ۆ.شۋحوۆتسەۆ  «چتو تاكوە ناۋرىز؟» ماقالاسىندا «جارىق»، «ساۋلە» سوزدەرىن وزىنشە ىندەتىپتى: «پەرسيدسكوە سلوۆو رۋز يمەەت دليننۋيۋ يستوريۋ، ي نە ۆسەگدا ونو وزناچيلو «دەن» . ۆ اۆەستە ۆسترەچاەتسيا سلوۆوraučaۆ زناچەني «سۆەت» ي «لۋچ».

ۆ.شۋحوۆتسەۆ  «چتو تاكوە ناۋرىز؟» ماقالاسىندا «جارىق»، «ساۋلە» سوزدەرىن وزىنشە ىندەتىپتى: «پەرسيدسكوە سلوۆو رۋز يمەەت دليننۋيۋ يستوريۋ، ي نە ۆسەگدا ونو وزناچيلو «دەن» . ۆ اۆەستە ۆسترەچاەتسيا سلوۆوraučaۆ زناچەني «سۆەت» ي «لۋچ».

ەجەلگى ەبروپالىق تىلدەر  «r» [ر] مەن «l» [ل]دىبىستارىن اۋىستىرا قولدانعاندىقتان، ال ەجەلگى يراندىق «č» پرايندوەۆروپالىق جىڭىشكە «k» دىبىسىنان شىققاندىقتان،بۇل ەجەلگى ءتۇبىرسوز لاتىندىق luceo - جارقىراۋ، lucema - شام، اعىلشىندىق light - جارىق، سلاۆياندىق لوۋچ - ساۋلە سوزدەرىندە ءجۇر دەپ پايىمدايدى.مۇنىڭ ناۋرىزعا قانداي قاتىسى بارىن، پايىمنىڭ قانشالىقتى راستىعىن بىلمەيمىز. بىزدىڭشە، «رۋز» ءسوزى و باستا «را+ۋز» (ولاۋشى جۇرتتار ءۇشىن - «روۋز») تىركەسىنەن شىعىپ، را - كۇنتاڭىر،  تۇركىلەردە ول «ىر»، «ءىر» تۇرىندە ايتىلۋى ىقتيمال; ال ۋز - اۋىز ۇعىمدارىن بىلدىرگەن. «ۋز» ءسوزىنىڭ ەجەلگى تۇركىلىك «اۋىز» ەكەنىن، كەيىن سلاۆياندىق «ۋستقا» اينالعانىن ولجاس اعامىز دالەلدەپ ءجۇر. سوندا «راۋز»: را+ۋىز - كۇننىڭ اۋىزى (ەرىنى) بولىپ شىعادى دا، راۋشان گۇلىن اۆەستالىق عۇلاما ابىزداردىڭ «كۇننىڭ اۋىزىنان تۇسكەن» ۇشقىن رەتىندە بەينەلەگەنى شىعادى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇگىنگى الەم تىلدەرىنە تاراعان روزا، روۋز سوزدەرى ناۋرىزبەن بايلانىستى; ال بۇنىڭ قازاق تىلىنە قاتىسى بار ما؟ بار! «rauča» ءسوزى ەكى سوزدەن قۇرالعان بولۋ كەرەك: ra + uča. قازاق تىلىندە «را» ۇعىمىنا قاتىستى سوزدەر جەتىپ ارتىلادى: ءرا تۇرىندەگى شىلاۋ، ىر ء(ىر، عىر، گىر، عار، گەر) تۇرىندەگى سۋففيكستەر،ءتىپتى، ءىرى ءسوزى كازىر «ۇلكەن» ۇعىمىن بەرگەنمەن، و باستا «قۇدىرەت» ۇعىمىنىڭ ورنىنا قولدانىلعان. بۇعان «شىندىق»، «تۋرا» ۇعىمدارىمەن ماندەس «راس» ءسوزىن دە الۋعا ابدەن بولادى. بۇل ءسوز «را(نىڭ) + ءىسء(ى)» تىركەسىنەن شىعىپ تۇرعانىن قيىندىقسىز بايقاۋعا بولار. ال، كەلەسى «uča» ءسوزىنىڭ سوڭىنداعى «ا» دىبىسى اشىق بۋىندى تۋىنداتاتىن يندوەبروپالىق تىلدەرگە ءتان، باباتۇركى تىلىندە ول «راۋشا» ەمەس، «راۋش» بولار ەدى. سوندا اسا ەجەلگى «راۋ(ۇ)ش» ءسوزى قالپىنا كەلەدى. بۇل دەگەنىمىز - كۇننىڭ (را) ۇشى, ياعني، ساۋلەسى دەگەن ءسوز. ال، ۋش (ۇش) سوزىنەن بۇگىندە «ۇشقىننىڭ» شىعۋى تابيعي جايت. كەز كەلگەن ۇشكىر نارسەنىڭ ۇشىن بىلدىرەتىن ۇعىم دا وسى راۇشقا قاتىستى ەكەنى وزىنەن ءوزى شىعادى، بۇل جەردە ول رانىڭ (كۇن-قۇدىرەتتىڭ) «باسى»، «تۇڭعىشى» دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. ەندەشە اۆەستەلىك rauča ءسوزى تۇركى ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمەسىنە بارىنشا جۋىق بولعانى. دەمەك، «روزا» ءسوزىنىڭ قازاقشاسى اتالىپ جۇرگەن «راۋشان» ءسوزى دە وسى تىركەسپەن تىعىز بايلانىستا. ەندەشە دجامشەد بابانىڭ قۇرمەتىنە نۇر الماس جاۋعان كۇن اۋەلدە «جاڭا كۇن» ەمەس، «كۇننىڭ بالعىن ساۋلەسى (نۇر،نار) جاۋعان كۇن» نەمەسە «كۇن ساۋلەسى ۇشقىنداعان ءسات» ماعىناسىندا بولعان. باسقاشا ايتساق، «نوۆرۋز» ءسوزىنىڭ  ەجەلگى اۆەست زامانىندا «نوۋ روۋز» (ولاۋشىلاردىڭ اۋىزىندا)نەمەسە «ناۋ راۋز (راۋش)» (مۇنداعى «نوۋ»، «ناۋ» - جاس، وسكىن ماعىناسىندا بولعان) تۇرىندە ايتىلىپ، جازىلعان بولۋى كەرەك. سوندا «ناۋىرىز» ءسوزىنىڭ ەجەلگى نۇسقاسى ەستە جوق ەسكى زاماندا «ناۋ ىر ىس» اتتى شارتتى سويلەمدى بىلدىرگەن بولۋى دا مۇمكىن-اۋ: ناۋ - جاس، ىر - قۇدىرەت(تى),  ىس - ءىس!

«ناۋرىز» (وتكەن عاسىردا قازاقشا «ناۋىرىز» بولىپ جازىلاتىن) ءسوزىن ىندەتۋشىلەر، ونى پارسىنىڭ «نوۋ» - جاڭا، «رۋز» - كۇن سوزدەرىنەن تۋىنداتىپ جۇرگەنى راس. الايدا، ناۋرىزدىڭ اسا ەجەلگى مەرەكە ەكەنىن ەسكەرىپ، ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ تەو-ميفولوگيالىق ءمانىنىڭ اۋەلگى تاريحى بارىنا وي جىبەردىك. ال، «ناۋرىز»  ۇعىمىنىڭ اتاۋ رەتىندە پايدا بولۋى اتالمىش نۇسقادان دا باسقاشا تۇردە تۇزىلگەن بولۋى ابدەن مۇمكىن. وعان ەجەلگى قوسوزەن (تيگر-ەۆفرات) وركەنيەتىندەگى ساقتالعان مالىمەتتەر مەن جوعارىدا كەلتىرىلگەن تۇركىلىك ناۋرىز تاريحىن ەسكەرمەگەننىڭ وزىندە، قازاقستانداعى جارتاس سۋرەتتەرىن كۋالىككە تارتۋعا بولادى. بۇعان قوسا، وسىدان كەمىندە ءتورت-بەس مىڭ جىل بۇرىنعى پارسىنىڭ «جاڭا» جانە «كۇن» ۇعىمدارى سايكەس تۇردە «نوۋ»، «رۋز» سوزدەرىمەن اتالعانىنا كۇمانمەن قاراۋعا تۋرا كەلەدى.

اتالمىش ءسوزدىڭ تۋىنداۋىنا قاتىستى دەگەن قازاق تىلىندەگى سىرتتاي ۇقساس سوزدەردىڭ تۇسىندىرمەسىن قاراستىرا وتىرىپ، وعان ءوز ماندەتپەمىزدى بەرىپ كورەلىك.

«قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى» (ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتى،

الماتى، 1999 ج.) - 1-سوزدىك;

(«قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى»، الماتى، 1961 ج.) - 2-سوزدىك.

1- سوزدىك:  ناۋ 1. (كونە): داۋ، جانجال. «ناۋ جۇرگەن جەردە داۋ جۇرەدى» (ماقال).

2. ناۋ تارتۋ - گۇلدىڭ، وسىمدىكتىڭ جاڭادان ءوسىپ،شەشەكتەنۋى.

«ناۋ» ءسوزىنىڭ 1-نۇسقاسىنىڭ تۇسىندىرمەسى بۇلدىر جانە ايقىندالماعان، كەلتىرىلگەن ماقال بويىنشا «ناۋدىڭ» ورنىنا ماندەس سوزدەردى قويعاندا، ماقالدىڭ ورنىنا ءمانسىز سويلەم الامىز: «داۋ (جانجال) جۇرگەن جەردە داۋ جۇرەدى». جانجال مەن داۋدىڭ قاتار جۇرەتىنى ماقالسىز دا بەلگىلى. ءسوز ماعىناسىن تالداۋشىلار بۇل جەردە قاتەگە ۇرىنىپ وتىرعان سەكىلدى، ويتكەنى، داۋدىڭ جۇرەتىن جەرى كوپ: اراق جۇرگەن جەردە دە، توپ ادام جۇرگەن جەردە دە، ويىن-تويدا دا بولۋى ىقتيمال. سوندىقتان بۇل تالقىما «ناۋ» ماعىناسىن اشىپ تۇرعان جوق. الايدا، سوڭعى شىققان سوزدىكتەردە («قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى»، الماتى، 2008, «دايك-پرەسس»), ءتىپتى، سىلتەمەسىز «ناۋ - كونەشە داۋ، جانجال» دەلىنە سالعان. بۇل جەردەگى «ناۋ» ءسوزى «ناۋقان» ءسوزىنىڭ باسقى نۇسقاسى بولماسا «جاس ادام» ماعىناسىندا بولۋى مۇمكىن. داۋلاسۋ مەن جانجالداسۋدىڭ جاسقا ءتان ەكەنى دە بەلگىلى عوي. بۇل - «ناۋ تارتۋ» تىركەسى ارقىلى «ناۋ» ءسوزىنىڭ «جاس»، «جاڭا» ماعىناسىن بەرۋمەن  بەكي تۇسەتىن قىيسىن.

1- سوزدىك:

ناۋا: 1. ۇلكەن، ۇزىنشا استاۋ;

2. استىق، كومىر، ت.ب. زاتتار اعىپ تۇراتىن ارناۋلى نارسە.

2- سوزدىك:

ناۋا - 1. مالعا جەم بەرۋ، سۋارۋ ءۇشىن تاقتايدان نە باسقا ماتەريالدان ەكى باسى تۇيىقتالىپ جاسالاتىن قۋىس استاۋشا.

2. ءتۇبى مەن ەكى جاعىن اعاشتان، تاقتايدان نە باسقا ماتەريالدان ەكى باسى ۇزىنشا ەتىپ قۋىستاپ ىستەگەن سۋ اعىزعىش.

مۇنداعى «ناۋا» ءسوزى كازىرگى «ەسكالاتوردىڭ» سۇيىققا قاتىستى ەجەلگى نۇسقاسى بولىپ تۇر.

1- سوزدىك:

ناۋاداي: ناۋاداي قۇيدى -تابىستى كوپ تاپتى. جالپى، «ناۋا» ءسوزى شىعىرمەن تارتىلعان سۋدى جوڭكىلتىپ ارىققا قاراي ايداۋعا ارنالعان ۇزىن استاۋ بولسا كەرەك. ال، ونىڭ ەجەلگى ميفولوگيالىق ءمانى دە بولعان سەكىلدى، ونىڭ ءمانى - كوكتەن تاسقىنداتىپ قۇيىلاتىن نۇردىڭ جولى بولۋى ىقتيمال.

1- سوزدىك:

ناۋان: ۇلكەن، بيىك. «الدىمنان اشىلدى ءبىر ناۋان ەسىك» (شالاباەۆا).

2- سوزدىك:

ناۋان - وتە جاقسى، تاماشا، ادەمى. تۋىندىدا كەلتىرىلگەن «ناۋان ەسىك» تىركەسىندەگى «ناۋان» ءسوزى سىن ەسىم رەتىندە قولدانىلىپ تۇرعانىمەن، ول ءبىر «ناۋان» اتالاتىن ءىرى نارسەگە تەڭەستىرىلىپ تۇرعانىن اڭعارعان ءجون. بىزدىڭشە، ول ناۋان بايتەرەكتىڭ ءبىر اتاۋى بولۋى عاجاپ ەمەس. بايتەرەكتىڭ كوك پەن جەردى قوسۋشى ميفولوگيالىق ءمانىن ەسكەرسەك، ادام ءۇشىن ودان اسقان ءىرى نارسەنى تابۋ وڭاي بولماس. مىنە، اقىن ەجەلگى تىركەستى ءينتۋيتيۆتى تۇردە قولدانىپ وتىر. ال، 2-سوزدىك بويىنشا «ناۋان» ءسوزى مۇلدەم باسقا ماعىنا ءبىلدىرىپ تۇر. الايدا، بۇل ەكى ماعىنا دا، ونىڭ ەجەلگى ءبىر سوزبەن بەرىلگەندىگىنەن حابار بەرەدى، ەگەر «ناۋان» دەپ ميفولوگيالىق بايتەرەك اتالسا، وندا ونىڭ بۇگىنگى سانانى شاتاستىرۋى ابدەن ورىندى. «ناۋان» ءسوزىنىڭ «وتە جاقسى، تاماشا، ادەمى» ماعىنالارى  جوعارىدا بايتەرەكتىڭ الەمارالىق جول رەتىندەگى سەمانتيكاسىنا توقتالعاندا، وزىنەن ءوزى اشىلدى دەپ ويلايمىز.

1- سوزدىك:

ناۋباي: نان پىسىرەتىن ورىن، ناۋبايحانا. بازاردا ناۋبايعا جابىلعان نان ساتىلادى (باقبەرگەنوۆ). جالپى، «ناۋباي» ءسوزى و باستا «ناۋ» مەن «باي» سوزدەرىنىڭ قوسارلانىپ «ناۋ-باي» تۇرىندە قولدانىلۋىنان پايدا بولعان سياقتى. جانە دە اتالمىش ەكى ءسوز دە اۋەلدە ماعىنالىق جاعىنان ءبىرىن ءبىرى تولىقتىراتىن سوزدەر بولعان: «ناۋ» جاڭا (پىسكەن نان ۇعىمىن بەرسە) بولسا، «باي» ءسوزى «باق»، «ىرىس» ۇعىمدارىن بەرەتىنى راس.

1- سوزدىك:

ناۋعى: ارعى تەك، تۇقىم. «ناۋ» ءسوزى «جاڭا» ۇعىمىن بەرگەنىمەن، ول «اۋەلگى»، «سونى» (سۆەجي) دەگەندى دە مەڭزەيدى; ال -عى، -قى جۇرناقتارى ارقىلى قازاق تىلىندە تۇبىرگە قاتىستى تۋىندى زات ەسىم جاسالاتىنىن ەسكەرسەك، بۇل جەردەگى  «ناۋ» ءسوزى وسى جولى اۋەلگى، تۇپكى (پەرۆيچنىي) دەگەندى اڭعارتىپ تۇر.

1- سوزدىك:

ناۋقان: قاۋىرت ىستەلەتىن مەرزىمدى ءىس.بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن مىنا تۇسىندىرمە قوسىمشا ايقىنداي تۇسەدى:

2- سوزدىك:

ناۋقان - كەزەكتەگى قوعامدىق-ساياسي جانە شارۋاشىلىق مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋداعى ماڭىزدى شارا.

ارينە، بۇل كەڭەستىك ءداۋىر تۇرعىسىنان بەرىلگەن تۇسىندىرمەلەر. ال، ونىڭ بۇرىنعى ءمانى نە بولدى ەكەن؟ شاماسى، كەزەك كۇتتىرمەيتىن، باسقا ىسكە قاراتپايتىنداي، ماڭىزدى دا ءماندى، اسا وزەكتى دە قۇزىرلى شارا بولۋى كەرەك.

1- سوزدىك:

ناۋشا - 1. جاڭا. 2. جاس جىگىت،بوزبالا.3.اۋىسپالى ماعىنا: بويشاڭ، بويجەتكەن، سىمباتتى - جىگىت (قىز).

2- سوزدىك:

ناۋشا - باليعاتقا تولماعان ورىمدەي جاس.

جوعارىدا قاراستىرىلعان «ناۋ» تۇبىرىنە قاتىستى سوزدەردىڭ بارلىعى دەرلىك جاس، سونى جانە بەرەكە، ىرزىق دەگەن ماعىناعا سايادى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، مىناداي جورامال جاساۋعا بولادى. و باستا جىل مەن مۇشەلدىڭ قابات الماسۋى قاراستىرىلعان ەجەلگى تۇركىلىك ماعىناسىندا، مەرەكە  «ناۋ ىرىس» (نۋ ىرىس) اتالعان بولۋى كەرەك. بىراق «ناۋ» ءسوزى سونى، تىڭ، جاس، جاسىل دەگەن ۇعىمداردىڭ اۋەلگى ايتىمى بولعان. وعان جوعارىدا كەلتىرىلگەن «ناۋ» تۇبىرىنە قاتىستى بىرنەشە ءسوزدىڭ ءتۇسىندىرىمى كۋا. ويتكەنى، ەجەلگى ادامداردا «جاڭا» ۇعىمى بولدى دەۋ قىيسىنعا كەلمەيدى.

بۇعان ەجەلگى عۇنداردان اعىلشىنداردىڭ تۇركىتەكتى بابالارىنان قالعان دەلىنەتىن كەيبىر سوزدەردىڭ ماعىناسىن قوسىپ تا كوز جەتكىزۋگە بولادى:Young (يانگ)- جاس (مولودوي); - ياڭ، «جاڭا» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى. وزبەك (وعىزتەكتەس) باۋىرلاردىڭ «جاڭا» ءسوزى ءالى كۇنگە «يانگى» بولىپ ايتىلاتىنىن ەسكەرسەك، بۇل ۋاجدە جالعاندىق بولماس. دەمەك، تۇركىلەردىڭ ەجەلگى ۇعىمىندا «جاس» پەن «جاڭا» ۇعىمدارى ماندەس تۇسىنىك رەتىندە قولدانىلعان.

سونداي-اق، اتا-بابالارىمىزدا كەز كەلگەن ۇدەرىستىڭ باسى سونىلىق، جاستىق رەتىندە مويىندالىپ، جاڭا قۇبىلىس ەسەبىندە قابىلدانعان. ولاردىڭ پايىمىندا ءىستىڭ، قۇبىلىستىڭ بارىسى ونىڭ باستالۋىنا بايلانىستى بولىپ سانالعان. قۇبىلىس پەن ءىس-ارەكەتتىڭ باسىنا زور ماڭىز بەرەتىن تۇركىلەردە مۇنى دايەكتەيتىن سان الۋان كورىنىستەر جەتكىلىكتى.

سونىمەن بىرگە، «ناۋ» ءسوزىنىڭ تۇركىلىك ۇندەسىم زاڭىنا سايكەس جىڭىشكە «نۋ» نۇسقاسى دا بولعان دەۋگە نەگىز بار. وعان اتالمىش تۇسىندىرمە سوزدىكتەردەگى مىنا سوزدەر كۋا.

1- سوزدىك:

نۋ: اراسىنان يت تۇمسىعى وتپەيتىن، قالىڭ، جىنىس - ورمان (قامىس);

2- سوزدىك:

نۋ - اراسىنان يت تۇمسىعى وتپەيتىن،  قالىڭ. نۋ توعاي/ورمان. سىن ەسىم تۇرىندە قولدانعانىمەن، بۇل ءسوز تەك قانا وسىمدىككە قاتىستى ەكەنىنە ءمان بەرگەن ءجون. ال، وسىمدىكتىڭ قالىڭدىعىن «تىعىز»، «قالىڭ»، «بىتىك» سەكىلدى سوزدەرمەن دە بەرۋگە بولادى. الايدا، بۇل جەردە اڭعارىلا بەرمەيتىن ءبىر ءمان بار، ول «نۋ» ءسوزىنىڭ «قالىڭ» دەگەندى ەمەس، «جاسىل», «كوك» دەگەندى ءبىلدىرىپ كەلگەندىگى. وسىمدىك جاپپاي جاسىل بولۋ ارقىلى اراسىنان «يت تۇمسىعىن وتكىزبەستەي» كورىنەدى ەمەس پە؟! بىراق ءسوزدىڭ ونداي تۇپكى ماعىناسى ءوز ءمانىن بەرتىنىرەك جويعان دا، وسىمدىككە قاتىستى «تىعىز» ۇعىمىمەن قالىپتاسقان. ەگەر ول جالپىلاما «قالىڭ» ۇعىمىن بەرگەندە، كازىر قازاق تىلىندە نۋ قوقىس، نۋ مال، نۋ ءجۇن سەكىلدى تىركەستەر جۇرگەن بولار ەدى.

1- سوزدىك:

نۋلان: قالىڭ بولىپ، بىتىك ءوسۋ، نۋ بولۋ.

نۋلى: نۋ توعايلى - ولكە (جەر، ورمان). بۇل دا جوعارىداعى كەلتىرىندىنى تولىقتىراتىن مىسالدار.

«نۋ» سوزىنە قاتىستى «نۇر» ءسوزىنىڭ ماعىناسى كوپ جايدان حاباردار ەتەدى:

1- سوزدىك:

نۇر: ساۋلە، جارىق، شۇعىلا.

2- سوزدىك:

نۇر - ءبىزدى قورشاعان دۇنيەنى كوز ارقىلى قابىلداتاتىن ساۋلەلى قۋات، جارىق.

نۇرا - سۋ شايىپ، قازىلىپ كەتكەن تەرەڭ جىرا.

توبىلعىلى نۇرادان، سەكسەۋىلدى جىرادان جالعىز شاۋىپ جول شەكتى (قوبىلاندى).

نۇرشاشۋ - مەرەكە، سالتانات كەزدەرىندە اۋەگە اتقىلايتىن ءتۇرلى-ءتۇستى ساندىك ۇشقىندار; ساليۋت.

شىن مانىندە، «نۇردىڭ» بالاماسىنا «شۇعىلا» ءسوزى كەلىڭكىرەيدى، بىراق ول قۇبىلعان الۋان ءتۇستى ساۋلەنى بىلدىرسە كەرەك. ال، «ساۋلە» ۇعىمى - قاراڭعىنى ءتىلىپ تۇسەتىن جارىق جول. «جارىق» ۇعىمىنا كەلسەك، ول «قاراڭعى» ءسوزىنىڭ انتيپودى، جالپىلاما جارىق كەڭىستى بىلدىرەدى. «نۇر» دەگەنىمىز - ساۋلە ۇشقىنى، جارىقتىڭ ءتۇيىرى. سوندىقتان دا قار، تامشى تۇيىرشىكتەرىنىڭ ورنىنا، «نۇر جاۋىپ تۇرعان كوكتەمدە» دەپ نۇردى ءتۇيىر ورنىنا قويامىز. بىلايشا ايتقاندا، نۇردىڭ جاپپاي ساۋلاۋىنان ساۋلە (وسى ءسوز «ساۋلانىڭ» جىڭىشكە نۇسقاسى دا بولۋى ىقتيمال) تۋىنداپ، ال ساۋلەنىڭ كەڭىسكە جايىلۋىنان جارىق پايدا بولادى. ءتىپتى، «شۇعىلا» دەگەنىمىز - نۇردىڭ  ءپىشىنى، ءتۇرى سەكىلدى. ويتكەنى، ءو.جانىبەكوۆتىڭ «جاڭعىرىق» كىتابىنداعى ويۋ تۇرلەرىنىڭ ىشىندە شىعىستىق «ين-يان» بەلگىسىنە ۇقساس ويۋ «شۇعىلا» اتالادى. مۇنداعى «شۇعىلانىڭ» ءتۇبىرى «شوق» ەكەنىن ەسكەرسەك، «شۇعىلا» بۇل جولى «جىلتىراق»، «جۇلدىز» ماعىناسىندا قولدانىلىپ تۇر.

1- سوزدىك: نۇرلان - نۇرعا بولەنۋ، جايناۋ. «نۇرعا بولەنۋ» تىركەسىنىڭ ءوزى نۇردىڭ سونشالىقتى يكەمدى ەكەنىنەن حابار بەرىپ تۇر، ول ادامنىڭ جان جاعىنان قىمتاي الاتىنداي «ماتەريال» بولعاندىقتان جانە تۇيىرلىك سىيپاتى بولعان سەبەپتى ادام جايناي الادى ەمەس پە؟ ال، ۇستىنە ساۋلە نە جارىق تۇسكەن ادام سونشالىقتى جايناي قويماس! كازىرگى قازاق تىلىندە بۇرىن قولدانىلىپ كەلگەن نۋىرلا دەگەن ادام ەسىمى بىرتە-بىرتە قولدانىستان سۋسىپ بارادى. شىندىعىندا، نۇرلان ەسىمى  و باستا «نۋىرلادان» شىققان بولۋى كەرەك. بۇل سوزدەن ەتىستەندىرۋشى بۇيرىق رايلى «لا» جۇرناعىن الىپ تاستاساق، «نۋىر» ءسوزى قالادى. ال، بۇل «نۇر» ءسوزىنىڭ جاسالۋ جولىن نۇسقاپ تۇرعانداي: نۋ+ىر.

«نۋ» ءسوزى، كازىرگى «جاڭا» ۇعىمىن بىلدىرەتىن ءار تىلدەگى ناۆ، نەو، نيۋ، نوۆ، نوۋ، نوۆ ت.ب. سوزدەردىڭ ارعى اتاسى بولعاندىعى تىلگەرلەردىڭ تاقىرىبىنا اينالعالى ءبىرشاما ۋاقىت بولدى. مۇنى ەتنولينگۆيستيكا سالاسىندا دالەلدەۋشى عالىمدار جەتكىلىكتى. كازىرگى كەزدە «نۋ» ءسوزى «نۋ ورمان»تىركەسىندە «قالىڭ» ماعىناسىن بەرگەنمەن، بۇل و باستا «جاسىل ورمان» دەگەننىڭ بۇرمالانۋى، سەبەبى، «سۋلى جەر - نۋلى جەر» دەگەن ماتەلدە «نۋ» ءسوزى «جاسىل»، «كوك» ۇعىمدارىن بەرىپ تۇر.

«نۋ» مەن «جاڭا» ۇعىمدارىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى ادامزاتتىڭ دامۋ بارىسىنا تاۋەلدى. قوس ۇعىمنىڭ قايسىسى اۋەلى پايدا بولدى دەگەن ساۋالدى قويىپ، جاۋاپ ىزدەۋ سوكەت ەمەس. بۇل جاعىنان العاندا، قاراپايىم قىيسىنعا كەلەتىنى - «نۋ»، ياعنىي، «جاس»، «سونى»، «بالعىن» (سۆەجي) ۇعىمىنىڭ ادام بالاسىنىڭ العاشقى تۇسىنىگى ەكەنى، ونىڭ اڭشىلىق پەن تەرىمشىلىك داۋىرىنە ءتان ەكەندىگى داۋ ايتقىزا قويماس. ال، «جاڭا» ۇعىمى ادامنىڭ ءوز قولىنان الدەبىر زات جاساۋ قابىلەتى مەن ونىڭ ەسكىرۋ ۇدەرىسىن ءتۇسىنۋ كەزىنەن باستاپ، پايدا بولۋى ابدەن قىيسىندى. بۇدان  «نۋ» مەن «جاڭا» ۇعىمدارىنىڭ ادام ساناسىندا قايسىسى بۇرىن تۋىنداعانى وزىنەن ءوزى شىعادى.

سونىمەن، «نۋ» ءسوزىنىڭ كازىرگى «ناۋرىزعا» قاتىسى بولماسا دا، قازاقشا «نۋ» - جاسىل، «ناۋ» - جاس ۇعىمىن بەرەدى دە، «ىرىز» (ىرىس) ءسوزى سول كۇيىندە، ءالى كۇنگە دەيىن «جاراتقاننىڭ بۇيرىقتى يگىلىگى» دەگەن ماعىناداعى «قۇت»، «بەرەكە» ۇعىمدارىنىڭ جىيناقتى ءمانى كۇيىندە قالعان. سول سەبەپتى دە «سونى»، «تىڭ»، «جاڭا» ۇعىمدارىن بىرىكتىرگەن «نۋ» (ناۋ) ءسوزىن قازىرعى ءار تىلدەگى «نوۋ»، «ناۆ» «نوۆ»، «نوۆ»، «نيۋ»، «نويە» سەكىلدى نۇسقالارىنىڭ و باستان كەلە جاتقان باسقى نۇسقاسى دەۋگە ابدەن بولادى. باسقاشا ايتقاندا، «جاڭا» ۇعىمى تۋماس بۇرىن، «جاسىل»، «جاس» ۇعىمدارىن بەرەتىن تابيعي نۇسقالارى تۋىنداپ بارىپ، ادامزات ۇعىمىندا بىرتە-بىرتە  «جاڭانى» بىلدىرەتىن ءتۇبىرى «ناۋ» مەن «نۋ» نۇسقالى ءوزارا جاقىن ماعىنالى الۋان سوزدەر قالىپتاسقان.

ءسويتىپ، ادەتتەگى مويىندالعان «ناۋرىز» ءسوزى پارسىنىڭ «نوۆ» - جاڭا، «رۋز»- كۇن سوزدەرىنەن شىققان» دەيتىن ۋاجىنە باسقاشا قاراۋعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى، «ناۋرىز» ءسوزىنىڭ «جاڭا كۇن» ۇعىمىن بىلدىرەتىندەي بايسالدى دايەك كەرەك، ال بۇعان جاي عانا ءۋاج جەتكىلىكسىز. ناۋرىزدىڭ شىعۋ تەگى، اتالعان ەكى ءسوزدىڭ ءبىر ەتنوسقا تيەسىلى ەكەنىنەن گورى، بارىنشا جەتكىلىكتى جان-جاقتى دالەلدى قاجەت ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە، «جاڭا» ۇعىمى تۋعانعا دەيىن ادامزات سونى، بالعىن (سۆەجي) ۇعىمىمەن ءبىرشاما ۋاقىت كەشكەنىندە كۇمان جوق. سەبەبى، «سونى» ۇعىمى ادامزاتتىڭ تابيعات كۇيىنە بايلانىستى ۇعىمىنان، ال «جاڭا» تۇسىنىگى جاسامپازدىقتان تۋىندايتىنىن ەسكەرگەن ءجون. ادامزاتتىڭ مىڭداعان جىلدار بويى تابيعاتپەن ەتەنە تىرلىك ەتە وتىرىپ، «جاڭادان» گورى «سونى» ۇعىمىن ەرتە قولدانعانىن ەسكەرسەك، كەمىندە التى مىڭ جىلدىق تاريحى بار راسىمگە بايلانىستى «جاڭا كۇن» تىركەسىنەن گورى و باستا «نۋ(ناۋ) ىرىس» تىركەسى العاش اۋىزعا ىلىككەن بولار دەۋگە نەگىز بار. باسقاشا ايتقاندا، «جاڭا» ۇعىمىنان گورى «سونى» (سۆەجي) ۇعىمى بارىنشا ەجەلگى. سەبەبى، وتىرىق سانا بارىنشا ناقتى بولسا، كوشەگەندىك سانا بارىنشا جالپىلاتپا (ابستراكتى) كەلەدى، ال «جاڭا» ءسوزى - «سونى» ۇعىمىنىڭ ناقتىلانعان نۇسقاسى، وتىرىق ساناعا تيەسىلى تۋىندى. ونىڭ ۇستىنە، «نۋ» مەن «ناۋ» سوزدەرى پارسىدان تۇركىلەرگە كوشسە، بۇگىنگى قازاق تىلىندە سونشاما ءبىر بىرىنە جۋىق ماعىنالى، جوعارىدا قاراستىرىلعانداي قاپتاعان سوزدەردىڭ تۋىنداۋى نەعايبىل بولار ەدى. ونداي جاعدايدا، الگى كىرمە ءسوز ودان ءارى تۋىنداماستان، «جالعىزسىراعان» كۇيى بىرەن-ساران قولدانىسپەن شەكتەلگەن بولار ەدى. مۇنداي جايتتى «ىرىز» (ىرىس) سوزىنە دە قاتىستىرۋعا ابدەن بولادى.

«ىرىز» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى «ىر» ء(ىر) تۇرىندە «يە»، «مەڭگەرۋشى»، «ىسكە اسىرۋشى»، «جاسامپاز» دەگەندى بىلدىرەتىن اسا ەجەلگى ءسوز، مىسالى: ءتاڭ+ىر - تاڭ مەن جارىق يەسى، جارىقتى جاراتۋشى، مەڭگەرۋشى، يەلەنۋشى. ەجەلگى كەزدە ءوز الدىنا ءبىر ۇعىمدى بەرگەن «ءىر» (ىر) ءسوزى كەيىنگى داۋىرلەردە سۋففيكسكە اينالىپ، ونىڭ بۇگىندە «گىر»، «گير» «عىر»، «گەر»، «عار»، «كەر»، «قار» سەكىلدى الۋان نۇسقالارى تۋىنداعان. ءبىر كەزدەرى «ءىر» ءسوزى كازىرگى «ءىرى» سىن ەسىمىنىڭ ءتۇبىرى رەتىندە، ال اۋەلدە زات ەسىم كۇيىندە بولعاندىعىنا سەنۋگە بولادى. دەمەك، «ىرىس» سوزىندەگى «ىر» فورمانتى بۇل جەردە «جاراتقانيە»، «قۇدىرەت» ۇعىمىن بەرىپ تۇر. ال، ونىڭ ەكىنشى بولىگى «ىز» (ىس، ءىس) تۇرىندە زاڭدىلىق، پەشەنە، جازمىش، بۇيرىق دەگەندى بىلدىرگەن. مۇنىڭ قازىرعى كەزدە قازاق تىلىندەگى «باسقا ءىس ءتۇسۋ» تىركەسى نىقتاي تۇسەدى، مۇنداعى «ءىس» ء(ىز، ىس، ىز،) جاراتقاننىڭ بۇيرىعىمەن بولاتىن ادام ءۇشىن سىناق پەن قيىندىقتى بىلدىرەدى. سوندا «ىرىز» (ىرىس) ءسوزى «قۇدىرەتتىڭ نەسىبەلىك بۇيىرىمى، بەرەكەسى» دەگەن ۇعىم بولىپ شىعادى. ال، وعان «ناۋ» قوسىلعاندا، ول بۇيىرىمعا جاڭالىق، سونىلىق، اۋەلگىلىك سىيپات بەرەدى.

جالپى، ەجەلگى تۇركىلەردە ءىستىڭ، ۇدەرىستىڭ باسى ءپىر تۇتارلىقتاي نىسانعا اينالعان. ويتكەنى، تۇركىلەردىڭ تانىمى بويىنشا ءار قۇبىلىستىڭ باسى قۇدىرەتسىز باستالمايدى. ياعنىي، جاراتقاننىڭ باتاسىمەن باستالعان ءىس قۇتتى بولادى دەگەن سەنىم قالىپتاسقان، مۇنىڭ اياعى كەز كەلگەن قۇبىلىستىڭ بارىسى ونىڭ باستالۋىنا بايلانىستى دەگەن تۇسىنىكتى سىڭىرگەن. سوندىقتان دا، ادەتتەگى ىرىستان گورى «ناۋ(نۋ) ىرىستىڭ» ورنى بولەك بولسا كەرەك. سول سەبەپتى، ون ەكى ايدان تۇراتىن جىلدىق مۇشەل باسىنىڭ «جاس ىرىس»  ۇعىمىن ءبىلدىرۋى زاڭدى ەدى. «ىرىس» ءسوزى وسىلايشا ەجەلگى ءبىربۋىندى ەكى ءسوزدىڭ: ىر (ىسكە اسىرۋشى) جانە ىس ء(ىس - جازمىش، كوكتىڭ بۇيىرىمى،بۇيرىعى) بىرىگۋىنەن قۇرالعان. جالپى، بۇگىندە ادامزاتتىڭ الۋان تىلدەرىندەگى باستى قۇرامتالاردىڭ بىرىنەن سانالاتىن س ء(ىس، ءىز، ىس، ىز، يس) فورمانتىنىڭ جايىلا تارالۋىنا دا، وسى ءبىر ءارى ميفتىك، ءارى دانالىق ماعىنانىڭ سەپتىگى زور بولعانداي.

«ناۋرىز» ءسوزىنىڭ قازاق تىلىندە ءوز ورنىن تاپقانى سونداي، ونىڭ ءتۇبىر رەتىندە دە لەكسيكاعا قىزمەت ەتۋ كورىنىسى جەتكىلىكتى:

1- سوزدىك:

ناۋرىزداما: ناۋرىزداما قىلۋ - جاڭا جىلدا بولاتىن مەرەكەنى مەيرامداۋ، تويلاۋ.

ناۋرىزەك: ناۋرىز ايىندا كەلەتىن اياعى جىڭىشكە، قۇيرىعى ۇزىن كوك الا تورعاي; قاراتاماق.

ناۋرىزشەشەك: ناۋرىز ايىندا گۇلدەيتىن گۇلدى وسىمدىك.

شاماسى، «ناۋ+ىر+ىز» ەجەلگى سويلەم رەتىندە پارسىلىق «جاڭا كۇن» تىركەسىنە وتىرىق مادەنيەتكە ءتان، ناقتىلانعان ماعىنا تۇرىنە ءتۇسىپ بارىپ كەيىنىرەك جەتكەن، ال ونىڭ ەجەلگى ءمانى: «قۇدىرەتتىڭ جاس ىرىسىنا كەنەلۋ ءساتى». دەمەك، ناۋرىزدىڭ ارعى مانىندە ۋاقىتتىڭ جاڭارۋىن جاراتقاننىڭ ەركىمەن بولاتىن تابيعاتتىڭ جاڭارىسىمەن جانە ادامزاتتىڭ قۇدىرەتتى جاڭا قۇبىلىس كۇتۋىمەن بايلانىس بار. قىسقاسى، «ناۋرىز» - ساياساتقا اينالماعان پاك سەنىم مەن ەجەلگى تانىمدىق ۇعىمداردىڭ جىيىنتىق نۇسقاسى. بۇل ۇعىم بۇگىنگى تۇركىلەردە دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن الۋان سىيپاتتى عۇرىپ پەن مانگە تولى.

«ناۋ مەن ىرىس» كىتابىنان ءۇزىندى.

ناۋ مەن ىرىس:پايىمداما. /سەرىك ەرعالي. - الماتى: «قازىعۇرت» باسپاسى، 2011. - 184 بەت.

Abai.kz