوق. رەسەي ەلiن قۇرمەتتەيمiز. ايتسە دە، اەس سالۋدا ول ەلدiڭ كومەگiنە جۇگiنۋدi قالامايمىز. ورىستىڭ ۇلى باتىرى ا.نەۆسكيدiڭ "بiزگە كiم قىلىشىمەن كەلسە، سول قىلىشىنان ءوزi مەرت بولادى" دەگەن ءسوزiن بۇگiن سiزگە ايتقىم كەلەدi. قازاق حالقىنىڭ دا قاقىسى مەن قۇقىعى بارىن جانە ەلiن، جەرiن قورعايتىن باتىرلارى دا بارىن ەسكەرتۋدi ءجون سانايمىن.

 

الۋاش وڭعاروۆا، ماڭعىستاۋ وبلىسى:

«بالاڭنىڭ قالتاسىنا ەسIرتكI سالامىز» دەپ قورقىتتى

- ۇستiمە كوك تۋدى جامىلىپ، باسىما اق جاۋلىق سالىپ شىققانىما قاراپ، "باقسى ما، بالگەر مە؟" دەپ ويلاپ تۇرعان شىعارسىزدار. يىعىما جامىلىپ شىققان كوك تۋ شىن مانiندە تاۋەلسiز ەل­دiكi بولماعان سوڭ، حالقى جازىقسىز وققا ۇشا بەرiپ، قان جىلاپ جۇرەتiن مەم­لە­كەتتiكi بولعاندىقتان تۋعا قاننىڭ بەلگiسi رەتiندە قارا بوياۋ جاعىپ قويدىم. موينىمداعى اق ورامال جەلتوقساندا توگiلگەن جازىقسىز ازاماتتاردىڭ ارىنىڭ بەلگiسi.

تاۋەلسiز ەل اتانعان شاقتا ء"وز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەت­تi, ەلi­مiز ەركiندiگiن الدى، ەندi بiز تەك انا تiلiمiزدە ءسوي­لەي­­تiن بولدىق، كوك تۋىمىز بيiك­تە جەل­بiرەيدi" دەپ شاتتانىپ ەدiم. بiراق 22 جىل ءوتتi, ءالi سول باياعى بوداندىق قۇرساۋىندا كەلەمiز.

2010 جىلى «نازارباەۆ، كەتi­ڭiز، ورنىڭىزدى بوساتىڭىز!» دەپ باسىمداعى اق جاۋلىعىمدى جەرگە تاستاپ ەدiم. سول كەزدە ول قىز­مەتiنەن ءوز ەركiمەن كەتكەندە، ءدال قازiرگi­دەي ابىرويسىزدىققا ۇرىنباس ەدi. الايدا جاۋلىقتىڭ جەرگە تۇسكەنiنە پرەزيدەنت قىڭبادى. حالىقتى ويىنشىققا اينالدىرىپ، تەك وتiرiگiنە يلاندىرۋعا كۇش سالىپ كەلەدi.

رەفەرەندۋم وتكiزۋ جيىنىنا قاتىسۋعا ماڭعىستاۋ وبلىسىنان كەلەتiن ادامداردىڭ شوعىرى قالىڭ ەدi. باسكەسەر بيلiك­تiڭ شولاق بەلسەندiلەرi كۇنi-ءتۇنi قىسىم كورسەتiپ، قورقىتىپ جولدارىن بوگەدi. "تىم قۇرىسا ءوز بالامدى ەرتەيiن" دەگەنiم­دە، بالاما: "بارساڭ بارىپ قاتىس، قالتاڭا ەسiرتكi سالىپ تۇرمەگە تىعىپ جiبەرەمiز" دەپ قورقىتتى پوليتسيا قىزمەت­كەرلەرi.

اقتاۋدا سالىنۋعا تيiس بولعان، "قاجەتتiلiكتەن تۋىنداعان" اەس-تiڭ رەاكتورى بiلەتiندەردiڭ ايتۋىنشا، iستەن شىققان قۇرىلعى ەكەن. ونىڭ جارامايتىنىن ۆلاديمير شكولنيك بiلەدi ەكەن دە، ەلدi باسقارىپ وتىرعان نازارباەۆ بiلمەيدi ەكەن. قۇداي ونىڭ بەتiن اۋلاق قىلسىن، ەرتەڭ رەاكتور جارىلاتىن بولسا، ورتالىق ازياعا قاتەر تونبەي مە؟

 

تەمiرحان مەدەتبەك، اقىن:

كوكپارعا تۇسكەن قايران ەلIم!

- بۇگiنگi جيىنعا نە ءۇشiن جينالدىق؟ قازاق ەلi تاۋەلسiز ەل بولسا دا، قاۋiپ پەن قاتەر ۇستiندە ءومiر ءسۇرiپ كەلەدi. تاۋەلسiزدiك تاعدىرى بiر عانا قىلعا iلiنiپ تۇر. حالقىمىز قۇل مەن قۇتانعا اينالىپ بارا جاتىر. مiنبەدە ەتتەرi ەزiلiپ، سۇيەكتەرi سىرقىراپ، جاندارى شىرقىراپ سويلەگەن ازاماتتاردىڭ كوتەرگەن ماسەلەسi وتە ورىندى. قازاقستان بۇگiندە تالان-تاراجعا، كوكپارعا تۇسكەن ەل بولدى. بايلىقتى وزگە ەل، باسقا ۇلت يەمدەنiپ الدى.

 

مارياننا گۋرينا، قوعام بەلسەندiسi:

ۇرپاعىمىز مۇگەدەكتەر ارباسىنا تاڭىلماسىن!

بiرشاما ۋاقىت بۇرىن 19 جاستاعى بiر بالادان حات الدىم. حات ولەڭمەن جازىلىپتى. سول جەردە اناسىنان بالا نەلiكتەن بۇلاي كەمتار تۋىلعانى تۋرالى سۇرايتىنى بار. سوندا اناسى وعان "سەن پەرiشتە بولساڭ دا، ساعان جانى اشىمايتىن، سەنiڭ مەكەن ەتكەن جەرiڭدە يادرولىق سىناقتار جاسالاتىن مەملەكەتتە تۋىلدىڭ" دەپ جاۋاپ بەرەدi. سەمەي وڭiرiندە تۋىلعان وسى نيكيتا سياقتى كەمتار بالالار وتە كوپ. بiزدەر قايىرىمدىلىق رەتiندە وسىنداي 500 بالاعا مۇگەدەكتەردiڭ ارباسىن سىيعا تارتتىق. سونداعى ولاردىڭ اتا-اتاسىنىڭ جىلاعانىن كورسەڭiز. ءجۇرiپ-تۇرۋعا جارامايتىن بالاسىن ارقالاعان قانشاما انالار سول كۇنi العىستارىن ايتىپ ەدi. بۇل جەرگە مەن بiزدiڭ بالالارىمىزدى مۇگەدەكتەر ارباسىندا ەندi ەشكiم سۇيرەت­پەسiن دەگەن ماقساتپەن كەلدiم. مەن بۇل جيىنعا بولاشاقتا نەمەرە-شوبەرەمنiڭ دەنساۋلىعىنا زيان تيگiزەتiن ەشقانداي يادرولىق سىناق پەن ەلiمiزدە اەس سالىنىپ، يادرولىق وتىن بانكi ورنالاستىرىلماسىن دەگەن نيەتپەن قاتىسىپ وتىرمىن.

سەمەي پوليگونىنىڭ قاسiرەتi كۇنi بۇگiنگە دەيiن ازايعان جوق. ءالi قانشا ۋاقىتقا رادياتسيالىق زارداپتىڭ جالعاساتىنىن ەشكiم بiل­مەيدi. نيكيتا سياقتى بالالار ءالi قانشا عاسىر بويى تۋىلاتىنى بەلگiسiز. اەس سالۋ، يادرولىق وتىن بانكiن ساقتاۋ تۋرالى ماسەلەنi كوتەرۋ- ەرتەڭiمiزگە ءوز قولىمىزبەن بالتا شابۋ. بۇگiنگi بۇل كوتەرiلiپ وتىرعان ماسەلەلەر ءۇشiن ەرتەڭگi ۇرپاق دەنساۋلىعىمەن جاۋاپ بەرەتiنiن ۇمىتپايىق. جۇزدەگەن وركەنيەتتi ەلدەر باس تارتىپ وتىرعان اەس-تi قازاقستاندا سالماق بولىپ جانتالاسۋدا. شۆەتسيادا ءالi جوباسى قاعاز جۇزiندە عانا جاسالعان اەس چەرنوبىل اپاتىنان كەيiن تۇبە­گەي­لi تۇردە شەتكە ىسى­رىلدى. چەرنوبىل اپاتى الەمگە اەس-تiڭ قان­داي قاۋiپتi ەكە­نiن ءدا­لەلدەپ بەر­دi. دامىعان مەملەكەت سانالاتىن جاپونيانىڭ حالقى قازiر كۇن سايىن اەس-تi جابۋ تۋرالى نارازىلىق تانىتىپ، كوشەگە شىعۋدا. ال بiزدەر ازiرگە تىنىش قانا قاراپ وتىرمىز. بۇلاي بولمايدى. قازاقستاندىقتار اەس سالۋعا قارسىلىقتارىن بiلدiرۋگە تيiس.

ءالi كۇنگە دەيiن دارiگەرلەر مەن ماماندار سەمەي پوليگونىنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا تيگiزگەن زارداپتارىن ءدوپ باسىپ، تاۋىپ ايتا المايدى. قازiر ەلiمiزدە يادرولىق وتىن بانكiن ساقتاۋ تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، بۇل جوبانىڭ كوممەرتسيالىق جاعىنان تيiمدi ەكەنi بiرگە ايتىلادى. ەگەر بۇل جوبا مەملەكەتiمiز ءۇشiن سونشالىقتى تيiمدi بولسا، نەگە وندا رەسەي، گەرمانيا، اۆستراليا، امەريكا سەكiلدi الپاۋىت ەلدەر بۇل جوبادان باس تارتىپ وتىر؟ نەگە قازاقستان ءۇشiن سوندا بۇل بانك پايدالى بولماق؟ الدەكiمنiڭ نوبەل سىيلىعىن العانى ءۇشiن جەرiمiزدە يادرولىق وتىن بانكiن ساقتاۋ تيiمدi بولماق پا سوندا؟ وسى رەفەرەندۋمدا بارشا قازاقستاندىقتار اەس سالۋ مەن يادرولىق وتىن بانكiن ساقتاۋعا ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسىلىقتارىن تانىتۋى كەرەك دەپ سانايمىن. سوندىقتان وسى سۇراقتى رەفەرەندۋمنىڭ باستى سۇراقتارىنىڭ قاتارىنا ەنگiزۋدi سۇرايمىن.

 

مۇساعالي دۋامبەكوۆ، ەكولوگ:

بIرIكسەك، بارIنە قول جەتكIزەمIز

- استانادا 2017 جىلى ەكسپو كورمەسiن وتكiزەمiز دەپ شالا ءبۇلiنiپ جاتىرمىز. كورمەنi وتكiزۋگە جۇمسالاتىن قاراجات ارقايسىمىزدىڭ ەسەبiمiزدەن الىنادى. مۇنداي شاشىلۋدىڭ بiزگە قاجەتi جوق. رەفەرەندۋم جيىنىندا ءار ايماقتان كەلگەن وكiلدەر كەسiمدi وي، تولعاقتى ماسەلە كوتەردi. الداعى كۇندە وسىنداي ماسەلەلەردi قامتىپ تاعى دا رەفەرەندۋم وتكiزەيiك. مۇنداي جيىندى جىلىنا بiر-اق رەت وتكiزۋگە رۇقسات دەگەن زاڭدا جازىلماعان. ۇيىمداستىرا الساق، اي سايىن دا وتكiزۋگە بولادى. سوندىقتان كەلەسi رەفەرەندۋمدى استانادا ۇيىمداستىرىپ، وزگە دە ماسەلەنi كوتەرۋگە كۇش سالۋدى ۇسىنامىن.

"بولار ەلدiڭ بالاسى بiرiن-بiرi باتىر دەر" دەگەن ناقىل بەكەر ايتىلماعان. بiز باسىمىز بiرiككەندە عانا كۇشتiمiز. Iرگەمiزدi سەتiنەتپەۋiمiز قاجەت، سوندا عانا ءۇنiمiز بiر جەردەن شىعىپ، بيلiكتi وزiمiزبەن ساناستىرا الامىز.

 

سارسەن شاكiباەۆ، اقتوبە وبلىسى:

مۇناي مەن گازدىڭ 97 پايىزى - قىتايدIكI, قالعانى - قازاقتIكI

- اقتوبە وبلىسىندا وندiرiلەتiن مۇنايدىڭ 95 پايىزىنا، گازدىڭ 97 پايىزىنا قازاق ەمەس، قىتايلار يەلiك ەتiپ وتىر. قىتايلىق كومپانيادا جۇمىسقا جەگiلەتiن قازاقتىڭ ايلىعى قىتايدان بەس ەسە از. ال جۇمىسى وتە اۋىر. اقتوبە جەرiنەن وندiرiلەتiن حرومنىڭ 5 پايىزى عانا قازاققا تيەسiلi بولسا، قالعان 95 پايىزى قازاقتىڭ بايلىعىن سورىپ ميللياردەر اتانعان ەۆرەي ماشكەۆيچتiكi. وسىنداي بولا تۇرا، حروم زاۋىتىنىڭ ماڭدايشاسىنا «قازحروم» دەپ جازىپ قويعان. ول قازاقتiكi ەمەس، سوندىقتان اتى دا «ماشحروم». حرومتاۋدىڭ كومiربايىتۋ كومبيناتىن، حروم وندiرەتiن زاۋىتتى ءبارiن بiز يەمدەنە الماي جۇرگەندە ماشكەۆيچ يەلەنiپ الدى.

 

لۇقپان احمەدياروۆ، جۋرناليست:

پرەزيدەنتتIڭ ارقاسىندا...

- باتىس قازاقستان وبلىسىنان رەفەرەندۋمعا قاتىسۋعا 30-عا تارتا ادام كەلدiك. زالدىڭ تولىپ وتىرعانى كوڭiلiڭدi وسiرسە، جينالعانداردىڭ اراسىندا جاستاردىڭ تىم ازدىعى قىنجىلتادى. جاستاردىڭ مول بولعانى وتە ماڭىزدى. ويتكەنi بۇگiنگi كۇن تارتiبiنە قويىلعان ءتورت ماسەلە دە جاستاردىڭ كەلەشەگi ءۇشiن، ەلiمiزدiڭ بولاشاعى ءۇشiن ماڭىزى جوعارى.

نازارباەۆ - ۋاقىتى وتكەن شەنەۋنiك. بiزدiڭ بولاشاعىمىز ونىڭ ەسiمiمەن بايلانىستى بولماۋى كەرەك. وسى كۇنگە دەيiنگi وراسان زور جەتiستiك­تەرiمiزدi نازارباەۆتىڭ ارقاسى دەپ    قابىلداۋعا ءماج­بۇرلەپ كەلدi. بiز ءوز جو­لىمىزدى ايقىنداۋىمىز قا­جەت. قانمەن كەلگەن ازاتتىقتى، قيىندىقپەن قول جەتكiزگەن تاۋەل­سiزدiگiمiزدiڭ قاسيەت، كيەسiن جاستارىمىز تەرەڭ سەزiنۋi تيiس.

 

قۇسپانعالي ەرجانوۆ، اتىراۋ وبلىسى:

الماتىعا ازەر جەتتiك

- اتىراۋدان رەفەرەندۋمعا قاتىسۋعا، بۇگiنگi بيلiكتiڭ الدىنا قوي­عان ماڭىزدى ءتورت سۇراقتى قۇپتايتىنىن ايتپاققا 44 ادام جول­عا جينالعان ەدiك. بiراق ونىڭ 25-i عانا الماتىعا جەتتi. قالعانىن جەرگiلiكتi بيلiك قورقىتىپ، ۇركiتiپ جiبەرمەدi. پويىزعا مiنەردە دە قارسىلىققا تاپ بولىپ، الماتىعا ازەر جەتiك. بiراق ولاردىڭ قيتۇرقى ساياساتى بiزدiڭ ساعىمىزدى سىندىرا العان جوق. كەرiسiنشە، پويىزداعى جولاۋشىلار بiزدەن ەستiپ، رەفەرەندۋمعا قاتىسۋعا ىقىلاس بiلدiردi, ەلدiڭ كەلەشەگi ءۇشiن قامىعاتىنىن    ايتىپ قانا قويعان جوق، ۋادەنi بۇزباي بiزبەن بiرگە جيىنعا قاتىستى.

دايىنداعاندار: ەلنۇر باقىتقىزى، مەرۋەرت حۋساينوۆا، قۋانىش باجاق.

 

 

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكiزۋ تۋرالى باستاما كوتەرۋگە ارنالعان جينالىستىڭ

قارارى

بiز، ەلدiڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنەن كەلiپ جينالىسقا قاتىسۋشىلار، قوعام ومiرiنە قاتىستى وزەكتi ماسەلەلەردi شەشەتiن رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكiزۋ باستاماسىن تولىعىمەن قولدايمىز.

قازاق ەلiنiڭ ءاربiر ازاماتى مەملەكەتتiك ساياساتتىڭ باسىم باعىتتارىن انىقتاۋ iسiنە ىقپال ەتۋگە مۇمكiندiك الاتىن ۋاقىت جەتتi!

رەفەرەندۋم وتكiزۋ ءۇشiن كوتەرiلگەن ماسەلەلەر قازاقستان قوعامىندا ورىن العان قيىندىقتاردى تاپ باسىپ، كورسەتiپ بەردi. وسى ماسەلەلەردiڭ دۇ­رىس شەشiمi قازاقستاننىڭ مەملەكەتتiك تاۋەل­سiزدiگiن، ەلiمiزدiڭ ەگەمەندiگiن ساقتاپ قالادى. ەگەر دە ءبارiمiز بiرiگiپ، وسى قيىندىقتاردى جەڭە بiلسەك، بiز بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ تۇرمىسىن جاقسارتىپ، ءومiرiن كوركەيتە الامىز.

الدىمەن قازاقستاننىڭ كەدەندiك وداق پەن بiرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭiستiك قۇرساۋىنان شىعۋى ەڭ باستى نەگiزگi جانە وزەكتi ماسەلەلەردiڭ بiرi. كەدەندiك وداققا مۇشەلiك قازاقستان حالقىنا دا، ەكونوميكاسىنا دا، وتاندىق بيزنەسكە دە ەشقانداي پايداسىن تيگiزگەن جوق. بۇل سۇراق مەملەكەتتiك مۇددەمiزدiڭ نەگiزدەرiنە اسەر ەتەدi جانە ونى بۇكiل حالىق بولىپ تالقىلاۋى قاجەت.

سونداي-اق، بiز بiر كەزدەرi شەتەلدiك ينۆەستورلاردىڭ قولىنا ءوتiپ كەتكەن "قازاقمىس", "ميتتال ستيل", "قازمىرىش", "ENRC" سياقتى الىپ كاسiپ­ورىنداردى مەملەكەت مەنشiگiنە سول كەزدەگi ساتىپ العان باعاسىمەن قايتارۋ تۋرالى ۇسىنىستى تولىعىمەن قولدايمىز. بۇل تiزiمگە بۇرىنعى مەملەكەتتiك "حالىق بانك" تە كiرەدi. ال ساتىپ العان باعاسىمەن قايتارۋ تۋرالى ۇسىنىس - دۇرىس، ءادiل جانە نارىقتىق جاعىنان تيiمدi شەشiم.

قازاقستانداعى بارلىق دەڭگەيدەگi اكiمدەردi حالىق ءوزi سايلاۋعا مۇمكiندiگi دە، قابiلەتi دە جەتەدi دەپ سانايمىز. ۇكiمەتتiڭ اۋىلدىق وكرۋگتاردىڭ اكiمدەرiن جەرگiلiكتi ءماسليحات سايلاۋى تيiس دەگەن ۇسىنىسى جارتىكەش جانە ول قازiرگi ۋاقىت تالابىنا ساي كەل­مەي­دi. سوندىقتان بارلىق دەڭگەيدەگi اكiمدەردi تەك اشىق جانە جاريا تۇردە سايلاۋ ارقىلى عانا بiز شەنەۋنiكتەردiڭ قىزمەتiنە باقىلاۋ ورناتا الامىز، ءارi حالىقتىڭ بيلiككە دەگەن سەنiمiن قايتا ورنىقتىرا الامىز!

سونىمەن قاتار بiز قازاقستان جەرiندە اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋعا جانە يادرولىق وتىن بانكiن ورنالاستىرۋعا ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسىمىز. سەمەي يادرولىق پوليگونى مەن باسقا دا قۇپيا سىناق الاڭدارى ەل تاريحىندا يادرولىق تاجiريبەنiڭ قاستەرلi دە وشپەس iزiن قالدىرىپ كەتكەنi بارiمiزگە بەلگiلi. ەندi قازاقستاندى يادروسىز، ناعىز تازا، گۇلدەنگەن ەلگە اينالدىراتىن كەز كەلدi! قازاقستان ازاماتتارىنىڭ دەنساۋلىعىنا ەشبiر زيان كەلمەي، كەلەشەك ۇرپاعىمىزدىڭ جانى تازا، دەنi ساۋ بولۋى كەرەك!

زاڭ تالاپتارىنا سايكەس، رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار وبلىسىنان، استانا جانە الماتى قالالارىنان باس­تاماشىلار توبىنا بەس-بەستەن وكiل ەندi. جينالىس­قا قاتىسۋشىلار بۇل توپقا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكiزۋگە دايىندىق جۇمىستارىن زاڭعا ءساي­كەس ۇيىمداستىرۋ iسiن ودان ءارi قاراي جالعاستىرۋدى جۇكتەيدi.

كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنەن وسى جينالىسقا قاتىسۋ ءۇشiن ارنايى كەلگەن بiزدەر جينالىستا كوتەرiلگەن ماسەلەلەر ابدەن ورىندى ەكەنiن، ول ماسەلەلەرگە قازاقستاندىق ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشiلiگi نەمقۇرايدى قارامايتىنىن جانە ولار حالىقتى مازالايتىن سۇراقتاردى شەشۋگە بەلسەندi تۇردە ارالاسۋعا نيەتتi ەكەنiن اتاپ ايتقىمىز كەلەدi. قازاقستاندىقتار ءوز تاعدىرىن وزدەرi شەشكiسi كەلەدi جانە شەشە الادى دا! جانە ونداي مۇمكiندiكتi بiزگە وسى رەفەرەندۋم عانا بەرە الادى!

سونداي-اق وسى رەفەرەندۋم وتكiزۋگە دايىندىق كەزiندە ەلiمiزدiڭ الدىڭعى قاتارلى كۇشتەرi بiرiگiپ، قازاقستاننىڭ جالپى دەموكراتيالىق دامۋىنا وزiندiك ۇلەسiن قوستى. جينالىسقا قاتىسۋشىلار ۇيىمداستىرۋ كوميتەتiنە ءوز جۇمىسىن وسىلايشا جالعاستىرا بەرۋدi, دەموكراتيالىق كۇشتەردi, ۇيىمداردى ودان ءارi بiرiكتiرiپ، اسiرەسە، جاستاردى ءوز قاتارىنا كوبiرەك تارتۋدى ۇسىنادى.

قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق كۇشتەرiنiڭ ەلدەگi وزەكتi ماسەلەلەر جونiندە رەفەرەندۋم وتكiزۋدە تاجiريبەسi جەتەرلiكتەي. بۇدان بۇرىن كوتەرiلگەن باس­تامالارعا بيلiك ءوز تاراپىنان قارسىلىق كورسە­تiپ باققانى بەلگiلi, ويتكەنi بيلiك ءوز ساياساتى مەن باعىتىن وزگەرتۋگە قۇلىقسىز. سوندىقتان دا بiز قازاقس­تان بيلiگiن ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىنا، رەفەرەندۋم ۇيىمداستىرۋ مەن ونى وتكiزۋ باستاماسىنا ەش كەدەرگi كەلتiرمەۋگە شاقىرامىز!

سونىمەن قاتار بiز ەلدiڭ تاعدىرىنا، حالىقتىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiنە نەمقۇرايدى قاراي المايتىن ءاربiر ازاماتتى بiزدiڭ قاتارىمىزعا قوسىلۋعا، بiزدiڭ باستامامىزدى قولداپ، ەلدiڭ ساياسي ومiرiندەگi ماڭىزدى شاراعا - رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم ءوت­كiزۋگە بەلسەنە قاتىسۋعا شاقىرامىز!

قارار رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكiزۋ تۋرالى باستاما كوتەرۋگە ارنالعان جينالىستا قابىلداندى.

الماتى، 16 ناۋرىز، 2013 جىل.

 

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكiزۋ تۋرالى باستاما كوتەرۋگە ارنالعان جينالىستىڭ

قارارى

بiرiككەن ۇلتتار ۇيىمىنا،

اتومدىق ەنەرگەتيكا جونiندەگi حالىقارالىق اگەنتتiككە، ەۋروپالىق پارلامەنتكە،

گەرمانيا، نورۆەگيا، ءباا، كۋۆەيت مەملەكەتتەرiنiڭ باسشىلارىنا جوبانىڭ دونورلارى رەتiندە، بۇۇ قاۋiپسiزدiك كەڭەسiنiڭ مۇشە ەلدەرi - اقش، رەسەي فەدەراتسياسىنا جانە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا

اتومدىق ەنەرگەتيكا جونiندەگi حالىقارالىق اگەنتتiك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكiمەتiمەن وسكەمەن قالاسىندا يادرولىق وتىن بانكiنiڭ (تومەن بايىتىلعان ۋران) قۇرىلىسى جونiندە كەلiسسوز جۇرگiزۋدە. اتالعان بانكتiڭ قۇرىلىسى جونiندەگi ۇسىنىس العاش رەت گەرمانيا جانە اقش مەملەكەتتەرiمەن جاسالىپ، بiرقاتار دونور مەملەكەتتەردەن قولداۋ تاپتى، ولار - اقش، نورۆەگيا، ءباا جانە كۋۆەيت. قازاقستان مۇنداي بانكتi ورنالاستىرۋ جونiندەگi ۇسىنىسقا ءۇن قاتقان جالعىز مەملەكەت بولىپ شىقتى. بiراق ەلiمiزدە قوعامدىق تالداۋ، حالىق اراسىندا اۋقىمدى تالقىلاۋ جۇمىستارى وتكiزiلگەن جوق. ورحۋسس كونۆەنتسياسىنا سايكەس قوعام ۇسىنىلىپ وتىرعان بانكتiڭ نەگiزگi پارامەترلەرi تۋرالى حابارسىز، دالiرەك ايت­قاندا:

- يادرولىق وتىن بانكiندە نە جانە قانداي مولشەردە ساقتالادى؟

- بانكتiڭ قۇقىقتىق نەگiزi قانداي بولماق جانە قانداي قۇزىرەتكە باعىنادى؟

- قانداي قارۋلى كۇشتەر ونى قورعاماق (بۇۇ، ناتو، ودكب اسكەرلەرi جانە باسقالار)?

- ءۇشiنشi ەلدەردەن قازاقستانعا يادرولىق وتىننىڭ ورنىنا يادرولىق قالدىقتار اكەلiنبەيتiنi جونiندە قانداي كەپiلدiكتەر بار؟

- قازاقستان حالقى اتالعان بانكتiڭ جۇمىسىنان قانداي پايدا كورەدi?

وسى جانە باسقا سۇراقتاردى ازاماتتىق قوعام سان رەت ۇكiمەتكە جانە ماگاتە-گە جولداپ، جاۋابىن ءالi كۇنگە دەيiن الا الماي وتىر. 2013 جىلدىڭ 16 ناۋرىزىندا الماتى قالاسىندا وپپوزيتسيالىق دەموكراتيالىق كۇشتەردiڭ رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكiزۋ باستاماسى جونiندەگi جينالىسىندا باستى سۇراقتاردىڭ بiرi رەتiندە بانكتi ورنالاستىرۋ ماسەلەسi قاراستىرىلدى. كەز كەلگەن دەموكراتيالىق مەملەكەتتە حالىق كەلiسiمiن الۋ ءۇشiن مۇنداي رەفەرەندۋم قاراپا­يىم ءۇردiس بولىپ تابىلادى. قازاقستاننىڭ اتا زاڭىندا بۇل ءۇردiس جازىلعان، بiراق قيىنداتىلىپ ءارi شيەلەنiستiرiلگەن تۇردە كەلتiرiلگەن. قازاقستاننىڭ تاريحىندا وپپوزيتسيانىڭ كوپتەگەن تالپىنىستارىنا قاراماستان، بiردە-بiر رەفەرەندۋم وتكiزiلگەن ەمەس. تەك قانا 1995 جىلى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ وكiلەتتiلiگiن ۇزارتۋ جونiندەگi رەفەرەندۋم ءوتتi. بۇگiندە پلەبيستسيت وتكiزۋگە ەشبiر مۇمكiندiك جوق. سەبەبi, وپپوزيتسيا كوشباسشىلارى قۋدالانىپ تۇرمەگە جابىلۋدا (العا پارتياسى), تاۋەلسiز باق (رەسپۋبليكا، ستان.تۆ، guljan.org) سوت شەشiمiمەن جابىلدى، ال رەفەرەندۋم باستاماسى جونiندەگi جينالىسقا قاتىسۋشىلارعا بيلiك قورقىتىپ، قىسىم كورسەتۋدە.

يادرولىق وتىن بانكiن ورنالاستىرۋ يدەياسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكiمەتiنەن ەمەس، بۇۇ قۇرىلىمدىق ءبولiمi ماگاتە تاراپىنان ۇسىنىلىپ، حالىقارالىق دارەجەگە يە بولعاندىعىنان رەفەرەندۋم وتكiزۋ بانك ورنالاستىرىلۋىنىڭ نەگiزiگi تالابى بولىپ تابىلادى. حالىقارالىق قوعامداستىق قازاقستان ۇكiمەتiنەن رەفەرەندۋمنىڭ وتكiزiلۋiن تالاپ ەتiپ، ونىڭ وتكiزiلۋiنە باقىلاۋ جاساۋى تيiس. رەفەرەندۋم اشىقتىعىنا، زاڭدىلىعىنا جانە دەموكراتيالىلىعىنا بۇۇ-نىڭ جانە ەۋروپارلامەنتتiڭ حالىقارالىق ميسسيالارى كوڭiل ءبولiپ، حالىقتىڭ ەرiك بiلدiرۋiن قامتاماسىز ەتە الادى. قازاقستان ۇكiمەتi وزiنە العان مiندەتتەردi ءاردايىم ورىنداماۋىنا وراي بۇۇ-نىڭ قاۋiپسiزدiك كەڭەسi وسى رەفەرەندۋم وتكiزۋدi قازاقستانعا مiندەتتەۋ جونiندەگi قارارىن شىعارۋعا تيiس. سەبەبi, بولاشاقتا حالىقارالىق قۇزىرەتكە باعىناتىن، تەرروريستiك شابۋىلدار مەن يادرولىق لاستانۋ قاتەرi مۇمكiن نىسان بۇۇ-نىڭ قاۋiپسiزدiك كەڭەسiنە كiرەتiن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ جانە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىنا جاقىن ماڭدا ورنالاسپاق.

بiز يادرولىق وتىن بانكiن ورنالاستىرۋ جونiندەگi جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم وتكiزiلمەيiنشە، بۇۇ جانە ماگاتە-دەن قازاقستان ۇكiمەتiمەن ەشبiر كەلiسiمشارتتارعا قول قويماۋىن قاتاڭ تۇردە تالاپ ەتەمiز.

رەفەرەندۋم وتكiزۋدەن باس تارتقان جاعدايدا بۇل ماسەلەگە بايلانىستى قازاقستان جۇرتشىلىعى، وپپوزيتسيالىق دەموكراتيالىق كۇشتەرi ماگاتە مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى يادرولىق وتىن بانكiن (تومەن بايىتىلعان ۋران) ورنالاستىرۋ كەلiسiمشارتىن زاڭسىز ساناپ، ونى الداعى ۋاقىتتا تولىقتاي كۇشiن جويدىرۋعا نەمەسە بiرجاقتى تۇردە باس تارتقىزۋعا ارەكەت ەتە بەرەتiن بولادى.

قارار رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكiزۋ تۋرالى باستاما كوتەرۋگە ارنالعان جينالىستا قابىلداندى.

الماتى، 16 ناۋرىز، 2013 جىل

"جاس الاش" گازەتى