ۇلت ۇيىتقىسى
تۇرسىن جۇرتباي،
جازۋشى، عالىم
تۇرسىن جۇرتباي،
جازۋشى، عالىم
ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى ءبىر تامشى مايەكتەن بايلانادى. قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىن «قازاق» گازەتى قالىپتاستىردى. ال سول يدەيانى كەشەگى جەتپىس جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان كەڭەستىك تىلسىم (ۆاككۋم) كەزىندە گرەم گريننىڭ «موماقان امەريكالىق ازاماتى» ىسپەتتى «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسقان» قازاقتىڭ قاراپايىم «قاراتاياقتارى» (قازاق وقىعان زيالىلارىن، ونىڭ ىشىندە، الاش قايراتكەرلەرىن دە كەزىندە وسىلاي اتاعان) قاراڭعىدان ءسۇزىلىپ وتكەن ساۋلە سياقتى بىزگە جەتكىزدى. سونداي جانكەشتى «موماقان قاراتاياقتاردىڭ» سىڭىرگەن ەڭبەگىن ءار كەز جانە «قازاق» گازەتى باسىلىمىنىڭ شىعا باستاعانىنا 100 جىل تولۋى ورايىنا وراي استە ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك. سولاردىڭ ءبىرى جانە ۇيىتقىسى - كاسىبي قازاق جۋرناليستيكاسى ءىلىمىنىڭ مايەكتى تۇلعاسى، قالام يەلەرىنىڭ كوبىنىڭ ۇستازى، پروفەسسور قايىرجان بەكحوجين مارقۇم ەدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ كەشە، بۇگىن جانە ەرتەڭ دە پايدالاناتىن كونە گازەت تىگىندىلەرىن، سونىڭ ىشىندە، «قازاق» گازەتىنىڭ بارىنشا تولىق باسىلىمىن ومبى، ترويتسكى، ورىنبور، قازان، ۋفا، ماسكەۋ، لەنينگراد (سانكت-پەتەربۋرگ) قالالارىنان، اكادەميك الكەي مارعۇلان كۋالىك بەرگەنىندەي «ۆاگونداپ تاسىپ»، ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنا تاپسىرعان قورمال وسى پروفەسسور ق.بەكحوجين بولاتىن. كەيىن بۇل توپقا ءا.جيرەنشين، ءۇ.ءسۇبحانبەردينا، س.ساۋىتبەكوۆ، ت.كاكىشەۆ سياقتى عۇلامالار قوسىلدى. وعان وسى اتالعان عالىمداردىڭ ەستەلىكتەرى دالەل بولا الادى.
وسى عۇلامالاردىڭ قورمالدىعىنىڭ جانە جەتەكشىلىگىنىڭ ارقاسىندا ءبىز سول باسىلىمدارمەن تانىسىپ، الاش يدەياسىن ۇيىتۋ بارىسىنداعى الاش ارداقتىلارىنىڭ پىكىرىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدىق. الدىمىز پروفەسسور، عىلىم دوكتورى، عىلىم كانديداتى اتاندىق. كەيىنگى تولقىندار دا سول دەگدارلار مىسقالداپ، الەكەڭشە اسىرەلەپ ايتساق، «ۆاگونداپ» جيناعان تىگىندىلەردى ءالى تالاي جىلدار بويى تانىم ازىعى ەتەتىن بولادى. ولار جيناقتاپ قانا قويعان جوق، ساتىنە ساي سەنگەن شاكىرتتەرىنە زەرتتەتىپ، الاش يدەياسىنىڭ كەڭەس تىلسىمىنان ءسۇزىلىپ وتۋىنە مۇمكىندىك جاسادى. مىسالى، 1969-1970 جىلعى وقۋ ماۋسىمىندا قازاق جۋرناليستيكاسى پانىنەن ءدارىس وتكەن پروفەسسور ق.بەكحوجين ا.شايىموۆكە «ايقاپ»، قۇرمانعازى بەكسايىنوۆقا «اق جول»، نۇرقاسىم امىرعاليەۆكە «جاڭا مەكتەپ» پەن «ايەل تەڭدىگى»، ماعان «قازاق» باسىلىمىنداعى پۋبليتسيستيكا تۋرالى كۋرستىق جۇمىس قورعاتىپ ەدى. سونىڭ ىشىندە «ايقاپ» جانە «قازاق» گازەتتەرىندەگى جەر ماسەلەسىنىڭ كوتەرىلۋى» تۋرالى لەنيننىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا ارنالعان ستۋدەنتتەردىڭ رەسپۋبليكالىق كونكۋرسىنا ارنايى جۇمىس جازدىرعانى ەسىمدە. اتالعان باسىلىمداردا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىقپالى زور ءارى ماقالالارى ءجيى جاريالانىپ تۇرعانىن ەسكەرسەك، پروفەسسور ق.بەكحوجيننىڭ «ۇندەمەي ءجۇرىپ» قانداي ماقساتتى كوزدەگەنى بىردەن تۇسىنىكتى. ءبىز قال-قادەرىمىزشە ۇستازىمىزدىڭ سول ءۇمىتىن اقتاۋعا تىرىستىق. ال ول كىسى ءبىز ارقىلى ءوزىنىڭ ۇستازدارى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.دۋلاتوۆ سياقتى ۇستازدارىنىڭ اماناتىن ورىندادى. ۇرپاق، يدەيا، ماقسات، كۇرەس جالعاستىعى دەگەنىمىز، مۇمكىن، وسى شىعار.
بۇگىن ۇستازىمىزدىڭ سول اماناتىن ەسكە تۇسىرە وتىرىپ، وسىدان قىرىق جىل بۇرىن بىزگە ارنايى تاقىرىپ رەتىندە كۋرستىق جۇمىس جازدىرعان «قازاق» گازەتىندەگى ۇزدىكسىز جاريالانعان ءبىر-ەكى ماسەلەگە عانا توقتالىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك.
قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىنىڭ مايەگى «قازاق» گازەتى:
ءبىرىنشى جانە ەڭ باستىسى - قازاق ءتىلىنىڭ جازىلۋى مەن ەمىلەcىن تۇراقتاندىردى;
ەكىنشى، قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالىپتاستىردى;
ءۇشىنشى، قازاق كاسىبي جۋرناليستيكاسىنىڭ نەگىزىن ورنىقتىردى;
ءتورتىنشى، قازاقتىڭ ساياسي كوزقاراسىن وياتىپ، ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىن قالىپتاستىردى.
مىنە، مۇنىڭ بارلىعى تۋرا سول تۇستاعى قازاقتىڭ تالمالى تۇسى بولاتىن. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ بەيبىت ماسەلەنىڭ ءبىرى، ءدال بۇگىنگى كۇندەگى سياقتى ءالىپبي ماسەلەسى ەدى. ويتكەنى، ءدال قازىر ىقپالى زالالسىز كورىنگەنىمەن دە، سول ءبىر جول ايىرىعى تۇسىندا ەرەكشە ءماندى جەر ماسەلەسى مەن ءالىپبي، گرامماتيكا، تەرمين تۋرالى تاتار كوپەستەرىنىڭ دەمەۋىمەن شىعىپ تۇرعان. سوعان وراي قازاقتاردى تاتارلاردىڭ كوزقاراسىن ۇستانۋعا قاراي قاقپايلاعان، تاتار ءتىلى - ءيسى تۇرىك جۇرتىنا ورتاق ءتىل بولۋ كەرەكتىگى ءجونىندە تىكەلەي تالاپ قويعان «ايقاپ» جۋرنالىمەن اراداعى پىكىر-تالاستارى ارقىلى قازاق يدەياسىنىڭ ومىرشەڭ ەكەندىگىن دالەلدەدى. وزدەرىنىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتە المايتىنىن «قازاق» گازەتىنىڭ ەرەكشە بەدەل الىپ، ەندى مويىنسۇندىرمايتىنىن بىلگەن «ايقاپتىڭ» «يپلاشتارى» بىرتىندەپ دەمەۋشىلىكتەن باس تارتتى. «ايقاپتى» كوتەرمەلەيتىن قازاق كوپەسى ءالى قالىپتاسپاعان ەدى. سوندىقتان دا جابىلىپ تىندى.
وسىنداي نازىك ماسەلەنىڭ وزىنەن جول تابا بىلگەن جانە بۇگىنگى قازاق ءالىپبيىنىڭ تولىسقان نۇسقاسىن ومىرگە اكەلگەنى ءۇشىن دە ءبىز «قازاق» گازەتىنىڭ جانە ونى شىعارۋشىلار ءا.ءبوكەيحانوۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ، دەمەۋشىسى ورازاي احمەدتىڭ الدىندا تاعزىم ەتەمىز.
كەڭەس تۇسىندا دا، كەيىنگى كەزدە دە، قازىر دە «قازاق» گازەتىنىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە كوزقاراسى ۇنەمى ەكىۇشتى ءتۇسىندىرىلىپ كەلەدى. ءيا، الاش قايراتكەرلەرى «قازاق» گازەتى ارقىلى پۋلەمەتپەن، زەڭبىرەكپەن قارۋلانعان پاتشانىڭ جازالاۋ اسكەرىنە قارسى شوقپارمەن، سويىلمەن، ءشيتى مىلتىقپەن قارسى شاباتىن «بارىمتا سوعىسىنىڭ ءداۋىرى» وتكەنىن، بوسقا قاساپقا تۇسەتىنىن، سوندىقتان دا اۋەلى قارۋدىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋ قاجەتتىگىن اشىق جازدى. ارانداپ بوسقا قىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن جانە قازاق حالقىن قالايدا زاماننىڭ قارۋ-جاراعىنىڭ ءتىلىن ءبىلۋى ءۇشىن 1916 جىلى اقپان ايىندا ءا.ءبوكەيحانوۆ ء(بىر دۋما مۇشەسى ەكەۋى، دەپۋتاتتىڭ اتىن ۇمىتتىم) رەسەيدىڭ قورعانىس مينيس-
ترىنە ارنايى جولىعىپ، مىناداي تالاپتار قويدى:
ا) قازاقتان ءاسكەر الىنسىن. ونى قازاق ەلى قوستايدى. ءبىراق قارا جۇمىسقا، وكوپ قازۋعا عانا الىنىپ، زەڭبىرەكتىڭ وعىنا قاساپ بولۋعا قارسى. سوندىقتان دا قازاقتاردىڭ ءوز ەركىمەن اسكەرگە بارۋى ءۇشىن:
ءا) قازاقتاردى اسكەري ىسكە باۋليتىن ارنايى قىسقا مەرزىمدىك اسكەري كۋرس اشىلسىن.
ب) جەكە قازاق اتتى اسكەر باتالەونى مەن دەربەس پولك قۇرىلسىن.
ۆ) اسكەر قۇرامىنا قازاق وكىلى اسكەري كوميسسار مىندەتىن اتقارسىن.
گ) جاساقتاردى اۋىلدى جەردە ءوزىمىز جاساقتاپ، ات پەن جانە قارجىمەن قامتاماسىز ەتەمىز.
د) ءدىن وكىلى ىشىندە بولسىن.
ج) باقاۋىل دا (ارتقى قوسىن - شارۋاشىلىق ءبولىمى، اس دايىندايتىن، كىر جۋاتىن، ت.ب. قىزمەتتەر) - قازاقتاردىڭ وزىنەن جاساقتالسىن. سوندا قازاقتاردىڭ باشقۇرتتار مەن قالماقتاردان، كاۆكاز حالىقتارىنان ءبىر دە كەم ءتۇسپەيتىنىنە كوزىڭىز جەتەدى ءارى وعان انت بەرەمىز، - دەپ جازدى.
وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ بۇل پىكىرىن پاتشا ۇكىمەتى مۇلدەم تەرىس قابىلدادى، قازاقتار دا بايىبىنا بارمادى. سونىڭ سالدارىنان حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ارانداتۋعا ۇشىرادى. «ارانعا» ءتۇسۋدىڭ باستى سەبەبى، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە رەسەي جەڭىلىستەن كەيىن جەڭىلىس تاۋىپ جاتقان. ۇزاققا سوزىلعان سوعىستان تيتىقتاعان پاتشا ۇكىمەتى ودان قۇتىلىپ شىعۋدىڭ امالىن قاراستىرادى. ول امال تابىلادى. سويتسەك، عالىم قايرات ساقتىڭ ايتۋىنشا، سوعىسقا قاتىسۋشى «انتانتا» مەملەكەتتەرىنىڭ شارتى بويىنشا: سوعىسقا قاتىسۋشى ءبىر ەلدىڭ ىشىنەن بۇلىك شىقسا - ول ەل سوعىستان شىعادى ەكەن. قازاق پەن ورتا ازيا حالىقتارىنان تىل جۇمىسىنا ادام الىنسا، ولاردىڭ ءسوزسىز كوتەرىلىسكە شىعاتىنىن الدىن الا بىلگەن. وسىعان وراي، وزدەرىنىڭ مايداندا ويسىراي جەڭىلىپ جاتقانىنا قاراماستان تەك قانا جەتىسۋ وڭىرىندە جازالاۋ جورىعىن ءجۇرگىزۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى جاندارمەريانىڭ ءاسكەرىنەن تىس 35 روتا، 3900 قىلىشتى 24 كازاك جۇزدىگى، 16 زەڭبىرەك، 47 پۋلەمەت ۇستاعان (ت.ەلەۋوۆ، «قازاقستانداعى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس»، ا. 1955). باتىس ءسىبىر مەن ورىنبوردان شىعۋعا ءتيىستى جازالاۋ اسكەرىنىڭ سانى مۇنان دا كوپ ءارى سوعىس تاجىريبەسى بار جيناقى جاساق. 1916 جىلى قۇپيا جاساقتالىپ، تىلداعى دايىن تۇرعان جازالاۋ وتريادتارىن الاش ارداگەرلەرى ءبىلىپ، بارىنشا اشىق ماتىنمەن «قازاق» گازەتى ارقىلى ەسكەرتكەن. كوتەرىلىستىڭ قاندى بالاعى ءسىزدەرگە بەلگىلى.
مىنە، وسى تىلداعى جۇمىسقا الىنعاندار ەل كورىپ، ساياساتپەن تانىسىپ، قارۋدىڭ ءتىلىن ءبىلىپ، زاماننىڭ اڭىسىن ءتۇسىنىپ، ەلگە قايتقان سوڭ ەل ىسىنە ارالاستى. «الاشوردا» ۇكىمەتى كەزىندە ترويتسكىدە، سەمەيدە ارنايى قىسقاشا اسكەري كۋرس اشىلدى. وندا: كاپيتان توقتامىشەۆ جانە اق گۆارديانىڭ وفيتسەرلەرى ساباق بەردى. سونىڭ ىشىندە ت.قۇنانباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ، سانيازبەك مەدەۋوۆ، جەتىسۋدا س. امانجولوۆ، ج.كۇدەرين، ت.ب. بولدى.
ج.ايماۋىتوۆ پەن ابدوللا بايتاسوۆتىڭ ورىنبورداعى قىزىل اسكەرلەر كۋرسىنا ءدارىس بەرۋى دە سونىڭ ىقپالى. وسى كۋرستار ارقىلى اسكەري تاجىريبەدەن وتكەن، مايدان كورگەن الاش اسكەرلەرى 1920 جىلى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن وراز جاندوسوۆتىڭ ىقپالىمەن، سارقانداعى الاش جاساعى تاراتىلىپ، شۇعىل تۇردە اۋليە-اتا قالاسىنا استىرتىن ءجونەلتىلىپ، وندا تۇڭعىش قازاق اتتى پولكىن قۇردى.
قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىن ۇيىتقان «قازاق» گازەتىنىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى ءالى دە تولىق زەرتتەپ، استارىن اشۋدى قاجەت ەتەدى. ونى تەرەڭدەپ زەرتتەگەن سايىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ماعىناسى اشىلا تۇسەتىنى انىق.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
